Voorwoord

Persoonsnamen in de kroniek zijn deels aangeduid met de beginletter van de achternaam, vooral als het ging om personen die ‘fout’ waren. Dit is gebeurd om eventuele nakomelingen niet nog eens te belasten met het verleden. Het weglaten van alle namen zou echter te sterk afbreuk doen aan de belevingswaarde van het historisch materiaal. De namen van slachtoffers en benadeelden zijn gehandhaafd.

Oók de namen van mensen in officiële functies, zoals de politiek en directies van publieke instanties, hebben we niet geanonimiseerd. Dit omdat deze tijdens de oorlogsperiode, onder meer via de pers, al veelvuldig in de openbaarheid zijn gekomen.

De geselecteerde teksten voor de kroniek zijn aangepast aan de hedendaagse spelling en taalgebruik. Daarbij is het specifieke karakter van de verschillende documenten zoveel mogelijk intact gelaten. Adresgegevens zijn geput uit de Erica gemeentegids van 1942-1943 en kunnen afwijken van de huidige adressen. De in de tekst verwerkte informatie is door ons niet op betrouwbaarheid onderzocht. Ook mogelijke verschillen tussen citaten zijn niet nader onderzocht.

De kroniek is geen aaneengesloten verhaal en laat het bronnenmateriaal zo veel mogelijk voor zich spreken. Het is belangrijk om daarbij steeds te beseffen dat gebeurtenissen vaak maar van één kant worden belicht en subjectief worden weergegeven.

Bij de totstandkoming van de kroniek waren naast Cor Tijink en Peter Rouwenhorst ook voormalige CODA-archivarissen Vincent Sleebe en Marc Tenten betrokken en voormalig vrijwilliger Geo Niggendijker. Dank gaat ook uit naar de heer W.M.Th. Bloem die toestemde in de verwerking van het dagboek van zijn vader in de kroniek.

Bronnen van de kroniek

Het materiaal dat gebruikt is in Oorlogskroniek is afkomstig uit de volgende bronnen, die zich, tenzij anders aangegeven, bevinden in CODA Archief.

1. VAN HOUTUM. Het zeer uitgebreide Oorlogsdagboek van W. van Houtum (geboren 1921) bestaat uit een verslag van de oorlogshandelingen wereldwijd. Hij heeft gedurende de hele oorlog als inwoner van Ugchelen een indrukwekkend dagboek bijgehouden. Het is als manuscript in vier dikke banden gebonden. Het bestaat uit een paar duizend bladzijden. Daaruit hebben wij alleen zijn opmerkingen over de gebeurtenissen in de regio Apeldoorn gedistilleerd. Hij woonde in die tijd bij de papierfabriek van de familie Van Houtum aan de Hoenderloseweg. De andere papierfabriek (de Brouwersmolen) stond aan de toenmalige Brouwersmolenweg. Het dagboek verwijst vaak naar allerlei bonkaarten en ondergrondse blaadjes. Ook deze zijn door hem praktisch compleet verzameld. Een uniek document dat gelukkig voor onze gemeente behouden is gebleven. Wij zijn dan ook blij met de toestemming van de heer Van Houtum voor het gebruik van zijn dagboeken voor deze publicatie.

2. HARDONK. Dagboek vanaf 1 mei 1943 van een inwoner van Apeldoorn. Hij woonde aan de Hoofdstraat 123, hoek Korenstraat - Deventerstraat. Zijn ouders hadden daar een manufacturenwinkel. Na de oorlog was hij in dienst van de gemeente Apeldoorn als Stadsgeschiedschrijver. Het manuscript is in ondergebracht in de documentatie (nr.596).

3. BLOEM. 'Van de Kar af gezien' is het in 1990 door de zoon W.M.Th.Bloem uitgegeven dagboek van A.A.Bloem (1905-1976). Van oktober 1940 tot en met oktober 1945 heeft hij regelmatig aantekeningen bijgehouden. Daarvoor putte hij uit diverse bronnen: wat hij met eigen ogen en oren zag en hoorde, berichten uit kranten en radioberichten plus mondeling doorverteld nieuws wat uiteraard niet altijd viel na te trekken. Dit laatste verklaart waarom veelvuldig de woorden ´Men zegt´ zijn gebruikt. Aan de schrijfstijl is zo weinig mogelijk veranderd om de authenticiteit geen geweld aan te doen. Ter verduidelijking zijn enige namen van een toelichting voorzien.

4. MOERMAN. Korte Kroniek van de laatste oorlogsdagen van J.D. Moerman [documentatie, nr. 517]. Hij was gehuwd met Willemina Jacoba Sanders. Zij was huisarts. Zij woonden toen aan de Tutein Noltheniuslaan 4.

5. LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Maandrapporten zoals aangetroffen in het archief aanwezige archief van burgemeester Pont. Hij was tijdens de Tweede Wereldoorlog burgemeester van Apeldoorn.

6. POLITIE. Enkele dag- en maandrapporten, portiers- en majoorrapporten. De rapportage van de commandant van de Apeldoornse politie bevindt zich in het archief van burgemeester Pont.

7. BRANDWEER. Na afloop van de oorlog geschreven verslag van Commandant Tiethof van de Vrijwillige Brandweer in Apeldoorn. R. Tiethof woonde aan de Asselsestraat 16 en had een handel in bouwmaterialen.

8. BURGEMEESTER. Maandverslagen en brieven van de volgende burgemeesters:

- tot 10-06-1941 en vanaf 17-04-1945 jonkheer dr. C.G.C. QUARLES VAN UFFORD. Hij woonde aan de Waldeck Pyrmontlaan 3;

- van 10 juli 1941 tot 10 juli 1942 mr. C. DEN BESTEN. Hij woonde aan het Willem de Zwijgerpark nr. 6 [naam in de oorlog van het Wilhelminapark];

- van 17 december 1942 tot 17 april 1945 mr. D.F. PONT. De maandverslagen van burgemeester Pont zijn meestal compilaties van verslagen van verschillende directeuren van gemeentelijke diensten. .

9. ZIEKENHUIS. Verslag over het oorlogsjaar 1944 van de geneesheer-directeur van het rooms-katholieke ziekenhuis in Apeldoorn, de chirurg; jhr. H.L. van Vierssen Trip. Hij woonde aan de Kerklaan nr. 43.

10. STERKEN. H. Sterken was kolonel bij het Eerste Legerkorps in Apeldoorn. Later was hij wethouder in deze gemeente. Hij reconstrueerde de bevrijding van Apeldoorn met raadpleging van Canadese oorlogsveteranen. Zie de 'collectie Sterken' in het archief.

11. SPOORWEGEN. Verslag over de periode 1940-1945 van een aantal spoorlijnen op de Veluwe. Het verslag is na de oorlog op 17 mei 1946 opgemaakt door de hoofdbouwkundige van de Nederlandse Spoorwegen C. van Donselaar.

12. KRANT. Het betreft hier de Nieuwe Apeldoornsche Courant (afgekort: NAC of krant).

1940

Jaren 1936-1939
BRANDWEER. In de zomer van 1936 kreeg de commandant van de Brandweer een uitnodiging van de Burgemeester [Quarles van Ufford] voor een bespreking op het Gemeentehuis. Dit was bedoeld om tot oprichting van een Luchtbeschermingsdienst te komen. Ieder Hoofd van Dienst kreeg daar de opdracht om voor zijn dienst een schema op te stellen. Ook moest een begroting gemaakt worden voor beveiliging van have en goed van de bevolking tegen luchtaanvallen en oorlogshandelingen. Wij ontvingen daar een handleiding waarnaar wij te werk moesten gaan. Op een volgende vergadering had ik een plan klaar met een kostenbegroting. De plannen werden besproken en wat bijgeschaafd wat niet te verwonderen was. Geen van ons wist iets van luchtbescherming af. We vonden het eigenlijk allen een groot paskwil [iets bespottelijks].
De Burgemeester deelde ons mee dat wij nu wel een begroting hadden gemaakt maar er mocht nog niets worden aangeschaft. Dit mocht niet eerder gebeuren dan nadat de Mobilisatie was afgekondigd. Wij moesten vrijwilligers zien te krijgen om al de uitgestippelde posten samen met onze vaste brandweermensen te bezetten. Van de 300 vrijwilligers die wij nodig hadden kregen wij er voorlopig slechts een 200. Deze mensen werden op verschillende avonden aan de brandweerkazerne opgeleid.
In de loop van de eerste drie jaren werden wij geleidelijk meer ingelicht over luchtbescherming. Hierdoor veranderden onze voorschriften aanmerkelijk. Wij gingen het nut van een goede organisatie voor brandbeveiliging tegen luchtaanvallen terdege inzien. Er werden dan ook lezingen op touw gezet. Daarbij werden de Apeldoornse ingezetenen op verschillende dingen gewezen. Onder andere wat zij te doen hadden en wat zij laten moesten. Velen van u [in 1945] zullen zich die lezingen nog wel kunnen herinneren. Door de veranderingen en verbeteringen in de voorschriften was de lijst van aan te schaffen materialen aanmerkelijk uitgebreid. Daardoor was mijn kostenberekening aanzienlijk gestegen.
Op 18 augustus 1939 was de politieke spanning zo toegenomen dat ik de Burgemeester verzocht om de nodige materialen te mogen aanschaffen. Als de Mobilisatie zou worden afgekondigd zou het anders ruzie worden in de magazijnen van brandblusmiddelen. Hierdoor zouden we wel eens te laat kunnen komen. Het antwoord was echter weer ´wachten totdat de mobilisatie is afgekondigd.´ Lang hoefde ik echter niet te wachten want de volgende dag 19 augustus 1939 om 1 uur 's middags werd de Mobilisatie afgekondigd. Vijf minuten over één had ik al toestemming van de Burgemeester om de benodigde materialen aan te schaffen. Kwart over één was ik met de auto op weg naar Amsterdam en Krommenie. Daar kocht ik al de benodigde materialen. Wat ik in de luxe wagen houden kon nam ik mee. De zware materialen en de brandslangen werden de volgende dag per vrachtauto opgehaald. Op 21 augustus hadden wij de materialen voor 21 brandposten bij elkaar en kon de indeling beginnen. Alles werd genummerd en zo aan de brandweerkazerne opgeborgen dat het in de kortst mogelijke tijd naar de Posten kon worden gebracht.
Er werden op geregelde tijden oefeningen gehouden, postgewijs en in groot verband. Onze 42 telefonisten en 68 ordonnansen werden grondig afgericht op zuiver en snel doorgeven van berichten. Ook het snel bezetten van de brandposten werd vaak geoefend. We hebben het zo ver gebracht dat in 7 minuten na het luchtalarm (de janktoon) alle 21 Posten bezet waren en zich al per telefoon aan de Hoofdpost hadden gemeld. Dat hield in dat er 4 autobrandspuiten, één ladderauto, één materialenauto, acht motorspuiten met autotrekkers, 13 waterleidingkarren, 2 fosforrubberploegen en plusminus 400 manschappen gereed stonden om uit te rukken.
Zo werd er geoefend, aangevuld en verbeterd tot plotseling op 10 mei 1940 des nachts de Duitsers ons land binnen vielen. Daardoor waren wij met Duitsland in oorlog. Om 7.30 uur kreeg ik bericht om alle brandposten te bezetten. Dat wilde zeggen dat al het benodigde materiaal nu definitief op de brandposten moest worden gebracht. De posten bleven dag en nacht bezet in een drieploegenstelsel. Zeven dagen later werden de posten weer ingetrokken. De oorlog was over ons heengegaan. Wij waren tijdelijk verslagen Nederlanders zonder dat wij iets bijzonders van de oorlog gemerkt hadden. Ik bedoel dan van de gevechten.

SPOORWEGEN. Alvorens te beginnen met een overzicht voor oorlogsdocumentatie moet ik mij [van Donselaar] vooraf verontschuldigen. Ik kan niet alle data noemen. Ik moet mij bepalen tot de feiten die in mijn herinnering opkomen. Ze zijn genoemd zonder precies de juiste tijd te kunnen aangeven. De gegevens zijn tijdens de spoorwegstaking zoekgeraakt. Onnodig te vermelden dat de Duitsers hieraan niet vreemd zijn.
Mijn herinneringen bepalen zich tot het volgende. Zodra het vermoeden bestond dat een Duitse inval te verwachten was werden middelen besproken om een dergelijke operatie zoveel mogelijk te vertragen. Voor Apeldoorn werd mij opgedragen om in overleg met mijn ambtgenoot de Stationschef de vereiste maatregelen te treffen. Tot deze handelingen behoorden onder meer het opblazen van wissels die tot de vitale delen van het spoor behoorden. En ook het vernielen van omzetmechanismen van de wissels. Verder moest een barricade gemaakt worden in de wisselstraat vanaf de Dierense lijn dwars over het emplacement. Hierdoor konden wagons derailleren. Bovendien werden de seinhuizen verbrand, waterkolommen [benodigd voor de toen in gebruik zijnde stoomtreinen] omgetrokken. De telefoon- en telegraaftoestellen moesten worden vernield, waterbronnen onbruikbaar gemaakt, de spoorbrug over het kanaal opgeblazen en de draaischijf vernield. Het opblazen gebeurde door de Genie. In de eerste jaren van de oorlog is er weinig voorgevallen.

‍

Jaar 1940

BRANDWEER. Wij zijn in 1940 niet éénmaal uitgerukt voor een brand die door oorlogshandelingen was veroorzaakt.

1940 ----- 10 mei vrijdag.
VAN HOUTUM. 's Nachts om 1.15 uur passeren vele vliegtuigen. Zij komen uit Duitsland. De nachtwacht is dit nog niet direct duidelijk. Hij wekt mijn vader en oom. Om 4 uur hoort mijn vader over de radio dat al duizend Duitse parachutisten in West-Nederland zijn gedaald. Zij zijn allemaal in Nederlands uniform gekleed. Hierna word ik gewekt. De lucht is nog vol vliegtuigen. De radio deelt even later mee dat er ook parachutisten boven België en Luxemburg zijn afgeworpen. Alles wijst erop dat Duitsland de oorlog nog dit jaar ten einde wil hebben. Over de radio volgt het ene bericht van de Luchtwachtdienst (over vijandelijke vliegtuigen) het andere snel op. Om 7.45 uur krijg ik bericht dat mijn school tot nader order is gesloten. Bij de eerste uitzending van het ANP [Algemeen Nederlands Persbureau] om acht uur leest de omroeper een proclamatie [afkondiging] van de Koningin [Wilhelmina] en een aantal regeringsverklaringen voor. Een vlammend protest tegen een beschaafd volk. De Duitse gezant maakte eerst om zes uur aan onze regering de inval bekend. Onze minister van Buitenlandse Zaken antwoordde alleen dat Nederland zich vanaf dat moment met Duitsland in Staat van Oorlog bevond. De gezant kon toen gaan. Daar de afzet van producten nu plotseling geen mogelijkheden meer biedt staken alle fabrieken het werk, ook de onze.
Het eerste Nederlandse legerbericht deelt mee dat onze grenstroepen de bevolen vernielingen hebben uitgevoerd, onder andere alle bruggen over Maas en IJssel. De hele morgen weerklinken in Ugchelen de doffe knallen van de bruggen over het Apeldoornse Kanaal. Ze worden allemaal opgeblazen. In de gemeente is iedereen in actie zijn ruiten te beveiligen tegen plotselinge luchtdruk van ontploffingen. Dit gebeurt door papierband kruiselings over de ruiten te plakken. De luchtbescherming wordt opgeroepen en de brandweer vormt brandwachten. Tante Mies geeft zich voor de EHBO [Eerste Hulp Bij Ongelukken] op en moet dagelijks enige uren naar het gebouw Ugchelens Belang. De wacht duurt meestal zes uur.
Na de inval in Nederland verzoekt onze regering dadelijk hulp bij de Geallieerden. Deze hulp laat veel te wensen over. Het Duitse leger overschrijdt de grens van Luxemburg, België en Nederland. ´s Avonds verschijnt boven Ugchelen een Duits vliegtuig achtervolgt door vijf Britse jagers. Volgens geruchten zijn al honderd Duitse vliegtuigen neergeschoten waaronder één bij Terlet. Een inwoner uit Ugchelen kwam uit Den Haag terug. Hij heeft twee Nederlandse soldaten door Duitsers zien neerschieten en twee Duitse vliegtuigen zien neerstorten. Nederland moet nu totaal verduisteren. Mijn zuster en ik gaan nog laat naar een nabij zijnde heuvel. In de richting van Zutphen woedt een grote brand.

BURGEMEESTER QUARLES VAN UFFORD (Krant). Een maanwoord aan Apeldoorn.
Burgers van Apeldoorn. In dit gewichtig ogenblik doe ik een beroep op u allen om in kritieke omstandigheden waarin ons volk verkeert rustig en beraden te blijven. Houdt in gedachten het woord door onze beminde Koningin [Wilhelmina] in dit morgenuur gesproken en bevordert door een evenwichtige levenshouding dat elke paniek wordt voorkomen. Laat ieder van ons zijn dagelijkse arbeid even plichtsgetrouw vervullen als in gewone tijden. Volg de door bevoegde instanties gegeven orders onmiddellijk op. Neem deze strikt in acht. Daardoor zult u de zware taak van de ordebewaarders gemakkelijk maken. Blijf zoveel mogelijk in uw woningen.
Dringend verzoek ik nauwkeurig in acht te nemen de door de overheid gegeven gedragsregels die op de officiële aankondigingborden zijn bevestigd. Mocht ik het ter versterking van de burgerlijke luchtbeschermingsdienst en van de plaatselijke burgerwacht nodig oordelen een beroep te doen op uw medewerking dat dan daaraan onmiddellijk gevolg wordt gegeven.
Ik spreek de wens uit dat de hele burgerij in dit uur van beproeving een hecht saamhorigheidsgevoel betone en dat zij sterk moge zijn in het vertrouwen dat God regeert. Een ieder vervulle zijn plicht onder elke omstandigheid in rustige kracht en met algehele toewijding.

BURGEMEESTER QUARLES VAN UFFORD  -  (BEVEL 10 MEI 1940).
De Burgemeester van Apeldoorn maakt op grond van de Algemene Vorderingswet van 24 Juni 1939 (Staatsblad 631) bekend dat alle voorradige levensmiddelen, huishoudelijke artikelen en brandstoffen van welke aard ook, te zijner beschikking dienen te worden gehouden. Verkoop en aflevering van bovengenoemde goederen mag alleen geschieden met zijn bijzondere machtiging. De voorraad dient onmiddellijk te worden opgenomen en opgaven daarvan ter beschikking te worden gehouden van de Distributiedienst.
Tot nader order wordt aan winkeliers, in het algemeen aan allen, die van de verkoop van deze goederen hun normaal bedrijf maken en een voorraad daarvan onder hun berusting hebben machtiging verleend aan consumenten af te leveren hoeveelheden voor een gebruik van ten hoogste drie dagen.
Nadere regeling zal worden bekend gemaakt.
Overtreding van deze bepalingen zal worden gestraft volgens de in oorlogstijd geldende wetten.

POLITIE (Portiersrapport) [als illustratie van wat er op het politiebureau van de eerste oorlogsdagen merkbaar was zijn de rapporten van de eerste dagen opgenomen].
- 06 tot 08 uur voormiddag. Geen meldingen.
- 08.30 uur. Aan de op het majoorrapport van heden vermelde arrestant een portie brood en koffie verstrekt. Bon 68 afgegeven.
- 08.45 uur. De Boerenleenbank vraagt assistentie bij uitbetaling gelden. Hoofdagent kennisgegeven.
- 09.00 uur. De op het majoorrapport van heden vermelde arrestant is op last van de Commissaris van Politie ontslagen.
- 09.45 uur voormiddag. G. Klinger doet aangifte dat er op de Hoofdstraat vermoedelijk twee Duitsers (soldaten!) lopen. Hoofdagent kennisgegeven. Personeel gaat er heen.
- 09.45 uur. Deden aangifte van vermissing van distributie- en stamkaarten P. Deurloo wonende Beekstraat 16, drie stuks van huisgenoten; H.G. Silfhout Wolweg 28, één stuks en K. Heidelberg Koperweg 11, twee distributiekaarten. Bewijs verstrekt. Geboorteakte verloren. A. van Veluwe Oude Beekbergerweg 133 stamkaart.
- 10.30 uur. Aan het personeel (agent wacht) brood en koffie verstrekt. Bon 70 afgegeven.
- 10.30 uur. Dames v.d. Kooij wonende Zwolseweg 33 [nu Koninginnelaan] delen mee dat op de Zwolseweg twee Duitsers rijden die de weg vroegen naar Zwolseweg 561. Hoofdagent kennisgegeven.
- 11.10 uur. Door de Nederlandse Spoorwegen wordt assistentie gevraagd voor het publiek dat aanwezig is bij de ophaalbrug tijdens het aanbrengen van springstof. Hoofdagent kennisgegeven.
- 12.45 uur. Aan de militaire arrestant vermeld op het majoorrapport van heden een portie warm eten verstrekt. Bon 71 afgegeven.
- 15.00 uur. Assistentie wordt verzocht bij de Overweg. Daar hebben de [Nederlandse] militairen last van belangstellende burgers. Hoofdagent kennisgegeven.
- 15.05 uur. Een sergeant die zich met twee vreemdelingen bevindt op de Deventerstraat pand 131, vraagt deze op te halen. Hoofdagent en hoofdagentverkeer kennisgegeven.
- 15.30 uur. Het Vakhoofd te Loenen geeft kennis dat hem kennis is gegeven dat er twee in Nederlands soldatenuniform geklede militairen reden per rijwiel, voorzien van oranje spatborden, in de richting Apeldoorn met een geweer bij zich! Getracht werd een paniekstemming te veroorzaken. Inspecteur kennisgegeven. Personeel gaat er heen. Deze 2 militairen zijn aangehouden. Het waren gevluchte Nederlandse soldaten die na beschieting uit Dieren gevlucht zijn. Geen bijzonders.
- 16.15 uur. T. en R. Riet, wonende Parkweg 7, en A. de Jonge, 1e Wormenseweg 25, doen aangifte van vermissing van hun stamkaarten. Bewijs afgegeven.
- 17.00 uur. Als boven G. Oostenbroek Soerenseweg 23. Bewijs afgegeven.
- 17.20 uur. Aan majoor Boels overgegeven 4 personen van Duitse nationaliteit ter overgave aan de Duitse bezetting, te weten:
1. Sigmund Bola, geboren 29-07-1923 te Hamborn
2. Frans Haidinger, geboren 15-07-1904 te St. Pölten
3. Johann Smid, geboren 23-10-1908 te Stein
4. Magdalena Schmid, geboren Vosen 10-03-1917 te Duisburg, echtgenote van sub 3 genoemd.
- 18.00 uur. Op verzoek van majoor Boele zes porties brood en koffie verstrekt aan arrestanten. Bon 72 en 73 afgegeven.
- 19.25 uur. Mevrouw M. Seringenlaan geeft kennis dat bij haar gelogeerd zijn twee nichtjes beide van Duitse oorsprong. Alle twee gehuwd en een met twee kinderen.
- 21.50 uur. Wordt door een commandant uit villa Swinemunde kennisgegeven dat in het pension Elvira Bosweg hoek Burglaan volop licht brandt. De dames wensen het licht niet te doven. De adjudant, inspecteur van politie neemt maatregelen. Er is iemand heen.
- 22.00 uur. A. Termaat, Vlijtseweg 28 alhier, doet aangifte van diefstal van zijn damesrijwiel dat geplaatst was bij zijn woning. Politieverslag opgemaakt.

POLITIE (Majoorrapport).
- 06.00 uur voormiddag. Twee arrestanten aangetroffen waarvan er een werd heengezonden.
- 08.45 uur. De andere arrestant ook ontslagen.
- 09.15 uur. Door de Militaire Politie vanuit Deventer naar hier overgebracht deze in voorarrest zittende militaire arrestant J.B. van A., verdacht van spionage. Geplaatst in cel II en fouillering. De commandant verzoekt of de Politie voorlopig de verzorging van die arrestant op zich wil nemen.
- 01.30 uur namiddag. Door van Dassen, sergeant I motordienst, wordt de militaire arrestant bovengenoemd afgehaald.
- 02.00 uur. Niemand in cellen of nachtverblijflokaal aangetroffen.
- 22.00 uur. Overgenomen de in mutatie 17.20 uur van het Portiersrapport genoemde personen:
1. Siegmund Bola, kamer 15
2. Frans Haidinger, kamer 17
3. Johann Schmid, cel I en Magdalena Schmid cel I.
Allen van Duitse nationaliteit ter overgave aan de Duitse bezetting.

1940 ----- 11 mei zaterdag.

VAN HOUTUM. De hele nacht horen wij zwaar motorgeronk. Voornamelijk van transportvliegtuigen. Er gaan geruchten dat het Duitse landleger zich al in Beekbergen bevindt. Dit beperkt zich tot veertig parachutisten. Zij vorderen levensmiddelen en betalen of met Nederlands of met Duits geld. Zij rijden naar Ugchelen en passeren om 10.30 uur in richting Hoenderloo. De parachutisten zijn in Nederlands uniform gekleed. De sergeant heeft het uniform van het Nederlandse Rode Kruis aan. Zij rijden op gevorderde fietsen. Waarschijnlijk zijn er enkele onderweg nog tegen betere ingeruild. De gedupeerden ontvingen of een oude fiets of een bonnetje. Hierop stond dat de fiets uitbetaald werd wanneer het Duitse Rijk de oorlog gewonnen had. Terwijl de Duitsers voorbij rijden fietsen arbeiders van de fabriek op de weg. Zij hebben zojuist hun loon ontvangen. Er ontstaat een kleine sprint maar de moffen moeten er vanaf zien om ook hun fietsen te vorderen. Een uur later staan wij zo aan de weg te praten. Een onbekende jongeman mengt zich in het gesprek. Door zijn Duitse tongval en zijn identiteitspapieren wekt hij achterdocht. Nadat wij weer naar de radio hebben geluisterd wordt het ons duidelijk dat het een landverrader is. Hij wijst de Duitsers de weg en stelt hen van verzetskernen op de hoogte. Onze Regering verzoekt dergelijke personen aan te houden maar de vogel is al gevlogen.
's Middags gaan mijn zuster en ik naar Apeldoorn om inkopen te doen. Batterijen zijn al uitverkocht. Wij horen dat in het westen parachutisten in boerenuniform zijn geland. Iedereen houdt ons aan en vraagt naar de Duitsers die 's morgens zijn gepasseerd. Nauwelijks zijn we thuis of de eerste gemotoriseerde Duitse afdeling (antitankgeschut) komt voorbij (vanuit Arnhem). Zij zoeken in de omgeving enkele gebouwen (de fabriek niet) na terwijl enkele van hen het geschut in stelling brengen. Na een half uur vertrekken zij, rijden een keer door Ugchelen en passeren in richting Hoenderloo. In een gebouw van de Stichting te Hoenderloo vindt 's morgens een kort vuurgevecht plaats. Een Nederlands soldaat schoot een Duits kapitein dood. De Duitse soldaten menen dat onze soldaten zich in één van de vertrekken bevinden. Dit is onjuist. Er wordt toch nog een handgranaat in geworpen. Deze veroorzaakt vrij grote schade. Als straf zetten de Duitsers alle passerende burgers in de school gevangen, onder andere boswachter S. Na enige uren verdwijnen de schildwachten. De gevangenen besluiten twee aan twee te gaan. De boswachter ontmoet onderweg nog twee patrouilles van ruim 40 parachutisten op het Harskamper fietspad.
Voor de fabriek Brouwersmolen wordt uit het personeel een brandwacht gevormd. Het ANP [Algemeen Nederlands Persbureau] waarschuwt voortdurend tegen valse berichten. De omroepers spreken voortdurend om de beurt opdat wij hun stemmen zullen leren kennen. Om vijf uur komen grote Duitse pantserafdelingen over de Hoenderloseweg in zuidelijke richting. Er is een verbindingsweg via Brummen en Beekbergen tot stand gebracht. Met tussenpozen van een uur volgen treinen Duitse foeragewagens [voor levensmiddelen] met gevorderde auto's. Zo herkennen wij een auto van familie uit Eerbeek. Om 9 uur passeert de eerste groep infanterie. Intussen timmer ik voor de keukenramen triplex verduisteringschotten. Twee neven uit Apeldoorn komen op visite om militaire drukte te zien. Zij spelen gevaarlijk spel omdat hun fietsen gevorderd kunnen worden. Van hen hoor ik dat de Christelijke Hogere Burger School als Duits lazaret [veldhospitaal] is ingericht. Boswachter S. ziet 's avonds op een heideveld voor zijn huis verscheidene parachutisten (alle verlicht) dalen. Op de weg staan motoren klaar om hen verder te vervoeren.

POLITIE (Portiersrapport - gedeeltelijk).
- 07.15 uur voormiddag. Vaandrig van de Berg geeft kennis dat er gewonde militairen zijn aan de Molenstraat. Het Julianaziekenhuis is daarvan kennisgegeven. De politie treft maatregelen die er met twee auto's naar toe zijn gegaan.
- 07.35 uur. De Havenmeester G.H. Luiman, Kanaal Noord 172, geeft kennis dat bij hem militaire uitrustingsstukken zijn neergegooid en dat een motorrijwiel is achtergelaten. Ook is er materiaal bij van het Rode Kruis. Hij verzoekt dit bij hem weg te halen.
- 08.07 uur. Jansen, Schoolstraat 25, geeft kennis dat bij Bosman smederij, Schoolstraat 15, 15 zuurstofapparaten liggen. Hij acht deze gevaarlijk voor de omgeving. Op advies van inspecteur de Trol aan de Brandweer kennisgegeven.

1940 ----- 12 mei zondag, eerste Pinksterdag.

VAN HOUTUM. De hele nacht komen vliegtuigen over. Het geronk wordt afgewisseld door voorbijrijdende auto's. In de vroege ochtenduren passeert een volledig uitgeruste pontonafdeling. 's Morgens staat de weg vol met paarden en foeragewagens. De soldaten liggen er naast op de grond te slapen terwijl anderen de wacht houden en de dieren water laten drinken. Een Duitser fotografeert de colonne met de omgeving. Intussen zwaait een ander met zijn revolver op en neer in de richting van onze salon (reden onbekend). Een officier wil een auto hebben maar onze Buick gebruikt volgens hem te veel benzine. Twee oververmoeide paarden worden in de wei naast ons huis gejaagd. De Duitsers vorderen de luxe wagen van de familie Berends van Loenen en geven een bonnetje voor Reichs Mark 3000 af. Nauwelijks is de eerste terrein-foeragewagen weg of de tweede is al in zicht. Zij komen alle uit de richting Beekbergen. Enkele NSB-ers wijzen hen de weg en geven de soldaten iets te eten. Over enkele huifkarren zijn oranje doeken gespannen vermoedelijk voor Duitse vliegtuigen. Alle wagens zijn van verouderd type en met twee paarden bespannen. Het lijkt ons of de karren uit Polen afkomstig zijn. 's Middags om vier uur passeert een trein boerenwagens van ruim twee kilometer lang. Een van deze soldaten belt aan en wil broodbelegging hebben. Wij geven hem het een en ander dat hij in Hollands geld betaalt. Het ANP waarschuwt het Nederlandse volk tegen vergiftigde sigaretten, bonbons enzovoort. Deze kunnen gevonden of aangeboden worden. Het Nederlandse Legerbericht deelt mee dat de IJssellinie zich heeft overgegeven evenals de Peel-linie die ook uit grote mijnenvelden bestaat.
Om zes uur komen de eerste foeragewagens vanuit Zutphen. Zij rijden via Klarenbeek, Ugchelen en ook naar Harskamp. Even later verschijnt een Duitser met een vrachtauto bij de fabriek, op aanwijzing van burgers en eist de bascule [weegschaal] op. Hij zal deze de volgende dag terugbrengen. Het is een goedkoop smoesje. In de gemeente Apeldoorn moeten alle wegwijzers (deze waren al lang verwijderd) voorzien van petroleumlampen worden geplaatst. Om zeven uur vindt boven Ugchelen een luchtgevecht plaats tussen een Britse jager en een Duitse bommenwerper. De laatste valt tenslotte brandend neer bij Klarenbeek. Tezelfdertijd rijdt een Duits officier op zijn motorfiets het fabrieksterrein op. Hij vraagt om inkwartiering van 115 man en drie officieren. De soldaten hebben in vier dagen nog geen voldoende rust gehad. Op de rijdende wagens konden ze eventueel slapen als ze dat wilden. Wij krijgen een Oberleutnant [eerste luitenant] en een Leutnant [tweede luitenant]. De derde officier slaapt bij een nabijzijnd herenhuis. De Duitsers parkeren alle wagens in de oprijlaan naar deze woning voor camouflage tegen vliegtuigen. De paarden grazen in de grote wei bij de weg.
Alle drie officieren komen 's avonds bij ons theedrinken. Een van hen brengt een bosje lelietjes-van-dalen voor mijn moeder mee. Zijn vrouw in Düsseldorf had hem deze meegegeven voor zijn eerste kwartier. Zij zijn echter nog verdacht fris. Dezelfde luitenant leest een order voor. Daarin staat dat de Nederlandse bevolking met rust moet worden gelaten als deze de binnenrukkende Duitsers niet lastig valt. Duitsland valt België, Nederland en Luxemburg binnen om een op handen zijnde Engelse inval in deze landen naar het Ruhrgebied te voorkomen. De officieren zijn zeer optimistisch. Zij zijn van mening dat Amersfoort morgen valt. Daarna leggen we een pontonbrug naar Amsterdam. Binnen 48 uur staan we aan de kust en gaan dan met Nederlandse schepen naar Engeland. Over 14 dagen is de hele oorlog afgelopen. Dan zitten we in Londense hotels bier te drinken. Wat luchtkastelen! 's Avonds laat komt nog een afdeling foeragewagens met houten pontons voorbij. De zware artillerie volgt de route Zevenaar - Arnhem en Brummen - Woeste Hoeve - Hoenderloo naar de Grebbelinie. Hierbij bevinden zich kanonnen met een schootswijdte tot 40 kilometer. Sinds deze dag bestaat er als het ware geen verschil meer tussen rijk en arm.

1940 ----- 13 mei, maandag, tweede Pinksterdag.

VAN HOUTUM. De hele nacht passeren lange treinen foeragewagens. Talrijke vliegtuigen komen over. Om 6.30 uur klopten twee Duitse onderofficieren ons uit bed en eisen de Buick met een chauffeur op. Mijn moeder staat hen te woord. Vader heeft gelukkig brandwacht. De Duitsers vertrekken dan ook zonder een van ons. De ingekwartierde soldaten schrijven 's morgens al een brief en wel op ons papier. De officieren zitten nog enige tijd op een bank bij de fabriek en bekijken de vele voorbijtrekkende huifkarren. Om 9.30 uur vertrekken ze allemaal. Zij hebben eten genoeg en vragen dit ook niet aan de burgers. Na hun vertrek ontdekken wij dat deze moffen nogal gereedschap bij ons hebben gestolen. Zo zijn bijvoorbeeld alle hamers, zagen, breekijzers enzovoort uit de schuilkelder. In de voormiddag gaan mijn zuster en ik Ugchelen in en vertellen aan vader wat er gebeurd is. De brandweerleden dragen voor het eerst een armband met de woorden ´Luchtbescherming Brandweer´. Alle winkels worden bestormd voor de levensmiddelen. Als er geen verandering komt zal de bakker nog tot woensdag [15 mei] kunnen bakken. Met een aantal oude broden onder de arm gaan we via de Keienberg naar huis. De Duitsers kijken jaloers naar dit pak waardoor wij een binnenweg nemen.
De radio zendt door de opeenvolgende berichten van het ANP en de Luchtwachtdienst geen muziek uit. Om 10.45 uur wordt de elektrische stroom verbroken maar om 1.45 uur wordt de toevoer hersteld. 's Middags gaat mijn moeder naar Apeldoorn om de familieleden te bezoeken. Zij zijn alle ongedeerd. Het ANP deelt mee dat Hare Koninklijke Hoogheid Prinses Juliana vergezeld van Prins Bernhard en de beide dochtertjes naar Londen zijn uitgeweken. De Prins zal spoedig terugkeren. In Brussel dalen vrouwelijke parachutisten. Het zijn voor het merendeel Duitse dienstboden die nu als gidsen optreden. Om twee uur passeren twee vrachtauto's met Nederlandse krijgsgevangenen in richting Beekbergen. Volgens geruchten moet Ede worden ontruimd. Vele burgers, ook uit Wageningen, komen voorbij. Zij zijn slechts van enkele levensmiddelen en een deken voorzien. In Hoenderloo zouden vele evacués oververmoeid langs de weg liggen. Daarom besluiten mijn neven deze mensen met de vrachtauto en hun luxe wagen (Graham) tegemoet te rijden. Van een massavlucht is geen sprake. Zij keren zonder meer terug. Onderweg gaf een Duitse soldaat hen nog een standje voor het passeren van en het rijden tussen een autocolonne. In Ugchelen legt men in verscheidene huisgezinnen dekens klaar om eventuele vluchtelingen onderdak te verschaffen. Om vijf uur bericht het ANP via de radio dat de Koningin [Wilhelmina] en de Nederlandse Regering met een Brits oorlogsschip naar Londen zijn vertrokken. Volgens onbevestigde berichten moest de Koningin in soldatenkleren met een helm op in een pantserwagen naar het oorlogsschip in Hoek van Holland rijden. Om zes uur komt moeder met oom Wim terug. In Apeldoorn zijn in de afgelopen vier dagen nog maar een handjevol Duitse soldaten gezien. Alle bovengrondse telefoonlijnen zijn verwoest. Volgens de radio bevinden zich Zeeland, Noord- en Zuid-Holland nog in Nederlandse handen. De landdag van de NSB, die hedenmiddag zou plaatshebben, is afgelast. De hele middag en avond tot diep in de nacht horen wij een onafgebroken kanongebulder in richting Ede. De lucht is hierdoor 's nachts vrij helder verlicht.

1940 ----- 14 mei dinsdag.
VAN HOUTUM. 's Morgens gaan mijn zuster en ik weer boodschappen doen. In een kruidenierswinkel staan 20 à 30 mensen. Eerst zijn alle levensmiddelen gedistribueerd maar dit beperkt zich later tot enkele producten. Zowel de elektriciteit als de waterleiding is van 9.45 tot 11.45 uur afgesloten. Om 10 uur komt boswachter S. op bezoek en vertelt van zijn avontuur. Twee uur later passeren bijna 200 Nederlandse krijgsgevangenen. Zij zijn alle door verraad in de val gelokt lopend in richting Beekbergen. Even later komen twee kennissen uit Hoenderloo bij ons op bezoek. Zij gaan lopend naar Apeldoorn uit vrees dat hun fietsen worden gevorderd. In Hoenderloo bevinden zich nog meer soldaten dan in Ugchelen omdat daar ook colonnes uit Woeste Hoeve doortrekken. 's Middags passeren weinig Duitse auto's of huifkarren. Om drie uur bombarderen ruim twintig Duitse vliegtuigen de binnenstad van Rotterdam. Door de vele brandbommen ontstaan uitgestrekte en bijna niet te blussen branden. Om acht uur hoort mijn moeder op de weg van iemand met Duitse tongval dat Nederland zich heeft overgegeven. Wij geloven het eerst niet. Om 9 uur leest de omroeper van het ANP een proclamatie van de Nederlandse opperbevelhebber voor. Daarin staat dat om verdere bombardementen, vernielingen (zoals Rotterdam) en bloedvergieten door de 'technische wonderen' van de Duitse Weermacht te voorkomen hij besloten heeft de wapens neer te leggen. Om 10.15 uur richt generaal Winkelman zich persoonlijk tot het Nederlandse volk. Vele mensen denken nog steeds aan een vals bericht. Mijn oom gelooft het ook niet en ik raak nog in een kort heftig gesprek met hem. Wij moeten om acht uur onze klokken één uur en 40 minuten vooruit zetten. Het is voortaan Duitse tijd. Alle industriëlen in Apeldoorn moeten 's middags op het gemeentehuis een vergadering bijwonen. Daarop deelt een Duits officier mee (dwingt) dat iedereen weer zijn werk normaal moet voortzetten.

BURGEMEESTER QUARLES VAN UFFORD (Krant).
1. De Deventerbrug wordt door de gemeente in zoverre hersteld dat het verkeer tussen het westelijk en het oostelijk deel van de gemeente weer mogelijk wordt.
2. Alle auto´s zijn door de bezettingsautoriteiten gevorderd. Dit betekent dat alle bezitters van auto´s hun wagen ter beschikking moeten houden tot het ogenblik dat deze gevorderd wordt. Voor zover benzine in de tank aanwezig is kan worden gereden. Het onklaar maken van de auto kan voor de bezitter grote moeilijkheden opleveren.
3. De gemeentereiniging (ophaaldienst van huisvuil en fecaliën) zal morgen woensdag 15 mei, voor zover haar dat mogelijk is, de dienst hervatten. Begonnen wordt met de verzorging van het centrum. Daarna komen voor zover mogelijk de buitenwijken aan de beurt.
4. Zij die op grond van salarissen, pensioenen, soldij (geen kostwinnersvergoeding) of anderszins vorderingen hebben op het Rijk, een Provincie of een gemeente (NIET de gemeente Apeldoorn) en niet over contanten beschikken om in de eerste levensbehoefte te voorzien, kunnen zich vanaf woensdagmorgen vervoegen op Sonny Home (Molleruslaan 40, afdeling Controle Belastingen) tussen 9 en 12 uur voormiddag. Daar worden hun inlichtingen en zo nodig hulp verschaft. Personen die effecten of vorderingen hebben, die zij niet dadelijk kunnen realiseren en die toch dadelijk moeten kunnen beschikken over contant geld voor eerste levensbehoefte, kunnen zich daar eveneens vervoegen. Personen die van particuliere werkgevers geen loon meer ontvangen en op het ogenblik zonder enig middel van bestaan zijn moeten zich vervoegen aan het Bas Backerhuis (Hoofdstraat, houten gebouw).
5. Na afloop van de Pinkstervakantie wordt het onderwijs op alle scholen op de gewone wijze hervat voor zover niet in beslag genomen voor andere doeleinden. Maatregelen tegen bescherming van luchtgevaar worden genomen.
6. Vanaf heden, dinsdagavond 8 uur, wordt de Duitse Zomertijd ingevoerd. Dat wil zeggen, om 8 uur moet de klok 1 uur en 40 minuten worden vooruit gezet.

1940 ----- 15 mei woensdag.
VAN HOUTUM. Door de Duitse tijd sta ik eerst om elf uur op. Vele mensen denken nog steeds aan een vals bericht hoewel het Duitse opperbevel in Nederland sinds zes uur besprekingen voert in Den Haag. West-Nederland wordt bezet behalve Den Helder en Zeeland die de strijd nog voortzetten. De Amsterdamse Vrijwillige Brandweer vertrekt naar Rotterdam om de grote branden te helpen blussen. Tijdens de ochtend is er weinig verkeer over de weg. 's Middags gaan mijn zuster en ik naar Hoenderloo. Daar zal een kennis ons het een en ander laten zien. Van de Stichting Hoenderloo zijn de smederij en aangrenzende gebouwen gevorderd, deels als opslagplaats en deels als slaapgelegenheid. Er liggen grote voorraden vlees (uit Borculo) en brood (ongeveer 30 m3) opgestapeld. In de schoenmakerij spreken we eerst met een soldaat en later met een officier. Zij beschouwen de inval in Nederland als een afstraffing omdat al onze kanonnen op Duitsland zouden zijn gericht. Wij waren sinds 3 september niet neutraal en hadden een geheim militair verbond met de Geallieerden gesloten. De verwoestingen in het gebouw Kampheuvel (zie onder zaterdag 11 mei) zijn zeer groot. Intussen komt mijn neef Jaap uit Arnhem met een vriend in Ugchelen. Heel Arnhem is ingericht voor het Duitse Rode Kruis. In het Diaconessenziekenhuis liggen alleen al 800 Duitse gewonden. Om vijf uur passeert een groot aantal boerenwagens in richting Hoenderloo. Een uur later doet een gerucht de ronde dat 2.000 Nederlandse krijgsgevangenen zullen voorbijkomen. Het is verzonnen omdat alle Nederlandse soldaten (krijgsgevangen) in hun kazernes moeten blijven. 's Avonds ga ik naar de directeur van de HBS om te horen wanneer de school weer zal beginnen. Dit is vermoedelijk vrijdag. Om elf uur passeert een trein foeragewagens van bijna twee kilometer lengte.

KRANT. Vluchtelingen van elders, die zich niet aan een particulier adres kunnen vervoegen, kunnen zich melden aan het Algemeen Militair Tehuis. Dit is het Clubgebouw van de Voetbalvereniging Robur et Velocitas aan de Asselseweg [Asselsestraat] voorbij de Jachtlaan.
Alle groothandelaren en winkeliers in levensmiddelen en verder allen die levensmiddelen in grotere hoeveelheden dan voor een behoefte van één week in voorraad hebben zijn verplicht binnen 24 uur daarvan opgave te doen bij de Distributiedienst aan de Loolaan.
Aan iedere inwoner worden de levensmiddelen op de hieronder aangegeven bonnen van de Rijksdistributiekaart verkrijgbaar gesteld (bedoeld voor de periode van één week):
. Bon nr.18: margarine 1/2 pond [250 gram], vet 1/2 pond, kaas 1 ons [100 gram], slaolie en andere spijsolie 1 maatje.
. Bon nr.21: koffie, thee, cacao samen 1/2 pond [250 gram].
. Bon nr.22: rijst 1 pond [500 gram], peulvruchten 1/2 pond, gort of havermout 1/2 pond.
. Bon nr.23: harde zeep, zachte zeep, zeeppoeder en andere soorten zeep samen 1/2 pond
[250 gram].

1940 ----- 16 mei donderdag.

VAN HOUTUM.
's Morgens gaat mijn moeder naar Apeldoorn om een bonnetje te krijgen voor de auto. Het gelukt ons niet. Alle boeren moeten de nog in voorraad zijnde eieren bij een Duitse instantie te Apeldoorn inleveren. Voortaan krijgen zij slechts 25% van het benodigde kippenvoer. Het ANP-bericht om elf uur dat er tussen 11.45 en 19.30 uur een ononderbroken colonne Duitse auto's en motorfietsen door Amsterdam (van Haarlem naar Utrecht) zal rijden. Alle verkeer dat de aangegeven route volgt of kruist wordt verboden. De Nederlandse Bank brengt zilverbonnen van één en van 2.50 gulden in omloop. Alle boeren moeten de nog in voorraad zijnde eieren bij een Duitse instantie te Apeldoorn inleveren. Voortaan krijgen zij slechts 25% van het benodigde kippenvoeder. Om 11.30 uur passeert een Duits vliegtuig op nog geen honderd meter hoogte. Enkele Ugchelse soldaten komen weer thuis. Eén van hen moest van Leiden naar Den Haag rijden in een groep van 40 Ford vrachtauto's. Ze werden gebombardeerd. Twee van de drie aanvallende vliegtuigen (de buitenste) wierpen bommen van 800 meter hoogte. De middelste schoot met de mitrailleurs. In de chassisbalken kwamen gaten voor tot vijf centimeter middellijn. Na de aanval bleken nog vijf auto's te kunnen rijden. De andere waren totaal vernield. De vrouwelijke Luchtbeschermingsdienst wordt ontbonden. Wij schaffen op beide fabrieken de brandwacht af. Wij zien onderweg [naar Arnhem], dat op de baan van Kröller (Hoge Veluwe) een Duits vliegveld is ingericht.

KRANT. a. Niet-inwoners van Apeldoorn die naar hun woonplaats terug willen krijgen daartoe gelegenheid. Op eigen kosten kan men per autobus (als het aantal gegadigden voldoende is om een autobus te laten rijden) naar het Noorden, naar het Oosten van ons land. Naar het Westen in de richting van Noord- en Zuid-Holland kan men op eigen gelegenheid komen tot Amersfoort en tot de lijn Amersfoort zuidwaarts tot de Rijn en noordwaarts tot het IJsselmeer. Onder de aandacht wordt gebracht dat de Commandant van de Duitse bezetting er prijs op stelt dat deze personen zo spoedig mogelijk vertrekken.
b. Onder zeer grote belangstelling is hedenochtend tegen tien uur op de Rooms Katholieke Begraafplaats aan de Arnhemseweg het stoffelijk overschot ter aarde besteld van de Nederlandse soldaat Rudolf van den Broek uit Alphen in Noord Brabant. Hij is hier ter plaatse overleden aan de gevolgen van bekomen verwondingen. Tevoren is in de kerk van de Mariaparochie aan de Hoofdstraat door kapelaan Beckers een plechtige Heilige Requiemmis [dodenmis] opgedragen. Onder het grote aantal aanwezigen bevonden zich onze burgemeester Quarles van Ufford, twee Duitse officieren van de bezettingstroepen in Apeldoorn, dr. Rodbard geneesheer-directeur van het Julianaziekenhuis, dr. Freseman Viëtor die de gewonde soldaat in het ziekenhuis heeft behandeld en een aantal verpleegsters van het ziekenhuis.

1940 ----- 17 mei vrijdag.
KRANT. 1. De uitreiking van de distributieboekjes op de distributiekaarten zal zo spoedig mogelijk hervat worden. De uitreiking zal huis aan huis gebeuren. Voor een goede gang van zaken is het noodzakelijk dat ieder meewerkt en aan de uitreikers alle gewenste inlichtingen geeft.
2. Voor de normale behoefte wordt de verkoop van kaas vrijgegeven.
3. De zaterdagavondmarkt gaat weer door. Sluiting half tien. De maandagmarkt wordt hervat.
4. Van morgen af is de kleinhandel in groenten vrij. De maximumprijzen blijven gehandhaafd. Controleurs van de Rijksdienst (CCCD) zijn in de gemeente werkzaam voor de controle.
5. Met nadruk wordt gewezen op de bekendmaking van de Opperbevelhebber van de Legergroep (Oberbefehlhaber der Heeresgruppe) dat de algemene verduistering zowel op straat als in de percelen ten strengste wordt gehandhaafd. Overtreding zal zwaar gestraft worden.
6. De Bad- en Zweminrichtingen van de Gemeente zullen op de normaal daarvoor gestelde tijd worden opengesteld.
7. De bonnen voor levensbehoeften door Maatschappelijk Hulpbetoon afgegeven, kunnen door de winkeliers ingewisseld worden dinsdag en woensdag 21 en 22 mei, 's middags 2-4 uur aan het ontvangkantoor van de Gemeente aan de Molleruslaan.

1940 ----- 18 mei zaterdag.

VAN HOUTUM. Een kennis uit Eerbeek vluchtte afgelopen zaterdag naar haar ouders te Ugchelen omdat de granaten rondom haar woning ontploften. 's Avonds om elf uur passeert een groot aantal zwaar beladen vrachtauto's in richting Hoenderloo. Zij worden beschermd door drie jagers die voortdurend rondcirkelen.

1940 ----- 19 mei zondag.

VAN HOUTUM. Op de Amersfoortseweg zijn verschillende bomen door trotyl omgevallen. Een deel ligt over de weg en vormt een hindernis en de overige liggen over het fietspad.

POLITIE. 10.00 uur voormiddag. Er wordt door omwonenden van het café hoek Arnhemseweg - Spoorlaantje geklaagd over het feit dat er door Duitse militairen en Hollandse meisjes op ergerlijke wijze te keer wordt gegaan in genoemd café. Bovendien was dat café absoluut onvoldoende verduisterd. Verzocht wordt maatregelen te willen nemen in verband met orde, goede zeden en veiligheid. Inspecteur meegedeeld, maatregelen zullen worden genomen. Luitenant Biland van de bezettingstroepen is dit meegedeeld. Deze zal maatregelen nemen.

1940 ----- 20 mei maandag.
VAN HOUTUM. De hele nacht komen vliegtuigen over. Om twee uur passeren vele vrachtauto's, opnieuw begeleid door jagers. Velen horen 's nachts het bombardement van Emmerik en Kleef. Om vier uur komen drie vliegtuigen laag over. De hond die sinds de oorlog bang is voor vliegtuiggeronk begint vreselijk te janken en blijft enige uren onrustig. Deze dag moet ik weer naar school. Het gebouw is weer voor het lesgeven ingericht. De anders zo lichte gang is totaal verduisterd. Het eerste uur legt de directeur ons uit wat klasse IV en V de eerste vijf volgende dagen moeten doen. Wij moeten namelijk distributiekaarten onder de bevolking uitdelen. Het tweede en derde uur hebben we vrij maar het vierde gewoon les. 's Middags geeft een dame van het Distributiekantoor ons nadere instructies.

POLITIE. 19.15 uur. Door de Stab Feldwebel [sergeant 1e klasse] Zenk van de Feld-Gendarmerie wordt namens de Ortscommandant alhier kennisgegeven dat de arrestant de H. in vrijheid kan worden gesteld. Hij is daarop heengezonden.

KRANT. De [autobus-] dienst Apeldoorn - Arnhem visa versa [heen en terug] zal door de NV AAA (voorheen Robart) vanaf dinsdag 21 mei hervat worden met een 1-urendienst.

1940 ----- 21 mei dinsdag.

VAN HOUTUM. Het is voortaan verboden dat burgers benzine verbruiken. ´s Morgens beginnen we (ook een klasgenoot) bonboekjes uit te reiken. Wij krijgen de Ooiweg en de Herderweg toegewezen. In totaal moeten wij er 340 uitdelen. Als er geen stamkaarten aanwezig zijn of niet ondertekend waren mogen wij daarvoor geen bonkaart uitreiken. Wij delen er deze dag 83 uit en na afloop moeten we onze tassen met de lijst van verantwoording op het Distributiekantoor deponeren. Om elf uur legt een Duits vliegtuig een rookgordijn boven Apeldoorn. Volgens geruchten zou dit voor de Duitse soldaten een teken zijn om zich bij de dichtstbijzijnde militaire instantie te melden.

KRANT. Beperkte dienstregeling autobusdienst Apeldoorn - Amersfoort visa versa. Vertrek Apeldoorn 7.25-10.00-14.00-16.00-18.00-20.00 uur. Autobusdienst Apeldoorn - Voorst - Zutphen voorlopige dienst ingaande heden. Vertrek Apeldoorn 7-8-10-13-15-18-20 uur. De ADA (Verenigde Autobusdienst Apeldoorn - Deventer - Apeldoorn) heeft hedenmiddag de dienst hervat. Zij het ook met een beperkte dienstregeling.

1940 ----- 22 mei woensdag.

VAN HOUTUM. Wij reiken deze dag 104 bonboekjes uit.

KRANT. Apeldoorn steeds meer uit zijn isolement. Nog geen treinen naar het noorden. Gisteren in de loop van de avond rolde weer een trein in de richting van Deventer. De lijnen naar Deventer en Zutphen zijn al in zoverre hersteld dat beide steden vanuit Apeldoorn tot aan de IJsselbruggen daar te bereiken zijn. De lijn Apeldoorn - Zwolle is nog niet hersteld.

1940 ----- 23 mei donderdag.

VAN HOUTUM. Een alleen wonende man aan de Herderweg weigert ons binnen te laten. De ramen van zijn huis zijn met doeken en oude gordijnen afgesloten. Wij moeten zodoende het één en ander opschrijven, terwijl we in het grint zitten. Later horen we dat deze man zeer onhygiënisch leeft. Alle schoenwinkeliers krijgen bericht dat zij geen schoenen meer mogen verkopen zonder vergunning van het Distributiekantoor. Daardoor loopt het storm naar alle winkels voor kleding, manufacturen enzovoort. Wij kopen ook nog het een en ander in. Zo krijg ik een nieuw pak.

POLITIE. 19.45 uur. Het Telefoonstation Woeste Hoeve geeft kennis dat daar een Duits vliegtuig geland is. Er is telefonisch met de piloot besproken dat deze zich zelf met de Ortskommandant in verbinding zou stellen.
19.30 uur. Van de Ortskommandant bericht ontvangen dat de piloot zich inderdaad daar heeft gemeld. Volgens Aartsen te Woeste Hoeve zijn al Duitse militairen bij het toestel aanwezig. Zij zullen voor verder toezicht zorg dragen.
20.40 uur. Een ingekomen bericht dat bij de Woeste Hoeve een tweede vliegtuig zou zijn geland. Gebleken is dat het vliegtuig dat 's middags achter het hotel van de Woeste Hoeve geland was wegens benzinegebrek. Na brandstof te hebben ingenomen was het weer opgestegen. Door motorpech moest het weer landen. De piloot trachtte met het toestel op de Arnhemseweg te landen wat hem gelukt was. Hij bleef echter met zijn rechtervleugel in de boom steken. Hierdoor draaide het toestel naar rechts en tegen het rasterwerk van het 'Deelerwoud' tot stilstand kwam. Het klein type toestel, vermoedelijk een verkenner, werd aan beide vleugels beschadigd. De enige inzittende kreeg geen letsel. De Feldgendarmerie was al ter plaatse en stelt nader onderzoek in.

1940 ----- 24 mei vrijdag.

VAN HOUTUM. In het eerste huis waar we bonkaarten uitdelen horen wij dat een meisje uit dat gezin op 10 mei naar haar man te Amsterdam fietste. Deze was soldaat. Beide zijn onlangs uit de gracht opgedregd. Ze pleegden zelfmoord door samen met touwen vastgebonden in het water te springen. Een ander uit de familie pleegde zelfmoord door gas. Sinds afgelopen zondag rijden grote aantallen tankwagens (voor benzine en olie), luxe auto's en vrachtwagens door de stad in de richting Duitsland. Zij zijn alle in West-Nederland gevorderd. Hiertoe behoren ook de modernste brandweerauto's.

1940 ----- 26 mei zondag.

POLITIE. 01.30 voormiddag. Om half twaalf gisteravond werd door de majoorcommandant in Nieuw Milligen dringend assistentie verzocht wegens muiterij in het kamp aldaar. De Militaire Politie is hierover ingelicht waarna de politie met een gemotoriseerde colonne van 13 manschappen onder de eerste luitenant er naar toe is gegaan. Ter plaatse aangekomen bleek dat een vijftiental militairen, dat aanstaande maandag met groot verlof zullen gaan, geweigerd had in een bepaalde loods te gaan slapen. Er zouden ratten en kevers in huizen. Deze manschappen lagen buiten de loods in een hoop stro te slapen. Zij zijn gewekt en op last van genoemde commandant naar de Willem III kazerne alhier vervoerd. Van enige onrust in het kamp was geen sprake. Het ging alleen om het niet opvolgen van het bevel in die loods te gaan.

1940 ----- 30 mei donderdag.

VAN HOUTUM. Alle wasserijen kunnen voor hun auto's weer benzine krijgen, maar niet meer vijfvouden liters per week dan het aantal arbeiders in het bedrijf.

POLITIE. 20.35 uur. Door één van de Duitse officieren werd geklaagd dat enige soldaten door burgers werden beledigd. Op last van de dienstdoende majoor naar de Stationsstraat en Smidsweg geweest alwaar dit moest plaats gehad hebben. Bij aankomst waren er noch burgers noch soldaten ter plaatse te zien. Majoor Recherche, bij voortduren hierop letten!

1940 ----- 31 mei vrijdag.

VAN HOUTUM. Om middernacht (!) belde de politie oom Wim op met het bevel dat hij met zijn vrachtauto voor hedenmorgen 9 uur op ´Onderlangs´ te Arnhem moest verschijnen. Als de auto wordt goedgekeurd zal mijn oom gedurende twaalf dagen voor het Duitse leger in België moeten rijden. Hij voelt hier weinig voor en vindt een werkloze die wel wil chaufferen. Op deze manier zijn in Apeldoorn alle auto's gevorderd. Slechts enkele zijn afgekeurd. Ook die van oom Wim. In Apeldoorn zijn de kazernes weer volledig door Nederlandse Soldaten bezet.

1940 ----- 1 juni zaterdag.

POLITIE. 10.00 uur voormiddag. Luitenant van Veeren van de Luchtverdedigingsgroep Utrecht geeft telefonisch kennis dat de soldaat Jan ten Hoove, wonende Wieselsekampweg 7 te Apeldoorn, na het neerleggen van de wapens, is verdwenen en men daarna nog niets van hem heeft vernomen. Hij moet daarna wel gezien zijn. Er wordt verzocht hier ter plaatse een onderzoek naar de verblijfplaats van die persoon te doen instellen. Na onderzoek is gebleken dat genoemde ten Hoove op donderdag 16 mei 1940 te Arnhem is gezien en als krijgsgevangene naar Duitsland is gevoerd. Daarover hebben de ouders bericht ontvangen van het Rode Kruis. Luitenant van Veeren is dit telefonisch meegedeeld.

1940 ----- 2 juni zondag.  

VAN HOUTUM. De hele morgen trekt door Apeldoorn een eindeloze rij auto's met luchtdoelgeschut behorende tot een divisie parachutisten in de richting van Amersfoort.
POLITIE. 03.25 voormiddag. Door twee leden van de burgerwacht wordt kennis gegeven dat vanuit perceel 52 staande aan de Loolaan, dat is door militairen bezet, licht scheen uit een venster van de tweede verdieping. Op last van de dienstdoende majoor is een onderzoek ingesteld. Daar bij herhaaldelijk bellen geen gehoor gaf is door het openschuiven van een raam toegang tot bedoeld perceel verschaft. Op één van de slaapkamers lag een militair te slapen. Hij werd gewekt. Hij heette J.M. en verklaarde dat het licht moest blijven branden. Hier was namelijk de telefooncentrale gevestigd en het bureau van het stafkwartier. Hij deelde mee te hebben vergeten de gordijnen te sluiten en zal in het vervolg zorgdragen dat het niet weer gebeurde.

1940 ----- 6 juni donderdag.

POLITIE. 21.30 uur. De oorlog schijnt aanstekelijk te werken op de Apeldoornse jeugd. Zo werd assistentie gevraagd aan de Schotweg. Daar werd een soort veldslag geleverd waarbij de ene partij de spoorwegovergang moest verdedigen tegen de aanvaller. Toen de politie ter plaatse kwam vertelden bewoners van de Schotweg dat zij deze ongeregelde troepen uit elkaar gejaagd hadden. De strijders kwamen zo in het vuur dat zij ongelukken tegemoet zagen. Een stok met spijkerpunt werd ter hand van de politie gesteld. Deze was afgenomen van Jan van Assel van de Bartelsweg nr.2. Genoemde jongens kwamen overal uit de omgeving.

1940 ----- 18 juni dinsdag.

VAN HOUTUM. Nacht in nacht uit passeren grote escadrilles vliegtuigen Apeldoorn. Hetzelfde geldt voor het treinverkeer. Lange treinen goederenwagens rijden naar het westen. Deze zijn meestal zo zwaar beladen dat de locomotieven met moeite tegen de berg op komen. Bij troepenvervoer (dit vindt ook zeer veel plaats) zitten de soldaten zelfs op de buffers en op de wagons.

1940 ----- 21 juni vrijdag.

POLITIE. 17.30 uur. Een inwoner wonende Deventerstraat geeft kennis dat gisteravond tegen 10 uur op de Arnhemseweg voor het kringhuis van de NSB enige opgeschoten jongens stonden. Zij schreeuwden tijdens het inhalen van de NSB-vlag op bedoeld gebouw aan het adres van de personen die de vlag inhaalden, de woorden 'verraders'. Hij meent goed te doen de aandacht hierop te vestigen ter voorkoming van onaangenaamheden. Politietoezicht gewenst. Toezicht zal worden gehouden.

1940 ----- 22 juni zaterdag.

POLITIE. 10.50 uur (voormiddag). De Hauptmann [kapitein] Keitel van de Duitse Weermacht, Stab Dukme te Wesel, Reitensteinkazerne, geeft aan het bureau kennis dat hij met twee autobussen met Duitse militairen van Harderwijk komende op de Loolaan heeft gestopt. Die militairen hebben de bussen daar enige ogenblikken verlaten. Bij het wegrijden van de bussen die naar voornoemd adres te Wesel in Duitsland vertrokken, werd de soldaat Leftski vermist. Bij aantreffen van deze soldaat wordt verzocht de commandant van de alhier in het hotel Zeelandia aan de Hoofdstraat gelegen Duitse militairen te waarschuwen. Die zullen dan verdere maatregelen nemen.

1940 ----- 23 juni zondag.

POLITIE. 11.30 uur (voormiddag). Door iemand wonende aan de Sophialaan wordt kennisgegeven dat, toen hij hedenavond in het café van Van der Berg aan het Stationsplein zat, hij door een hem onbekend manspersoon (soort jodentype) werd uitgemaakt voor landverrader. Hierop wilde hij vechten met mijn zoon oud 17 jaar. Hij had het toen voor zijn zoon opgenomen en de aanvaller een aframmeling gegeven. Graag wilde hij dat de politie hiernaar een onderzoek ging instellen. Mocht de onbekende aanvaller zijn excuus aanbieden dan wil hij geen vervolging. Anders doet hij bovendien een aanklacht over zake van belediging.

1940 ----- 24 juni maandag.

VAN HOUTUM. Om 9 uur passeert een lange colonne Nederlandse cavalerie. Volgens geruchten moeten alle manschappen van een zelfde eenheid naar een bepaalde kazerne. De cavaleristen zijn onderweg naar Deventer [Boreelkazerne]. Zo zou in Apeldoorn het regiment wielrijders worden ondergebracht. Een decreet van de Rijkscommissaris stelt vast dat alle arbeiders, na 10 mei ontslagen, weer door hun werkgevers in dienst moeten worden genomen. Zo moet Brouwersmolen 20 arbeiders voor minstens 36 uur per week aannemen.

1940 ----- 25 juni dinsdag.

VAN HOUTUM. 's Nachts passeren vele vliegtuigen.

1940 ----- 28 juni vrijdag.

VAN HOUTUM. Gisteravond arriveerden bij de kazernes te Apeldoorn vele eenheden Duitse motorrijders, vrachtauto's en enkele benzinetankwagens. Zij blijven er een nacht over en vertrekken 's morgens naar het westen. Om drie uur passeert een Nederlandse G1 voorzien van de Duitse identiteitstekens. Het voedsel voor de huisdieren wordt gedistribueerd.

1940 ----- 29 juni zaterdag.  

‍VAN HOUTUM. Voor de verjaardag van de Prins [Bernhard] draagt iedereen oranje of een witte anjer. De NSB-ers trekken dit bij het publiek van de kleren en veroorzaken zodoende relletjes in de grote steden. Enkele fanatiekelingen brengen onder de anjer een scheermesje aan waardoor menige NSB-er zich in de vingers snijdt.

1940 ----- 30 juni zondag.

VAN HOUTUM. Seyss-Inquart bezoekt Drenthe en Overijssel en bezichtigt op de terugweg het paleis in Apeldoorn.

1940 ----- 1 juli maandag.

VAN HOUTUM. 's Nachts passeren vele vliegtuigen.

1940 ----- 3 juli woensdag.

VAN HOUTUM. 's Middags cirkelen twee jagers boven de fabriek [papierfabriek van Van Houtum]. De nationaliteit is niet vast te stellen.

1940 ----- 4 juli donderdag.  

VAN HOUTUM. 's Middags gaan vader, moeder, Dinie en ik met een taxi naar Rhenen. Heen over Veenendaal en terug langs Arnhem. Alle versperringen worden door de werkverschaffing opgeruimd. In Rhenen is bijna alles verwoest. Vele arbeiders zijn bezig met puin ruimen. Op één plaats brandt nog een voorraad tarwe. Op een ander punt heerst een lijkenlucht. Het aantal graven op de Grebbeberg bestaat voor 40% uit Duitse. In Wageningen is ook vrij grote schade.

1940 ----- 9 juli dinsdag.

VAN HOUTUM. Op een terrein naast de HBS in Apeldoorn moeten alle leerlingen helpen loopgraven aan te leggen. Dit is een voorzorgsmaatregel van het schoolbestuur.

1940 ----- 10 juli woensdag.

VAN HOUTUM. De eerste grote groepen Duitse vrachtauto's worden in de omgeving van de kazerne geparkeerd, onder andere bij het Roburterrein [voetbalveld aan de Asselsestraat]. In de Eierhal [aan de Griftstraat] liggen Duitse soldaten.

1940 ----- 12 juli vrijdag.

VAN HOUTUM. De Engelsen werpen 's nachts boven Apeldoorn en omgeving veel lichtfakkels. 's Avonds gaan mijn vader en ik naar de kazernes kijken. Langs de Berghuizerweg en in het Orderbos staan tientallen vrachtauto's. Op de Jachtlaan komen om 8 uur ruim 80 vrachtauto's (ook van het Duitse Rode Kruis) aan. Deze worden in een wei langs eikenstruiken geparkeerd.

1940 ----- 13 juli zaterdag.
VAN HOUTUM. Alle soorten meel zijn nu gedistribueerd. Eerst waren het alleen tarwebloem en zelfrijzend bakmeel (per maand een half pond).

1940 ----- 14 juli zondag.

VAN HOUTUM. 's Morgens passeren enkele Nederlandse auto's met dekens (waarschijnlijk uit de kazernes) in richting Hoenderloo.

1940 ----- 14 juli maandag.

VAN HOUTUM. Vanaf heden worden gedistribueerd: boter, margarine en vet. De rantsoenen zijn 250 gram per 14 dagen. Distributie van boter is nodig om het boteroverschot van 10.000 ton te kunnen wegwerken, aldus de Pers (!). Gezinnen met een inkomen beneden 1400 gulden [per jaar] krijgen vetkaarten en gezinnen met hogere inkomsten ontvangen boterkaarten. Verkoop van spijsolie is voor twee weken verboden. De hele morgen passeren trailers van het Duitse Luchtwapen (WL) met betonnen rioolbuizen (circa 0.75 meter middellijn) en betonnen platen. Deze zullen waarschijnlijk voor de vliegvelden worden gebruikt. De Duitsers vorderen het Rooms Katholieke ziekenhuis te Apeldoorn. Een schilder brengt op het dak een groot rood kruis aan. In het gebouw wordt bijna uitsluitend munitie opgeslagen. In Ugchelen houden zich twee dames op, die gesprekken aanknopen met schoolkinderen. Tot de vele vragen die zij hun stellen is er ook één of hun ouders wel eens naar de Engelse zender luisteren. Wij krijgen voor deze maand voor de vrachtauto een toewijzing van 50 liter dieselolie. Iedere eigenaar van een auto krijgt een zogenaamd bandenboekje waarin alle bijzonderheden van de banden moeten worden genoteerd.

1940 ----- 16 juli dinsdag.  

‍VAN HOUTUM. 's Avonds rijden mijn vader en ik weer langs de kazernes. De Duitsers verkopen onderdelen van Nederlandse militaire fietsen aan de burgerij. Zij vorderden echter overal grote aantallen fietsen, bijvoorbeeld in Beekbergen al 331.

1940 ----- 17 juli woensdag.

VAN HOUTUM. In Apeldoorn moeten alle spoorwegarbeiders een gasmasker dragen.

1940 ----- 18 juli donderdag.

VAN HOUTUM. Volgens geruchten passeren enkele treinen met Duitse dienstweigeraars Apeldoorn. De wagons zouden met prikkeldraad zijn afgesloten. De dienstweigeraars zouden zijn geboeid.

1940 ----- 21 juli zondag.

VAN HOUTUM. 's Middags komt mijn neef Jaap uit Arnhem met zijn verloofde op bezoek. Vorige week is in de Bakkerstraat [Arnhem] een trailer volgeladen met Nederlandse munten. Deze gaan alle naar Duitsland.

1940 ----- 23 juli dinsdag.  

VAN HOUTUM. 's Middags gaan vader, moeder, tante Mies en ik naar Arnhem. De Duitsers leggen op de Hoge Veluwe een vliegveld van 50 à 100 hectare aan. Er werken zowel werklozen uit Apeldoorn als Arnhem. Zij zijn nog hoofdzakelijk bezig de heide af te snijden. De Rijkscommissaris (hij wordt vandaag 48 jaar) heeft zondag een bezoek aan dit terrein gebracht. Even voor Arnhem bezichtigen we het kerkhof waar Duitse soldaten liggen begraven.

1940 ----- 24 juli woensdag.

VAN HOUTUM. De Arbeidsbeurs roept 200 arbeiders uit Apeldoorn op te drie uur op het bureau te verschijnen. Zij vernemen dat ze in Duitsland moeten gaan werken, voornamelijk in de zwaar beschadigde steden Bremen en Hamburg. Bij weigering zal hen geen steun meer worden uitgekeerd. Voor inwoners uit Ugchelen worden in de Openbare School boter- en vetkaarten uitgereikt.

1940 ----- 26 juli vrijdag.

VAN HOUTUM. Er passeren tussen 11.30 en drie uur 's nachts ontelbare vliegtuigen. Het lijkt op 10 mei. De toestellen vliegen op Duitsland aan. Vele mensen staan op. Volgens de nachtwacht kan hij de bewoners van de Keienberg horen praten. In de richting van de Duitse grens hangen overal lichtfakkels. Zoeklichten zoeken de hemel af. De RAF [Royal Air Force] bombardeert in Nederland onder andere 14 vliegvelden. Bij de volgende uitreiking van een broodkaart zullen kinderen een half rantsoen meer rijst en havermout krijgen.

1940 ----- 27 juli zaterdag.

VAN HOUTUM. De Arbeidsbeurs richt een oproep tot landbouwers, metaalbewerkers en grondwerkers om in Duitsland te gaan werken. Daar ze goed loon en verzorging zullen ontvangen. Ongeschoolde arbeiders zijn ook welkom.

1940 ----- 31 juli woensdag.

VAN HOUTUM. 's Middags ga ik naar de spoorlijn kijken. Ik blijf er de hele middag en vul er de tijd door een boek te lezen dat ik voor de HBS moet doen. In vier uur tijds passeren zes personen- en vier goederentreinen. De eerste goederentrein telt 37 gesloten wagons en wordt door soldaten bewaakt. De tweede, bewaakt door matrozen, telt 58 wagons met benzine- en olietanks. De derde, bewaakt door soldaten, telt 46 wagons. Daarvan zijn zes personenwagens en de overige open wagens beladen met vrachtauto's (ook met rupsbanden), motorfietsen en kanonnen met een loop van acht meter. De vierde bestaat uit 38 wagons, alle gesloten en bewaakt door soldaten. Deze goederentreinen zijn van Duitse herkomst en rijden alle naar het westen.

1940 ----- 1 augustus donderdag.

VAN HOUTUM. Ik houd me de hele dag weer op bij de spoorlijn. 's Middags wordt mijn fiets gestolen maar met behulp van een seinwachter krijg ik deze weer terug. In zes uur tijds passeren zeven personen- en tien goederentreinen. Wij krijgen voor de maand augustus voor de vrachtauto een toewijzing van 200 liter olie.

1940 ----- 2 augustus vrijdag.

VAN HOUTUM. In de omgeving van de kazernes te Apeldoorn zijn burgers bezig een aantal beukenbomen (ruim een meter dik) te vellen. De Duitsers verbieden dit en dragen het kappen aan rekruten op. Deze hangen er een band met trotyl om en laten dit ontploffen. Met behulp van een grote trekzaag (voorzien van een motor) zagen de Duitsers de bomen in delen. Eerst daarna geven ze ze terug aan de eigenaar. Het is dus uitsluitend een oefening voor de moffen. Ik vertoef weer de hele dag bij de spoorlijn. Er passeert weinig oorlogsmateriaal.

1940 ----- 5 augustus maandag.

VAN HOUTUM. 's Middags vliegen zes Juncker driemotorige transportvliegtuigen (Ju52) recht over het huis.

1940 ----- 7 augustus woensdag.

VAN HOUTUM. Mijn broer Jaap, een neef Jaap, boswachter S. en ik zitten 's nachts van 11.30 - 2.30 uur in de brandtoren van het Ugchelsebos. Wij verwachten een luchtaanval op Duitsland en willen dan ook eens alle zoeklichten enzovoort zien. We treffen het niet. Er gebeurt weinig. Wij zien vijf lichtfakkels.

KRANT. Brief van de redactie van de Nieuwe Apeldoornse Courant aan het Hoofd Persdienst NSB Kringen 34 Apeldoorn en 81 Veluwe, Waltersingel 85 over een door de krant geweigerde ingezonden brief van de heer M.
´Een vraag is, welke vraag voor geen enkele redactie een kwestie uitmaakt, of een redactie het recht heeft zonder voorkennis van de schrijver een ingezonden stuk ter inzage te geven aan de een of andere officiële instantie waarop in het ingezonden stuk kritiek wordt uitgeoefend. We raken hier het beschikkingsrecht van een redactie. De opvatting schijnt te bestaan, al nu bij de heer M. en de zijnen dat een redactie verplicht is een ingezonden stuk op te nemen zo als het haar ter plaatsing aangeboden wordt. Zij heeft niet een onderzoek in te stellen naar de juistheid ervan, noch ligt het op haar weg een officiële instantie gelegenheid te geven voor een onderschrift waardoor eventuele misverstanden kunnen worden opgeheven. Kortom, zij heeft alleen maar te aanvaarden met terzijdestelling van haar eigen inzichten, over de wijze waarop de krant geredigeerd zal worden.
De schrijver van ingezonden stukken is koning en een redactie heeft niet anders te doen dan het ingezonden stuk eerbiedig te aanvaarden. U houdt mij ten gegoede, maar dat betekent de zaak op haar kop zetten. In de praktijk zou een dergelijke gedragslijn hierop neerkomen dat de redactie van een krant gevoerd zou worden buiten de redactie. Daarop zou neerkomen de plaatsing van een serie ingezonden stukken bedoeld als campagne waarop in het onderhoud van zaterdagmorgen gezinspeeld werd.
In dit verband moge ik opnieuw op een onjuiste voorstelling van zaken de aandacht vestigen. Ik heb geen inzage gevraagd van alle stukken waarover de Heren, die de campagne wensen te voeren, beschikken. Ik heb alleen de wenselijkheid betoogd dat de heren in een rustig uurtje, vooraf bepaald, zouden komen uiteenzetten wat hun plan en hun grieven waren. Dan zou, aan de hand daarvan, kunnen worden beoordeeld of er al of niet aanleiding zou zijn voor een serie ingezonden stukken, welke ´wij - aldus de heren van zaterdagmorgen - zouden plaatsen´.
Ik heb gevraagd wie die ´wij´ waren maar op die vraag werd geen antwoord gegeven. Zo staat de zaak.
Ik kan U daarbij de verzekering geven dat de redactie er niet aan denkt, tenzij zij door hogere bevoegde instantie daar toe gedwongen wordt, een serie ingezonden stukken te aanvaarden waarvan zij niet tevoren in de gelegenheid is gesteld die te beoordelen. U houdt van duidelijke definities, wij ook. Welnu: een redactie welke zich haar verantwoordelijkheid bewust is, accepteert geen inmenging van derden, wanneer het er om gaat vast te stellen, hoe de krant samengesteld zal worden. De beslissing daarover berust bij de redactie. In gevallen van twijfelachtige aard vraagt zij het oordeel van haar Directie. Die omstandigheid was in het geval - M. niet aanwezig. U brengt de democratie in het geding en de periode van voor de tiende mei 1940. Het is mij niet recht duidelijk wat een en ander met deze concrete gevallen te maken heeft. Resumerend moge het volgende worden opgemerkt. Het ingezonden stuk van M. kan niet voor plaatsing in aanmerking komen. Tot deze conclusie ben ik gekomen na het onderhoud dat ik met de leiding van de Distributiedienst ter zake mocht hebben. Wanneer de heer M. zich daardoor bezwaard voelt dan kan hij nader overleg plegen met onze Redactie. Over de ´serie ingezonden stukken´, waarvan het schrijven van M. blijkbaar de inleiding moest vormen, handhaaf ik mijn opvatting dat de redactie vooraf op de hoogte gesteld behoort te worden en bij haar de beslissing berust over de opname. Ik hoop duidelijk genoeg geweest te zijn in niet al te veel woorden.
Tenslotte een persoonlijk woord tot u. U dreigt met ´verdere stappen bij bevoegde instanties´ en veronderstelt dat ik verstandig genoeg ben mij rekenschap te geven van het feit dat de tijd van voor 10 mei definitief voorbij is. Ik kan u dankbaar zijn voor deze voor mij vriendelijke veronderstelling. Laat ik u overigens de verzekering mogen geven dat ik mij zeer bewust ben van de veranderingen welke bezig zijn zich te voltrekken. Maar dat betekent geenszins dat ik mij maar nederig buk voor wie zich als rechter over mij meent te moeten stellen. Voor mij geldt inderdaad het recht, maar dan Recht met een hoofdletter. De beslissing van ´bevoegde instanties´ zie ik met belangstelling tegemoet.
[getekend] de Hoofdredacteur

1940 ----- 10 augustus zaterdag.

VAN HOUTUM. 's Middags gaan mijn zuster, een logé en ik, op de fiets naar Arnhem. Het vliegveld Deelen is zo goed als klaar. Alle afgesneden hei is tot balen samengeperst. De startbanen bestaan uit straatstenen. Overal langs de weg staan bordjes 'Fotograferen en stilstaan verboden'. De kogelvangers zijn gedeeltelijk afgegraven. Alles wordt zoveel mogelijk met oud gaas van de Hoge Veluwe afgezet. Om het terrein staan bordjes met 'Roken verboden'. Waarschijnlijk zitten er brandbare stoffen (benzine) in de grond. Op het vliegveld is geen verhoging, dus geen hangar te zien. Tientallen volle kabelrollen liggen langs het hek. Tot in Arnhem is een bovengrondse telefoonleiding (aan palen) aangelegd. Aan het einde van de kogelvangers staan twee nieuwe benzinepompen. Van straatstenen is een nieuwe parkeerplaats en een weg tot een nabij gelegen jachthuis aangelegd. De reservoirs zouden een inhoud hebben van 25.000 en 36.000 liter.

1940 ----- 12 augustus maandag.

VAN HOUTUM. 's Nachts passeren enige honderden Britse vliegtuigen. Om 5.30 uur passeert een Ju52 [Juncker] achtervolgd door twee Britse jagers. Het Duitse vliegtuig stort bij Klarenbeek brandend neer.

1940 ----- 13 augustus dinsdag.

VAN HOUTUM. 's Nachts passeren opnieuw honderden Engelse vliegtuigen, al vanaf gisterenavond 11.15 uur. 's Avonds passeert een trein waarvan vier wagons met houten vliegtuigen zijn beladen. Deze worden op imitatievliegvelden met hangars van een meter hoogte opgesteld.

1940 ----- 14 augustus woensdag.

VAN HOUTUM. De Duitsers breiden het vliegveld Deelen uit. De kogelvangers zullen helemaal worden afgegraven. Het terrein rechts van de autoweg wordt nu in zijn geheel een vliegveld. De Duitsers bouwen in het dorp Deelen een aantal 'modelboerderijen'. Dit zijn kazernes maar hebben als uiterlijk de vorm van een boerderij.

1940 ----- 16 augustus vrijdag.

VAN HOUTUM. Boven de kazernes in Apeldoorn vliegen drie Britse jagers zonder ook maar met hun mitrailleurs te schieten. Tijdens een fietstocht zien we op een heideveld bij Garderen een groot aantal autocarrosserieën liggen. Deze zijn er op afstanden neergezet om het landen van vliegtuigen te voorkomen. Het is al voor 10 mei gedaan.

1940 ----- 21 augustus woensdag.

VAN HOUTUM. De Duitsers sluiten de autoweg Hoenderloo - Schaarsbergen af. Deze loopt namelijk over het nieuwe vliegveld [Deelen].

1940 ----- 4 september woensdag.

VAN HOUTUM. Er vindt de hele dag een groots troepentransport naar het westen plaats. Over de spoorlijn Apeldoorn - Amersfoort mogen geen personentreinen (voor burgers) rijden. Bij de kazernes te Apeldoorn wapperen voor het eerst twee grote Duitse vlaggen. De ene is de gewone hakenkruis-oorlogsvlag. De ander is zwart met twee SS-tekens er in.

1940 ----- 5 september donderdag

VAN HOUTUM. De Duitsers ontbinden alle Vrijmetselaarsloges en het Nationale Arbeiderssecretariaat.

1940 ----- 6 september vrijdag.

VAN HOUTUM. Door de grote militaire transporten wordt het hele burgerlijke treinverkeer (ook goederen) over de lijn Apeldoorn - Amersfoort verboden. Op bevel van de Duitsers worden alle voetbalwedstrijden en vergaderingen afgelast.

1940 ----- 7 september zaterdag.

VAN HOUTUM. De Rijkscommissaris bepaalt dat alle Nederlanders boven de 15 jaar vanaf 1 oktober aanstaande een legitimatiebewijs moeten kunnen tonen.

1940 ----- 14 september zaterdag.

VAN HOUTUM. De Rijkscommissaris behoudt zich het recht voor Overheidspersoneel te ontslaan of aan te nemen. Een tweede verordening brengt ijzer en staal onder de distributie.

1940 ----- 16 september maandag.

VAN HOUTUM. De vleesdistributie gaat in. Het rantsoen bedraagt 400 gram per week.

1940 ----- 17 september dinsdag.

VAN HOUTUM. Zonder waarschuwing oefenen de Duitsers 's avonds de luchtbeschermingssirene van de kazernes. Velen denken dan ook aan luchtgevaar.

1940 ----- 19 september donderdag.

VAN HOUTUM. Britse vliegtuigen werpen bommen op Wageningen en op een huis bij de kazerne in Apeldoorn. Het brandt helemaal af. Er vinden veel ontploffingen plaats zodat wij munitie vermoeden. Naar aanleiding van het nieuwe legitimatiebewijs zijn de fotografen dag en nacht druk. Het is een ware run op deze zaken. Men kan zijn pasfoto's na een week afhalen. De Duitsers verzachten dan ook enigszins hun voorschriften voor een nieuw identiteitsbewijs.

1940 ----- 21 september zaterdag.

VAN HOUTUM. 's Middags ga ik naar de Harskamp, heen over het Harskamper fietspad (is eigenlijk verboden) en terug langs Radio Kootwijk. Het noodvliegveld wordt uitgebreid of voor een werkkamp of voor het vliegveld. Aan dit object werken alleen Duitsers (Arbeidsdienst). Bij het afgraven van de kogelvangers vindt men projectielen van 32 jaar geleden.

1940 ----- 24 september dinsdag.

VAN HOUTUM. De termijn voor een nieuw legitimatiebewijs wordt één maand opgeschort behalve voor de kuststrook.

1940 ----- 25 september woensdag.

VAN HOUTUM. De Duitsers vorderen alle koeien die op de veemarkt te Apeldoorn verschijnen.

1940 ----- 26 september donderdag.

VAN HOUTUM. In Nederland zullen nieuwe postzegels verschijnen. Zegels met de beeltenis van de Koningin verschijnen niet meer.

1940 ----- 30 september maandag.

VAN HOUTUM. In Ugchelen vallen brandplaatjes. In één dakgoot liggen er 30. Rondom een ander huis liggen er minstens 72. Door onwetendheid gebeuren er nog enige ongelukken. Zo vliegt bij één een kleedje over de schoorsteenmantel in brand. Een ander steekt er achteloos één in de zak om hem in Apeldoorn te laten zien. Niemand ziet het plaatje echter, maar wel dat deze man een groot gat in zijn broek heeft. Voor het vervoer van aardappels heeft men voortaan een vergunning nodig. In Apeldoorn moeten zich alle joden bij de politie melden. Een bode stopt bij ons de ´Deutsche Zeitung in den Niederlanden´ in de bus. Wij zullen de krant 14 dagen gratis ontvangen. Natuurlijk met de bedoeling er later een abonnement op te nemen.

1940 ----- 1 oktober dinsdag.

VAN HOUTUM. De Duitse zomertijd wordt tot nader order verlengd. Er zijn om 21.30 uur al Britse vliegtuigen in de lucht. Overal schijnen zoeklichten. Deze staan dichterbij dan gewoonlijk.

1940 ----- 2 oktober woensdag.

VAN HOUTUM. De directeur van de Hogere Burger School verzoekt alle leerlingen zich van politiek te onthouden en de NSB-leerlingen niet te negeren. Dat zal lang duren. Vooral als zulke landverraders menen dat ze zelf alles mogen doen en zeggen.

1940 ----- 3 oktober donderdag.

VAN HOUTUM. Een half uur na middernacht horen wij een bombardement in de richting Zwolle. Het betreft een benzineopslagplaats in het kroondomein bij Gortel. Er brandt 60 hectare bos af. Over de Hoenderloseweg passeren voortdurend auto's met delen van houten vliegtuigen (romp van triplex, vleugels van hout en linnen). Deze worden op de vliegvelden bij Deelen en de Harskamp geplaatst. Twee leden van de Opbouwdienst (ingedeeld bij de Luchtbescherming) bekeuren ons 's avonds voor het uitstralen van een kleine hoeveelheid licht. Ook elders in Ugchelen controleren zij zeer streng.

1940 ----- 4 oktober vrijdag

VAN HOUTUM. De Duitsers voeren bespreking met de directie van de mattenfabrieken. Als er niet voldoende grondstoffen aanwezig zijn zullen de machines met de arbeiders naar Duitsland worden overgebracht. De fabriek te Apeldoorn ligt stil. Van overplaatsing is nog niets te bespeuren.

1940 ----- 7 oktober maandag.

VAN HOUTUM. De Duitsers arresteren 's morgens om tien uur 25 inwoners uit Apeldoorn als represaille voor de ´slechte´ behandeling van Duitsers in Nederlands-Indië. Het zijn alle vooraanstaande personen die voor Indië een begrip vertegenwoordigen. In Apeldoorn zijn het onder andere twee dames, twee notarissen en een hoofdintendant. Volgens geruchten zouden er in Nederland 2.400 (volgens de pers 130) zijn gearresteerd. Als deze maatregel geen effect zal hebben, aldus het officiële bericht, zullen er de volgende week opnieuw burgers gevangen worden genomen. Het was de bedoeling dat gas en elektriciteit niet gerantsoeneerd zouden worden. Nu delen de Duitsers echter mee dat de distributie hiervan per 15 oktober zal ingaan.

1940 ----- 8 oktober dinsdag.  

VAN HOUTUM. Het is voortaan verplicht voor de was een zeepbon in te leveren.

1940 ----- 11 oktober vrijdag.

VAN HOUTUM. Op de fabriek ontvangen we een schrijven dat de vrachtauto door de Duitse Weermacht in beslag is genomen. Wij kunnen de auto weliswaar houden maar moeten zorgen dat deze te allen tijde ´goed verzorgd´ ter beschikking staat.

1940 ----- 12 oktober zaterdag.

VAN HOUTUM. Om 08.45 uur 's avond passeren de eerste Britse vliegtuigen. Een toestel werpt tot twee maal toe een lichtfakkel uit die zich in 22 kleinere verdeelt. Zoiets zien we voor het eerst. Het is net vuurwerk. Kort daarna horen we het zware luchtdoelgeschut langs de IJssel. Er zijn geen zoeklichten.

1940 ----- 14 oktober maandag.

VAN HOUTUM. Leden van de NSNAP (deze wensen volledige aansluiting bij Duitsland) kalken op verschillende kruispunten in Apeldoorn hakenkruisen of leuzen van hun partij. De Duitsers plaatsen bij de Viersprong [in Ugchelen] twee nieuwe borden. Het ene geeft de richting aan naar een Wehrmachtstankstelle. Op de ander staat dat geen Duitse militair zich zelfstandig mag inkwartieren zonder toestemming van de Ortskommandant.

1940 ----- 16 oktober woensdag.

VAN HOUTUM. De Nieuwe Apeldoornsche Courant bevat een advertentie waarin arbeiders worden opgeroepen voor onmiddellijk werk in de omgeving van Apeldoorn. Velen melden zich bij de Arbeidsbeurs. Zij krijgen echter allen een rode kaart voor gedwongen werk in Duitsland.

1940 ----- 18 oktober vrijdag.

VAN HOUTUM. Men moet alle autobanden opgeven. De registratie is nog nauwkeuriger dan het bandenboekje. Benzinetoewijzingen worden voortaan niet meer voor een bepaalde tijd maar voor één rit tegelijk verstrekt.

1940 ----- 19 oktober zaterdag.

VAN HOUTUM. Het bakken van witbrood is verboden De broodprijs wordt met één cent verhoogd.

1940 ----- 20 oktober zondag.

VAN HOUTUM. De distributie van kaas gaat morgen in. Het rantsoen bedraagt 100 gram per week. Om hamsteren te voorkomen worden nieuwe distributiemaatregelen de laatste maanden steeds vermeld in de krant van zondag of van de dag waarop de distributie ingaat.

1940 ----- 22 oktober dinsdag.
VAN HOUTUM. Men mag etensresten of andere afvalproducten niet meer weggooien. De gemeentelijke reinigingsdienst zal deze komen afhalen. De NSNAP houdt 's avonds in Apeldoorn grote betogingen voor het kringhuis van de NSB. Om elf uur gooien zij de ruiten van de winkel van de Nederlandse Unie in.

1940 ----- 23 oktober woensdag.

VAN HOUTUM. De staf van het vliegveld Teuge neemt in Apeldoorn het huis van een rentenier in beslag. Hij woont er pas een jaar. De eigenaar moet de meubels laten staan. Hij richt zich in een protestbrief tot generaal Christiansen [Opperbevelhebber van de Wehrmacht in Nederland]. Binnen 24 uur is de vordering van zijn woning nietig verklaard.

1940 ----- 25 oktober vrijdag.

VAN HOUTUM. Er gaan geruchten dat de zuivelfabrieken in Apeldoorn 3/4 van hun natuurboter ongezouten naar Duitsland moeten zenden. Daar zou het als smeermiddel voor machines gebruikt worden.

1940 ----- 26 oktober zaterdag.

VAN HOUTUM. Een verordening van de Rijkscommissaris bepaalt dat alle joodse ondernemingen zich moeten laten registreren

1940 ----- 29 oktober dinsdag.

VAN HOUTUM. Eén van de dames die op 7 oktober voor Indië werd gearresteerd wordt vrijgelaten. Zij heeft de hele tijd in een donkere kerker in Weimar vertoefd. Daar is zij half krankzinnig geworden. De overige gevangenen bevinden zich alle in Buchenwald. Een berucht concentratiekamp bij Weimar.

BLOEM. Vandaag is de Tropische landbouwschool te Deventer gebombardeerd, 's avonds om half tien. Een bom viel in de broeikassen en een tijdbom viel op straat. Geen persoonlijke ongelukken wel veel glas en pannenschade.

1940 ----- 1 november vrijdag.

VAN HOUTUM. Het is nu verplicht een legitimatiebewijs bij zich te dragen. Niemand mag zich 's nachts tussen 12 en 4 uur op straat begeven

1940 ----- 2 november zaterdag.

VAN HOUTUM. De verkoop van eieren is verboden. Het rantsoen bedraagt één ei per week. Volgens de NAC heeft het ei volgens deze maatregel geen voedingswaarde meer. Bakkerijproducten komen ook op de bon. Er zijn plannen om een nieuw identiteitsbewijs in te voeren. Het nieuwe persoonsbewijs moet ook de vingerafdruk van de eigenaar bevatten. Bij het ontvangen zal men een gulden moeten betalen. De nieuwe Duitse soldaten in de kazernes gooien 's avonds in dronkenschap bij vele huizen de ruiten in. Bij één woning zetten zij zelfs de inboedel op straat. De Duitse politie arresteert één van hen omdat deze zijn dolk had verloren. De overigen bleven onbekend.

BLOEM. Acht trucks met veel hout gaan in de richting Apeldoorn.

1940 ----- 3 november zondag.  

VAN HOUTUM. Op de Koningslijn bij Paleis het Loo staan acht gecamoufleerde munitiewagons. Volgens geruchten zou het hele paleis vol liggen met munitie.

1940 ----- 6 november woensdag.

BLOEM. 21 Luxe auto's gaan richting Zutphen, tevens 15 zware vrachtwagens en 7 trucks met nieuwe schotten ook richting Zutphen. 's Avonds om tien uur zwaar geschut van richting Dieren. Vermoedelijk gericht op een Engels vliegtuig welke wel gehoord maar niet gezien werd en vloog richting Apeldoorn. 's Avonds om half elf weer zwaar geschut in dezelfde richting, waarbij 3 vuurbollen naar we zagen, uitgeworpen zijn die echter snel daalden, blijkbaar beschoten, waarna het licht veel minder werd en als een vonkenregen neer viel. Weer een half uur later eveneens een zeer zwaar geschut in dezelfde richting. Men zegt dat tegen half twaalf in de richting Zutphen een zware ontploffing als van een bom gehoord was.

1940 ----- 7 november donderdag.

VAN HOUTUM. De Apeldoornse agent D. ontpopt zich de laatste tijd als een grote verrader. Hij woont in Ugchelen en belt bij een buurman de politie op om bij de slager een huiszoeking te doen. Deze woont tegenover hem. Deze slacht namelijk een clandestien varken. Hij wordt nog gewaarschuwd maar het is te laat. Hij krijgt een boete en moet het varken afstaan.

BLOEM. Enkele vliegtuigen in Engelse richting, tevens 's avonds in Duitse richting twee vliegtuigen waargenomen. 7 op 8 November 's nachts naar men zegt zeer veel Engelse toestellen komen overzetten.

1940 ----- 11 november maandag.

VAN HOUTUM. 's Morgens om 5.30 uur werpen terugkerende vliegtuigen uit Duitsland bommen op Deelen. Om acht uur woedt er nog een brand. De Duitsers vorderen in Apeldoorn nog alle aanwezige sigaretten bij de winkeliers.

BLOEM. Nu een paar dagen niet veel bijzonders als nogal vliegtuigen af en aan gevlogen. De Engelsen 's avonds niet meer waargenomen. Men zegt als dat bij Dieren aan het spoor 3 stuks zwaar afweer geschut staan waar in oktober op een avond de Engelsen in de zoeklichten vast zaten en een ander vliegtuig, ook een Engelse, onverwachts snel dook en 7 man achter het geschut doodde. Hierdoor moeten de Duitsers schrik gekregen hebben, ze durfden tenminste niet meer bij de kanonnen te blijven, echter is er puntdraad omheen gespannen en nu moeten ze er bij blijven. Men zegt dat één kanon niet gevuurd zou hebben en direct daarop de manschappen, 3 in getal, dadelijk de kogel hebben gekregen. Bij het afschieten van deze kanonnen zijn de scherven nog in Loenen door een dak gevallen waardoor enkele pannen vernield zijn. In Rha (bij Dieren) had men gezien als dat boven de Ooy (waard in de buurt van Doesburg) twee vliegtuigen in gevecht waren waarbij een bom gevallen is maar deze is vermoedelijk in de IJssel terechtgekomen, ze heeft tenminste geen schade aangericht. Tevens werd er geweldig met mitrailleurvuur geschoten, waarbij de kogels zeer ver in de omtrek terechtkwamen waarbij men zonder beschutting niet veilig was. Geen van beide vliegtuigen werden getroffen. Ook in de buurt van Steenderen en nog ergens in die omgeving staat afweergeschut. Tevens staan die kant uit 's avonds veel zoeklichten, soms kan men er wel 10 tot 13 stuks tegelijk waarnemen die hun lichten bij donker weer bier een heel eind naar toe kunnen krijgen.
Men zegt dat in Apeldoorn de nieuwe kazerne vol weermachtmannen ligt, die nu iedere maandagmiddag naar de bioscoop marcheren, al zingende, misschien komen ze er wel meerdere dagen. Het zou zijn gebeurd dat een burger op de fiets een Duitser aangereden zou hebben waardoor deze zijn mes heeft getrokken en de burger over de jas gesneden heeft waardoor deze zich naar de Ortscommandant begaf, maar ten antwoord kreeg dat de Hollanders ook veel te eigenwijs op de weg waren. Nog zij vermeld dat sinds begin oktober 1940 de volgende notarissen uit Apeldoorn als gijzelaars gevangen zijn genomen, omdat ze familie in Indië hadden en de Duitsers in Indië een te slechte behandeling kregen. Deze vastzetting moet bewerkstelligen dat de Duitsers in Indië ook een betere behandeling zouden verwerven. Ergo: B. van Drummelen, H. Walter en E. Brouwer zijn nu al sinds oktober weg en men hoort niets meer van hen. In het gehele land zouden op die manier wel honderd man vastzitten. Men hoort vreemde dingen van spionage, zo zou in Zutphen waar enkele mannen zaten te vissen, een watervliegtuig gedaald zijn die hen meenam. Aan de kust zouden mannen in roeiboten opgepikt zijn door een onderzeeër. Zelfs op een brede verkeersweg zouden vliegtuigen landen en mannen inladen.
Een chauffeur zou aanvraag hebben gekregen om een zekere persoon voor veel geld op een bestemde plaats te brengen. Onderweg haalde de bewuste passagier een lucifersdoosje uit zijn vestzak en een alleenstaande heer aan de weg die dezelfde manoeuvre maakte, moest ingeladen worden, dit herhaalde zich nog een keer tot ze aan een bos kwamen waarachter een stuk hei lag. Nadat de chauffeur ze uitgeladen had, stapten de drie heren weg waarna de chauffeur even later een vliegtuig op zag stijgen, waarmee deze drie heren zeker hun reis mee hebben voortgezet.
Op het bedrijf is het met het meel zuinig gesteld. We hebben nu een zeug, vijf schrammen van 100 pond, een geit met 7 biggen en 8 biggen van tien weken. Hiervoor krijgen we nu 100 pond (in de week) nogal licht voer, haver en gerst afval. Voor de andere krijgen we iets zwaarder meel maar de portie is te klein. Voor de 5 melkkoeien en een pinkkalf krijgen we maar 825 kg, dat is voor de gehele staltijd. Voor de 60 jonge en + 30 oude kippen, krijgen we nu 30 pond ochtendvoer en 30 pond gemengd graan in de week. Van de jonge kippen hebben we 25 eieren en de oude leggen niet meer.
Slakkenmeel is er niet meer, hiervoor zal een samengestelde meststof die plaats moeten innemen. Kali is er wel evenals kalk.
De veeprijzen zijn hoog, f 350,- voor een neurende koe, ruim f 200,- voor een guste pink, een kalf van 8 of 9 maand. f 80,- tot f 90,- ,een goed werkpaard f 700,- - f 800,- . De varkens worden nu niet best uitbetaald 26, 27 en 28 cent per kilogram. De eieren betaalt men per kilo, de laatst uitbetaalde prijs was voor de jonge eieren 5 cent en voor de iets zwaardere eieren 6 1/2 cent. Consumptieaardappels f 3,- en zaadprijzen rond f 11,50 per 100 kilogram. Voederbieten f 6,- per 1000 pond. De distributie van levensmiddelen is voor ons wel overleggen maar geen gebrek. De kleding is al aardig duurder (nog een regenjas gekocht voor f 47,50). Men zegt dat in Diepenveen een Engels vliegtuig is gedaald en in brand geraakt waarbij de bemanning op één na in de vlammen omkwam.

1940 ----- 12 november dinsdag.

VAN HOUTUM. Mijn vader krijgt 950 gulden uitbetaald voor de Buick die op Pinksteren gevorderd is. De uitkering gebeurt naar de aanslag in de Personele Belasting. Alle houders van auto´s (ook buitengebruik) moeten hun wagens opgeven en ontvangen hiervoor formulieren. Dit zal ook wel weer op een vordering uitdraaien. Er gaan geruchten dat grossiers geen boter maar uitsluitend margarine mogen verhandelen.

1940 ----- 13 november woensdag.

VAN HOUTUM. Distributieambtenaren reiken in Ugchelen de nieuwe bonkaarten uit. Wegens de leeftijd krijg ik vier extra broodbonnen per week. Enkele Apeldoornse aannemers bouwen bij vliegveld Teuge zes hangars met 2 1/2-steens muren voor 30.000 gulden per stuk. De ingang is zo groot dat er zes jagers tegelijk in kunnen rijden.

1940 ----- 14 november donderdag.

VAN HOUTUM. In Nederland woedt een zware storm die vele bomen ontwortelt. Zo worden ook alle houten vliegtuigen op het noodvliegveld te Harskamp verwoest.

1940 ----- 17 november zondag.

VAN HOUTUM. 's Avonds vindt boven het vliegveld Deelen een luchtgevecht plaats.

1940 ----- 18 november maandag.

VAN HOUTUM. De Nederlandse driekleur mag niet meer als partijvlag worden gebruikt.

1940 ----- 19 november dinsdag.

VAN HOUTUM. Peulvruchten vallen voortaan onder de distributie.

1940 ----- 20 november woensdag.

VAN HOUTUM. Bouw of verbouwing van scholen mogen niet meer voor 1942 plaatsvinden.

1940 ----- 21 november donderdag.

VAN HOUTUM. Volgens geruchten moeten bakkers binnenkort al hun broodbezorgers ontslaan. Burgers zullen daarna zelf het brood bij de bakker moeten afhalen. Dit is al in Duitsland het geval. Wij vermoeden dat deze bakkersbedienden naar Duitland zullen worden gezonden.

BLOEM. Men zegt als dat vannacht de Engelsen druk gevlogen hebben. Vanmorgen zaten er richting Dieren nog 6 schijnwerpers in de lucht. Van het in Diepenveen gevallen Engels vliegtuig moet de overblijvende man de benen gebroken hebben bij de val en is gevangen genomen.

1940 ----- 22 november vrijdag.

VAN HOUTUM. Op het abattoir in Apeldoorn wordt zeer weinig vlees geslacht. De slager in Ugchelen kan voor de volgende week slechts 50 pond krijgen.

1940 ----- 26 november dinsdag.

VAN HOUTUM. Bij decreet van Seyss-Inquart worden alle joden in openbare dienst ontslagen.

1940 ----- 28 november donderdag.

VAN HOUTUM. In Apeldoorn zijn honderd koeien geslacht. Hiervan komen er slechts tien ten goede van de burgers.

1940 ----- 30 november zaterdag.

VAN HOUTUM. Seyss-Inquart brengt een bezoek aan het Troelstra-oord bij Beekbergen. Zijn auto komt ook door Ugchelen.

BLOEM. Men zegt dat in Deventer luchtalarm gemaakt was en de mensen van de straat moesten zijn omdat een trein met doden Deventer moest passeren. We vernemen de laatste tijd geen Engelse vliegtuigen meer 's nachts.

1940 ----- 1 december zondag.

VAN HOUTUM. Degene die de lompen bij de kazernes opkocht kreeg iedere dag een melkbus vol met eten mee naar huis zelfs met grote stukken vlees. Dat was voor de Duitsers afval. De soldaten gooiden zelfs jampotjes weg die nog half vol waren. De geldigheid van kolenbonnen is met 14 dagen verlengd.

BLOEM. Bij ons bezoek aan Teuge zagen we op het vliegveld een zware Duitse bommenwerper die door de nattigheid niet vertrekken kon. Tevens waren ze met zeer velen, boerderijen, schuren, een hangar en schuilkelders aan het bouwen, alhoewel het zondag was werkte alles, ja zei men, zelfs 's nachts. Enkele huizen stonden leeg daar de bewoners naar elders waren vertrokken. Met welk doel deze huizen gebouwd werden wist niemand, er waren zeer veel mensen aan het werk. Nu de brug in Zutphen (die door het hoge water weg was) weer klaar is, komen hier ook weer veel meer Duitse vrachtwagens langs voor aanvoer van het leger.

1940 ----- 2 december maandag.

VAN HOUTUM. In de NAC staat een advertentie waarin twee aannemers 60 metselaars en 30 timmerlieden vragen voor het vliegveld Teuge. De Duitsers vorderen over het hele land paarden. Men spreekt zelfs over een aantal van 25.000. Daarvan 4.200 uit Gelderland. De paarden moeten op 7 december aanstaande op markten verschijnen. De ontslagen commissaris van politie is eindelijk op wachtgeld (6.000 gulden per jaar).

BLOEM. Maandag 2 december passeerden de weg alhier in richting Zutphen 35 stuks zware auto's beladen met zwaar en licht bout. Later passeerden 18 zware wagens met manschappen richting Zutphen.

1940 ----- 3 december dinsdag.

BLOEM. Voormiddag in richting Zutphen gepasseerd 34 stuks zware vrachtwagens, enkelen met een dubbel 7 stel raderen, de wagens die open waren zaten vol manschappen. Enkele auto's hadden boten, en sommigen leken er wel omgekeerde aken te vervoeren. Later zijn nog gepasseerd 1 x 18 en 1 x 26 stuks grote en deels zware wagens met manschappen maar velen zaten dicht, dus geen bekendheid van vervoer. Dezelfde dag nog een 40-tal zware wagens. Aanstaande vrijdag paardenmonstering, district 75, bij het Holthuis. Men zegt dat er veel stro en hooi geleverd zal moeten worden.

1940 ----- 6 december vrijdag.

VAN HOUTUM. De nieuwe zeepbon geldt niet voor 8 kilo maar voor 20 kilo wasgoed.

BLOEM. Nellie gemonsterd (om 9.30 uur voormiddag) voor vordering van de Duitse weermacht op het Holthuis te Twello, van district 75. Aanvoer 150 paarden waarvan + 30 onteigend zijn. Nellie was te oud. Corrie van Drikus Bloem was door bevangenheid (vergroeiing van de hoeven) afwijkend en is ook afgekeurd. Veel boeren die hun paarden niet missen konden moesten er afstand van doen. Dezelfde monstering te Gietelo bij de brouwerij.

1940 ----- 7 december zaterdag.

VAN HOUTUM. De vleesvoorziening is zo goed als geregeld. Boeren moeten slachtvee afstaan. Zo is bepaald dat op iedere vijf à negen runderen één dier moet worden geleverd. Van 10 - 14 leveren twee koeien, van 15 - 19 leveren 3 koeien, van 20 - 24 leveren 4 koeien, enzovoort. Een eierenhandelaar te Apeldoorn moest in de afgelopen week 75 wagons met eieren aan Duitsland leveren. De WA maakt een mars door Apeldoorn. Op iedere twintig meter staat een politieagent of een marechaussee (zelfs met helm). Deze ´dappere´ soldaten van de NSB zijn toch nog bang voor ongewapende burgers.

BLOEM. Dezelfde monstering te Apeldoorn bij de eierhal aanvoer rond 540 stuks. Daarvan is 99 gevorderd waarbij oude drachtige, maar vooral jonge rassen ingevorderd zijn. Persberichten melden van een op komst zijnde hooivordering van 60 kilograan per hectare.

1940 ----- 8 december zondag.

BLOEM. De laatste dagen geen bijzonderheden van de weermacht, noch te land, noch in de lucht.

1940 ----- 10 december dinsdag.

VAN HOUTUM. De verkoop van verduisteringslampjes voor de fiets is plotseling verboden, zogenaamd wegens een technische fout. Volgens geruchten zou bij Hoog Soeren een Duits vliegtuig door Engelse jagers zijn neer geschoten.

1940 ----- 11 december woensdag.

VAN HOUTUM. 's Middags passeert een Ju 52 [Duits vliegtuig] in westelijke richting. Onder de romp van het vliegtuig is een grote hoepel bevestigd met een middellijn van 2/3 van de totale vleugelbreedte. Op de fabriek ontvangen we een formulier, waarop wij de nog aanwezige hoeveelheid olie met aanduiding van soort moeten invullen.

1940 ----- 12 december donderdag.

BLOEM. Heden in Deventer paarden gevorderd voor de Duitse weermacht en wel zonder voormonstering. Paarden uit 0lst, Wijhe, Diepenveen, Schalkhaar en de hele streek. Ze hebben hoofdzakelijk ruinen genomen en dadelijk uitbetaald in prijzen van 1.000 tot 1.300 gulden. Men zegt dat over de spoorlijn Teuge, 18 extra treinen 's nachts vertrokken zijn, richting Deventer. Hier kwamen gisteravond weer veel auto's langs richting Zutphen. Er wordt gezegd dat zeer veel Duitse troepen en materiaal achter de IJssel gelegerd is. Volgens berichten zouden de Italianen vele verliezen hebben en van de inval in Griekenland al terug geslagen zijn tot, het voor een paar jaar geleden veroverde, Albanië.

1940 ----- 13 december vrijdag.

VAN HOUTUM. 's Middags ontmoet Seyss-Inquart Himmler (leider van de Duitse SS en politie) in hotel Bloemink. Na enkele korte redevoeringen, ook van officieren, vertrekken zij per auto naar Amersfoort. Duitse jagers begeleiden hen. Zij zijn zeker bang voor de RAF. 's Avonds worden de ruiten bij de drie grootste NSB-ers in Ugchelen ingegooid.

BLOEM. Volgens bericht uit Loenen zouden daar den 12-12 een luchtgevecht plaats gehad hebben tussen een Duits en een Engels vliegtuig waarbij de eerste het opgaf, geen van beide kwam naar beneden. Men zegt dat het vliegveld Deelen bij Arnhem voortdurend wordt gebombardeerd en dat de Duitsers met de afweerkanonnen in het puntdraad zitten en schreeuwen van angst bij nadering van Engelse toestellen.

1940 ----- 14 december zaterdag.

VAN HOUTUM. In Apeldoorn zijn geen Nederlandse vlaggen meer voorradig (misschien wegens de optimistische berichten van de Engelse radio). Door de schaarste aan vlees zijn de handelsprijzen op de markten of in de winkels; voor een paard 1000, een koe 500, een gans 12 en een kaas 2 gulden.

1940 ----- 15 december zondag.

VAN HOUTUM. Gas en licht worden gerantsoeneerd. Het rantsoen bedraagt 100% van het verbruik in 1939. Dit wordt per maand vastgesteld. Als een slager betrapt wordt op clandestiene handel komt zijn naam in de krant. Hij zal enige tijd geen vlees van het abattoir ontvangen (voor de slager goede reclame).

BLOEM. Zondagmorgen, om 6 uur al, begonnen Duitse auto's en zware- en lichte motorfietsen te rijden richting Zutphen. Naar schatting wel een tweehonderdtal. Later op de dag weer enige tientallen. Uit Deventer wordt gemeld dat daar op 12 december 1940 een goederentrein gestaan heeft waarin Franse gevangenen in de wagons met dubbele lagen gepakt waren zodat ze niet konden staan. De trein bestond uit ± 30 wagons. Bij dit oponthoud riepen de gevangenen om brood, doch de Duitse begeleiders trachten dit te verhinderen, echter slaagden enkele jongens erin om de wagons te benaderen en door de kleine openingen brood en eetgerei naar binnen te krijgen maar zo verklaarden zij, de lucht in de wagons was niet om uit te houden. Van alles had er in de wagons gezeten, militairen, burgers en zelf jongens van 15-l7jaar, ze hadden gevraagd hoever ze nog van Duitsland af waren. Daar bun toestand ondragelijk was. Een vrouw bracht nog wat van een overschot van Sint Nicolaas. De Duitsers die dit zagen wenkten dat ze dit maar bij hen moest brengen waarop de aanwezige jongens een beweging met de hand onder de hals maakten waarop de Duitsers woedend de vuist schudden. Een schildwacht, aangesteld om de orde te bewaren, vond alles nog wel goed, maar de hogere instanties waren zeer hard tegenover de gevangen.

1940 ----- 17 december dinsdag.

VAN HOUTUM. Zondagavond heerste in Apeldoorn een ware feeststemming. Er vonden kleine optochten en samenscholingen voor woningen van NSB-ers plaats onder het zingen van het Wilhelmus en van andere nationale liederen. Bij een NSB-er worden zelfs de ruiten ingegooid. Daar de politie dit alles oogluikend toestond arresteren de Duitsers (waarnemend commissaris van politie) en de dienstdoende inspecteur van politie. 's Middags volgen nieuwe arrestaties. Daaronder de directeur van de Koninklijke HBS. Een garagehouder te Ugchelen moet zijn garage voor de Duitsers ontruimen. De Duitsers zullen het gebouw als reparatieplaats gebruiken.

1940 ----- 20 december vrijdag.

VAN HOUTUM. Precies om drie uur na middernacht worden we opgeschrikt door een viertal bomontploffingen. Wij schudden in het bed. De nachtwacht hoort de projectielen fluiten. Later horen wij dat de bommen op een kilometer afstand van ons huis zijn gevallen. De kraters in het bos zijn 6 x 6 x 2 meter.

1940 ----- 21 december zaterdag.

VAN HOUTUM. Het is de kortste dag. Men hoeft niet te verduisteren tussen 9.47 en 17.29 uur.

BLOEM. 's Nachts grote bedrijvigheid van vliegtuigen in de lucht. Men zegt 's morgens in de richting van de IJssel zware ontploffingen gehoord te hebben. Overdag enkele vliegtuigen gezien.

1940 ----- 22 december zondag.

BLOEM. 's Morgens één vliegtuig richting IJssel en één in richting Apeldoorn gezien. De op 21-12-1940 gehoorde zware ontploffingen bleken te zijn geschied doordat het zware afweergeschut bij Dieren door de Engelsen (doordat ze als het ware zo uit de lucht kwamen vallen) is gebombardeerd. Naar men zegt zouden 8 Duitsers gedood en 4 gewond zijn. Alle dokters uit Dieren, zo men zegt, zouden hulp hebben moeten verlenen. Krantenberichten melden dat 2 Hollandse jongens (naar we vernemen uit Lunteren) ter dood veroordeeld zijn omdat ze kabels doorgesneden zouden hebben, maar zo zegt men, 2 dagen na dit doodvonnis zouden de kabels alweer op 2 plaatsen doorgesneden zijn. De kabels zouden dienst doen om, via uitkijkposten het afweergeschut te waarschuwen.
In Dieren zou een café vol dansende jongens, omdat ze de dader niet te pakken konden krijgen, gevangen gehouden worden ook al omdat er opnieuw kabels doorgesneden waren. In Zutphen zouden ze de Wilhelmina-boom omgehakt hebben. Soldaten van de opbouw (gedemobiliseerde Nederlandse soldaten die voor de Duitsers moesten werken) zouden toen de boom met oranjelinten versierd hebben. Het volk zou zich bij deze manifestatie aangesloten hebben om op deze manier afkeer te geven aan deze lage daad. Men zegt als dat ook hier veel arrestaties verricht zijn. De burgemeester zou ook in hechtenis genomen zijn ook de burgemeester van Apeldoorn. Voor deze laatste is geen reden bekend. In de week voor Kerstmis zouden achter Deventer bij een luchtgevecht een 8-tal bommen geworpen zijn onder andere bij ´het Wechel´. In de buurt hiervan is een boerderij getroffen waarbij de knecht het leven liet. Verder vielen bommen in Raalte, Raalter Broekland en omgeving.

1940 ----- 23 december maandag.

VAN HOUTUM. 's Morgens graaf ik één van de bomkraters (zie 20 december ) uit en vind er ruim 16 kilo aan scherven. De grootste weeg 1475 gram. Op enkele staan enige cijfers en letters. Hieruit is op te maken dat de bommen van Britse herkomst waren en 250 kilo wogen.

1940 ----- 24 december dinsdag.

VAN HOUTUM. 's Morgens graaf ik een tweede bomkrater uit en vind er ruim 20 kilo aan scherven. Slechts op één scherf staat een cijfer. De Duitsers plaatsen bij het radiostation Kootwijk vijf stukken luchtdoelgeschut. Op bevel van hogerhand moeten de kolenhandelaren hun voorraden verdelen tot gelijke hoeveelheden. De burgers moeten niet hun toewijzing brandstoffen in zijn geheel opeisen. Als deze raad niet wordt opgevolgd, aldus de Duitsers, zal geen burger meer steenkolen ontvangen. De prijzen van hazen variëren van vijf tot zeven gulden en van konijnen tussen de twee en drie gulden.

1940 ----- 25 december woensdag 1e kerstdag.

VAN HOUTUM. Er vinden vandaag geen bombardementen plaats.

1940 ----- 28 december zaterdag.

VAN HOUTUM. 's Morgens graaf ik een derde bomkraters (zie 20 december ) uit. Ik vind er 17 kilo aan scherven. Daaronder één van 2075 gram. De burgemeester van Apeldoorn (volgens geruchten al losgelaten) vertoeft in het ziekenhuis van de gevangenis daar deze overvol is. De Duitsers kwartieren bij de burgerij 252 vliegerofficieren in. 's Avonds vinden in de stad relletjes plaats. Een Nederlander zou een Duitse soldaat in een urinoir de nek hebben afgesneden.

1940 ----- 31 december dinsdag.

BLOEM. Op oudejaarsdag zijn verscheidene Duitse vliegtuigen gepasseerd.

1941

BRANDWEER. Dit jaar is voor ons een rustig jaar geweest. Wij blusten in totaal 97 brandjes en wel 18 uitslaande branden, 12 binnenbranden, 36 schoorsteenbranden, 2 autobranden, 4 heidebranden en 25 buitengewone brandjes.

SPOORWEGEN. In het begin van 1941 deden zich de eerste pogingen tot sabotage voor. Nabij kilometer 82 werd een spoorstaaf over beide spoorlijnen gelegd. Dit had echter geen stremming van het spoorverkeer tot gevolg. Ik kon het geval voor mij zelf houden. De moffen kregen er dus niets van te horen. Daarna werd nabij de Oude Waterloseweg een lasplaat aangebracht. Vermoedelijk schuin op de spoorstaaf. Dit had een zelfde gevolg als hierboven vermeld. In het land kwamen zeker meer van dergelijke gevallen voor. Al spoedig kwam de opdracht om alle losse voorwerpen langs de baan te verwijderen. In de loop van 1941 namen de sabotagegevallen toe.

1941 ----- 2 januari donderdag.

VAN HOUTUM. Sinds enkele nachten passeren er weer vliegtuigen. In deze nacht gaan zij over Ugchelen in de richting Zutphen. Op deze IJsselstad vallen dan ook bommen.

1941 ----- 3 januari vrijdag.

BLOEM. Men zegt dat in Deventer, door mannen van het woonwagenkamp 4 Duitse militairen, die zich in een café ophielden, met bun eigen wapens doodgeschoten zijn. Evenwel zouden later alle mannen van het woonwagenkamp in hechtenis genomen zijn. Krantenberichten melden dat er een verplichte veelevering op komst en in werking is waarbij men van iedere vijf koeien er één zou moeten leveren. Men kan een pink leveren doch deze moet 300 kilogram zijn (of eenmaal gebroken dan 350 kg) en een koe moet 400 kg zijn.

1941 ----- 6 januari maandag.

VAN HOUTUM. Alle Nederlanders die in Frankrijk voor de Duitsers zouden gaan werken (uit Apeldoorn 200) zitten in werkkampen langs de Franse grens. Als zij Frankrijk binnenkomen worden zij door de Fransen doodgeranseld. Deze beschouwen hen als onderkruipers.

1941 ----- 8 januari woensdag.

VAN HOUTUM. De toegang tot de bioscopen wordt voor alle joden verboden.

1941 ----- 9 januari donderdag.

VAN HOUTUM. Alle boseigenaren moeten naar verhouding hout leveren dikker dan 15 cm. Zo moet één eigenaar 3.000 m³ leveren. Het hout zou bestemd zijn voor de bouw van vlotten (aanval op Engeland).

BLOEM. 's Avonds nogal druk geschut gehoord. Vermoedelijk van de afweer. De volgende dag meldt de radio als dat de Engelsen aanvallen op Duitse steden gedaan hebben.

1941 ----- 11 januari zaterdag.

VAN HOUTUM. Volgens geruchten zou men in de komende week op het politiebureau moeten verschijnen voor het maken van vingerafdrukken. Dit voor het nieuwe legitimatiebewijs. De politie zou bovendien alle zichtbare gouden sieraden op een lijst vermelden.

1941 ----- 13 januari maandag.

BLOEM. Men zegt dat de op 12-12-40 in Deventer gevorderde paarden met de trein vervoerd werden en nabij de grens door een Engels vliegtuig, dat eerst een bom voor de locomotief gooide en daarna de trein bestookte, deze zo goed als geheel verwoest moet hebben. Men poogde nog enige wagons af te haken doch men zegt dat ze zich (de vliegtuigen) weer omgekeerd hadden en ook de rest nog vernielden tot zelfs de wagons met de begeleidende manschappen. De officiële paardenvordering was eerst op 16 december toen op 11 januari en is nu opnieuw uitgesteld.

1941 ----- 14 januari dinsdag.

VAN HOUTUM. De Rijkscommissaris bepaalt dat alle personen, die helemaal of gedeeltelijk (één of meer joodse grootouders) van joodse bloede zijn, zich bij de plaatselijke politie moeten aanmelden. Het Verordeningenbesluit bevat bovendien een bepaling over het opleggen van prestaties. Aan personen, verenigingen of gemeenten kunnen verplichtingen worden opgelegd (ook aan personen die de gepleegde daad goedkeuren als de dader niet gevonden kan worden) voor schade aan goederen van de Duitse Weermacht. Deze verplichting kan bestaan uit het betalen van een zoengeld. De verordening zou alleen tegen kwaadwillige kringen zijn gericht.

BLOEM. Men zegt dat op Teuge veel manschappen aangekomen zijn die bij de boeren ondergebracht worden.

1941 ----- 15 januari woensdag.

VAN HOUTUM. Drie politieagenten uit Apeldoorn doen 's morgens bij oom Jan een huiszoeking. Voornamelijk in de kelder. Zij vinden weliswaar een stuk clandestien vlees maar zij doen net alsof er een stempel opstaat. Het doel van de huiszoeking is onbekend. Het zal wel met verraad van de één of ander in verband staan. Resultaat is er echter niet. Als de agenten bij ons thuis waren gekomen zou er een bekeuring zijn gevallen. Wij waren bezig met clandestien vlees te braden en gehakt te bereiden. Alles werd zou gauw mogelijk verstopt toen we van de huiszoeking bij mijn oom hoorden. De geur in de keuken en stille getuigen, zoals iets gehakt aan enkele deurknoppen, waren voldoende bewijs. Het is ook mogelijk dat de agenten met opzet naar een andere Van Houtum zijn gegaan.

BLOEM. In de richting Apeldoorn een 20-tal luxe wagens.

1941 ----- 16 januari donderdag.

VAN HOUTUM. Veehouders moeten alle koeien leveren die zij als mestkoeien hebben opgegeven. Zo moeten uit onze omgeving, Klopman, Ooster en Repelaar, respectievelijk 1, 2 en 16 dieren op aanstaande woensdag (veemarkt) leveren. De Duitsers vorderen langzamerhand alles om er zelf beter van te worden en te voorkomen dat de Engelsen bij de bezetting van Nederland nog iets van waarde zouden vinden.

BLOEM. In de richting Apeldoorn 's middags een 20-tal en 's avonds om 7 uur nog een 20-tal luxe wagens.

1941 ----- 17 januari vrijdag.

VAN HOUTUM. 's Morgens kunnen wij op de Openbare School nieuwe distributiebescheiden halen. De broodkaart is bijzonder groot en is ruim 60 cm lang. Oom Gerrit en oom Hendrik Palm krijgen beiden vergunning om met hun Fiatjes tot 31 januari te rijden. De toewijzing is ....... vijf liter benzine. Dit dient alleen voor het starten omdat beide wagens voor elektriciteit (uit accu's) zijn ingericht.

BLOEM. 's Avonds en 's nachts zijn zeer veel Duitse wagens hier in de richting Zutphen vertrokken. Die we gezien hebben waren zwaar en licht afweergeschut met patronenwagens. Ook over Teuge hebben ze die nacht steeds doorgereden, echter zijn ze bij Deventer weer over de dijk richting Zutphen vertrokken. Ze moesten omrijden omdat de brug bij Deventer door zware ijsgang gestremd was.

1941 ----- 18 januari zaterdag.

VAN HOUTUM. De hele dag vliegen Duitse bommenwerpers boven Ugchelen. Het zijn waarschijnlijk lesvliegtuigen van vliegveld Deelen.

BLOEM. Een 60-tal vrachtwagens van de Duitse weermacht, richting Zutphen vertrokken.

1941 ----- 21 januari dinsdag.

BLOEM. Er heeft een geregelde trek van Duitse wagens in de richting Apeldoorn plaats. Allerhande vrachtwagens en een enkel afweergeschut. Men zegt dat zich weer troepenmachten aan de kust concentreren. Het telegraafverkeer ligt stil. Aan de Middellandse Zee zouden de Italianen in vereniging met de Duitsers een sterk offensief tegen de Engelsen beginnen. In Apeldoorn zouden wel 20 duizend man weer ingekwartierd worden.

1941 ----- 23 januari donderdag.

VAN HOUTUM. 's Morgens passeren in de richting Apeldoorn 15 vrachtauto's met aanhangwagens van de Duitse spoorwegen.

1941 ----- 24 januari vrijdag.

VAN HOUTUM. De Duitsers willen de Koningschool aan de Loolaan als Duitse School inrichten. Om hiervoor leerlingen te verkrijgen bezoeken Duitse officieren gezinnen waarvan één of beide ouders van Duitse afkomst zijn. De Duitsers zetten haast achter hun houtvordering voor de bouw van vlotten. Alle bomen moeten vallen. Onverschillig welk soort die dikker zijn dan 15 centimeter. Dit geldt ook voor de bossen van Hare Majesteit de Koningin bij Apeldoorn. De NAC deelt mee dat in Duitsland iedere boer een koe krijgt om de trek van het platteland naar de steden te verminderen. Nu weten wij waar onze koeien blijven. De laatste vordering betrof uitsluitend drachtige koeien. De Duitse boer krijgt praktisch twee dieren. Het is goed riemen snijden uit andermans leer.

1941 ----- 25 januari zaterdag.

VAN HOUTUM. In Apeldoorn is een grote handel in textielpunten. Meestal in ruil voor andere distributiebonnen. In de kazernes vertoeven weer Duitsers behorende tot het luchtwapen. Zij leggen deze dag al een telefoonkabel van de kazernes naar hotel Bloemink (Loolaan) waar zich een Duitse generaal ophoudt. De soldaten lijken nieuwelingen die vroeger zijn afgekeurd en nu weer onder de wapenen zijn geroepen. Zij zien er slecht uit en velen dragen een bril. Zij staan verbaasd te kijken voor de winkels die nog vrij veel producten te koop aanbieden. Uiteraard die niet onder de distributie vallen. De soldaten moeten natuurlijk op onze kosten worden gevoed en gekleed. De meeste zijn parachutisten. Zij oefenen in Oldebroek.

BLOEM. Zeer veel verkeer met Duitse wagens in beide richtingen. Er zijn een 12-tal dubbele grote wagens in richting Zutphen vertrokken, wagens van de Duitse spoorwegen, zeer grote en zware. Zo nu en dan komen er een 20-tal lichte wagens (3 persoons DKW-tjes) over de weg. Deze zouden gevorderd zijn. Een wagen die defect was en waarvan de chauffeur gevraagd werd waarheen zei dat men naar België moest. Totnogtoe veel verkeer op de weg, hoofdzakelijk bestaande uit Duitse vrachtwagens met manschappen.
Uit de dagen van mei wordt nog verteld dat in Tiel afweergeschut stond waarop de Duitsers meerdere bommen gooiden waar vreselijke dreunen het gevolg van waren, echter zonder doel te treffen. Van de Hollandse weermacht moesten burgers van de Moerdijk evacueren over het water waarbij mensen door overbelasting van de vaartuigen in het water raakten. Eveneens vee en paarden welke, ook door overbelasting, verdronken zijn.
Uit Groningen vertelt men dat daar de Duitsers geen doorbraak verkregen over een water, daar de Hollandse pioniers de gummie boten, waarmee men trachtte over te varen, kapot maakten en de manschappen neerschoten. Zo hard werd er gevochten dat 2 dagen nadien het water nog rood gekleurd was van het bloed. In de omgeving van Doorn hadden de Duitsers herfst 1940 in een weiland munitie verborgen. De Engelsen kregen daar lucht van en bombardeerden deze opslagplaatsen waarbij gaten geslagen werden van 18 meter breed en 7 meter diep. De Duitsers die bij het afweergeschut stonden vluchten maar werden doodgeschoten omdat ze gingen lopen. Een 7-tal hierover gebelgd schoten andere manschappen en de commanderende officieren neer. Ook deze manschappen moesten het met de dood betalen. Ook een 25 a 30 tal tenminste. Men moest de ziekenauto's uit de stad rekruteren om de lijken te vervoeren. Men zegt dat de Duitsers half maart weer een overtocht naar Engeland zullen proberen.

1941 ----- 27 januari maandag.

VAN HOUTUM. De Duitsers vorderen de toren van het hoofdgebouw van de Stichting te Hoenderloo voor uitkijkpost. Zij leggen ook beslag op de drie grote bossen Spelderholt, het Leesten en het Ugchelse Bos voor schietoefeningen. Het wandelen in deze bossen is nog niet verboden. Dit is anders met de zogenaamde Varkensbaan. Zelfs het bospersoneel mag er niet zonder vergunning komen. De Duitsers slopen de afrastering (10 kilometer) van dit bos. De arbeiders op de fabriek krijgen alle aangevraagde extra rantsoenkaarten en een biljet (niet aangevraagd) voor extra textielpunten.

1941 ----- 28 januari dinsdag.

VAN HOUTUM. Het ochtendblad bevat een artikel over de nieuwe persoonsbewijzen. Deze zullen op 1 maart geldig zijn. Op de persoonskaart moet onder meer uitvoerig zijn ingevuld: naam, geboortedag, adres en nationaliteit. Verder zullen er afdrukken van de rechterwijsvinger op het persoonsbewijs en een ontvangstbewijs (ook een foto) voorkomen. Dat zal op het gemeentehuis worden bewaard.

1941 ----- 29 januari woensdag.

VAN HOUTUM. In de afgelopen week passeerden Apeldoorn zes treinen met ieder 60 wagons die Franse politieke gevangenen naar Duitsland vervoerden.

1941 ----- 30 januari donderdag.

VAN HOUTUM. Volgens geruchten zouden 36 soldaten van de Opbouwdienst, ingedeeld bij de Luchtbescherming te Apeldoorn, hun uniformen hebben moeten inleveren. Eén van hen weigerde namelijk een Duitse officier te groeten.

BLOEM. Alle radioverenigingen zullen ontbonden worden. De bezittingen van de KRO worden in beslag genomen en het personeel op wachtgeld gezet.

1941 ----- 31 januari vrijdag.

VAN HOUTUM. Het verplichte bezit van een persoonsbewijs wordt van 1 maart tot 1 oktober uitgesteld. De eerste textielkaart is voor het laatst geldig. Daarom probeert iedereen nog op zijn laatste textielpunten goederen te verkrijgen. De winkels worden letterlijk bestormd. De mensen betalen contant en schijnen niet meer aan sparen te denken. Men wisselt ook zoveel mogelijk andere bonnen in. Het snoepen bereikt een hoogtepunt. Daardoor zijn vele levensmiddelen bijna niet meer verkrijgbaar.

1941 ----- 1 februari zaterdag.

VAN HOUTUM. De puntenwaardering is voor de tweede textielkaart aanzienlijk gewijzigd. Voor de meeste goederen moet men meer punten geven. Er zijn ook andere textielproducten, bijvoorbeeld dassen op de bon. Men moet de punten van de textielkaart door de winkelier laten afknippen en bovendien de stamkaart nog tonen.

1941 ----- 2 februari zondag.

VAN HOUTUM. De laatste dagen schrijven Britse vliegtuigen allerlei letters en tekens tegen de heldere hemel. Het zou een code zijn voor enkele Nederlanders met het oog op de aanstaande bevrijding. De Duitsers kunnen deze ´codes´ niet ontcijferen en zeggen dat de figuren de resten van uitlaatgassen zijn.

1941 ----- 4 februari dinsdag.

VAN HOUTUM. De Duitsers verhogen in Nederland plotseling alle spoorwegtarieven. De pers meldde een paar maand geleden dat van verhoging geen sprake kon zijn. Alle te verwachten bepalingen worden eerst tegengesproken en later plotseling ingevoerd.

1941 ----- 5 februari woensdag.

BLOEM. Gepasseerd in richting Apeldoorn, 38 zware en lichte wagens van de weermacht.

1941 ----- 6 februari donderdag.

BLOEM. Nu de werkzaamheden op Teuge met het vliegveld en de vele gebouwen misschien haar einde naderen heeft de Duitse Weermacht op het Gietelse Broek (veldnaam van landerijen aan de Broekstraat) in Klarenbeek een terrein van 11 hectare onteigend en hierop seininrichtingen (misschien tevens afweergeschut) geplaatst. Een 25-tal manschappen zijn ingekwartierd bij ´Dennenlust´. Een paar oversten bij de voornaamste alhier onder andere bij de pastorie en de dokter enzovoort.

1941 ----- 8 februari zaterdag.

VAN HOUTUM. In een danslokaal in Apeldoorn ontstaan relletjes omdat de eigenaar geen NSB-er in uniform wil toelaten. De NSB-ers gaan bij het café aan het marktplein, dat voor hen een wapenmagazijn is, hulp halen. Zowel de politie als de Duitsers mengen zich in het geval en keren zich tegen de NSB-ers. Enkele landverraders raken gewond. Maar er vallen geen doden.

1941 ----- 10 februari maandag.

BLOEM. 's Avonds geregeld vliegtuigen in de lucht en de gehele nacht door nog zegt men.

1941 ----- 11 februari dinsdag.

VAN HOUTUM. ´s Morgens ontvang ik een schrijven om me vrijwillig voor de Nederlandse Arbeidsdienst te melden. Het wordt als kennisneming aangenomen.

BLOEM. Weer vliegtuigen gehoord, gaande in oostelijke en westelijke richting.

1941 ----- 12 februari woensdag.

VAN HOUTUM. Seyss-Inquart vindt het nodig een verordening uit te vaardigen dat huizen niet meer verhuurd mogen worden zonder een verklaring van Burgemeester en Wethouders. Ook moet het vrij zijn van wandgedierte. Dit is een goed voorbeeld hoe snel de hygiëne sinds de Duitse bezetting is gedaald.

1941 ----- 13 februari donderdag.

VAN HOUTUM. In Nederland is een kapverbod voor populieren. Zwarthandelaren in klompen gingen lange rijen van deze bomen vellen.

BLOEM. (en 14 februari) Weer vliegtuigen in Oostelijke richting.

1941 ----- 15 februari zaterdag.

VAN HOUTUM. ´s Avonds passeren weer grote aantallen Britse vliegtuigen. Het is nog veel drukker en interessanter dan de vorige avond. Eén vliegtuig blijft van 8.30 - 10 uur boven Ugchelen rondcirkelen. Waarschijnlijk heeft deze een bom op vijf kilometer afstand geworpen. Deze valt naar wij later horen in de bossen bij de Dassenberg. Daar bijna iedereen naar buiten gaat kijken naar de vele zoeklichten en lichtfakkels jaagt de Apeldoornse politie alle burgers van de straat.

BLOEM. 's Avonds van rond 8 uur tot 's nachts geregeld een zeer druk vliegtuiggeronk. Om circa 8 en 9 uur zijn ontploffingen gehoord in zuidelijke en westelijke richting. In de vooravond waren een 15-tal zoeklichten richting Arnhem tot en met Brummen geregeld in actie doordat rondcirkelende vliegtuigen een 5-tal lichtkogels uitgeworpen hadden. De installatie bij Frans Schimmel op het Gietelse Broek was ook in werking wat niet anders te zien gaf dan een opslaand en direct weer gedoofd licht. Men is daar nu bezig met barakken te bouwen, een 6-tal. Tevens staan er aan de Broekstraat een 3-tal auto's, schijnbaar om berichten op te vangen en misschien uit te seinen.

1941 ----- 16 februari zondag.

VAN HOUTUM. Volgens geruchten zouden aan het einde van de week de lucifers worden gedistribueerd. De Duitsers vernielen de Apeldoornse kazernes erg. Zij oefenen zich in het speerwerpen door hun bajonetten op een doel (meestal een deur) te werpen enzovoort.

1941 ----- 17 februari maandag.

VAN HOUTUM. De leerlingen van de Christelijke School te Lieren komen als het ware in opstand tegen hun medeleerlingen die tot de NSB behoren. Het hoofd van de school kan er weinig tegen doen omdat de kinderen buiten de school alleen hun ouders gehoorzamen. Deze zeggen gewoon tegen hun kinderen ´Sla er maar los op die NSB-ers.´ Een NSB-er op de openbare ULO school verraadt twee van zijn medeleerlingen voor het verspreiden van anti-Duitse liedjes. De politie arresteert de twee jongens. Na afloop van de lessen gaan de overige leerlingen in optocht naar het huis van de NSB-er. Daar gooit één van hen alle ruiten in. Zij houden voorts nog een betoging voor de huizen van andere NSB-ers van de school. Zij bereiken in zoverre iets. Het huis van de verrader wordt nu door een WA-man bewaakt. Terwijl alle NSB-ers van de school niet zonder begeleiding van een WA-man naar school gaan of er van terugkeren. Joodse bloedgevers (transfusiedienst) mogen alleen nog bloed aan joden afstaan. Voor 1 maart aanstaande moeten zij uit de bloedgeverlijsten worden verwijderd.

1941 ----- 19 februari woensdag.

VAN HOUTUM. Eén van de beruchtste NSB-ers in Ugchelen (de politieagent D.) verhuist naar Apeldoorn. De verhuizing gebeurt alleen bij duisternis. Uit vrees dat de Ugchelse bevolking hem anders met gejuich uitgeleide zou doen.

1941 ----- 20 februari donderdag.

VAN HOUTUM. Een NSB-er op de HBS klaagt een medeleerling aan bij de directeur voor belediging van de NSB. De directeur jaagt hem twee dagen van school. De NSB-er is weer tevreden.

1941 ----- 21 februari vrijdag.

VAN HOUTUM. De Duitsers ontslaan een groot aantal op Nederlandse vliegvelden werkende arbeiders. Zo bijvoorbeeld in Deelen 1400. Dit zou met het Duitse offensief in verband staan. Er lopen bijna geen personentreinen meer. Alle treinen hebben vertraging.

BLOEM. Men zegt dat in Brabant veel scholen en ook kloosters ontruimd moesten worden omdat er zeer veel Duitsers, naar men zegt, ingekwartierd moesten worden. Men beweert dat de autobussen voorzien van benzine gereed staan evenals de locomotieven die ook op stoom zouden staan.

1941 ----- 22 februari zaterdag.

VAN HOUTUM. Op de grote spoorlijnen rijden steeds meer dieseltreinen. Zo ook tussen Amersfoort en Deventer. Stoomlocomotieven zouden voor het burgerlijke verkeer worden uitgeschakeld en ingezet voor vervoer van Duitse troepen. ´s Middags houdt de NSB een optocht door Apeldoorn. Daar in Apeldoorn de gekkenclub te klein is moeten ook NSB-ers uit andere gemeenten meelopen. De politie moet overal borden plaatsen welke de richting van de Ortskommandantur aangeven. De borden zijn voorzien van twee verduisteringslampen achter een zinken scherm. Alle ouders van kinderen gaande op de Openbare ULO moeten 's avonds een vergadering op die school bijwonen naar aanleiding van de onlusten van maandag . Alleen het hoofd van de school en de vader van de ´mishandelde´ NSB-er mogen spreken. Het gelukt hun niet de ouders de schuld in de schoenen te schuiven.

BLOEM. In de nacht van 21 op 22 februari zou vanaf 2 uur 's nachts zwaar geschut gehoord zijn in richting Arnhem - Zevenaar.

1941 ----- 23 februari zondag.

VAN HOUTUM. 's Middags gaan mijn zuster en ik naar Eerbeek. Allen die de kabels langs het kanaal moeten bewaken denken als echte Nederlanders ´Onze tijd komt nog wel.´ In de afgelopen week deelde de politie straffen uit omdat enkele bewakers dronken waren of te vroeg naar huis gingen.

1941 ----- 24 februari maandag.

BLOEM. Naar men zegt zijn niet in Loenen maar in Brummen kabels van de Duitse weermacht doorgesneden. Als vergelding moeten alle mannen van de gehele gemeente nu 6 maanden geregeld 8 uur aan één stuk op wacht blijven staan. Iedereen van iedere rang en stand, zelfs de pastoor, zou meetellen.

1941 ----- 25 februari dinsdag.

VAN HOUTUM. De Duitsers nemen 's morgens alle al gevorderde paarden (deze moeten op de mark verschijnen) in beslag. Er komen speciale soldaten voor naar Apeldoorn. Het zijn Oostenrijkers. Zij arriveerden zaterdag . Ook deze soldaten doen veel inkopen. Zij beschikken over veel geld. 's Middags trekt een lange rij paarden (iedere Oostenrijker bewaakt drie dieren) gedurende twee uur door Beekbergen in de richting Loenen. Een groot deel blijft met de paarden in Beekbergen achter waar zij zich voor onbepaalde tijd inkwartieren. In Beekbergen is het weer hetzelfde beeld als op 10 mei 1940.

BLOEM. 's Avonds om half elf aanhoudend zwaar geschut in de richting Arnhem - Zevenaar terwijl een vliegtuig steeds over ons cirkelde. Vermoedelijk voor manoeuvres. Naar men zegt zouden alleen vrijgesteld van wacht zijn in Brummen de NSB-ers en die van Duitse afkomst zijn. (NB: het zware geschut van 25-2-41 zou vanuit Rijnland hier gehoord kunnen zijn).

1941 ----- 26 februari woensdag.

VAN HOUTUM. In Nunspeet rijden twee goederentreinen tegen elkaar. Het treinverkeer wordt omgeleid over Apeldoorn. Alle treinen, voornamelijk goederentreinen met vrachtauto's en kanonnen, moeten nu over het zwakke lokaalspoor van Apeldoorn naar Zwolle rijden. Wil men bijvoorbeeld van Apeldoorn naar Deventer dan rijdt men via Zwolle omdat de spoorbrug in Deventer gerepareerd wordt. Ik krijg een schoolboek terug dat van hoger hand voor correctie moest worden ingeleverd. Slechts één bladzijde is door een andere vervangen. Deze correctie moet ook nog betaald worden. Gelukkig is de directeur zo wijs dit uit de kas van de boekenbeurs te betalen. Geen enkele leerling heeft voor dergelijke onzin één cent over. 's Middags meten Duitse officieren de Christelijke HBS op voor inkwartiering. Hetzelfde gebeurt met Tivoli en de Zuiderkerk [voormalige Gereformeerde kerk aan de Arnhemseweg]. Volgens geruchten zouden wij dan les krijgen op de Koninklijke HBS (wij 's morgens, de anderen 's middags) of in het hotel Oranje Nassau in Hoog Soeren.

1941 ----- 27 februari donderdag.

VAN HOUTUM. 's Middags passeert een uit Zwolle komende goederentrein Apeldoorn. De vracht bestaat uit 50 pantserwagens. Generaal Christiansen maakt bekend dat werkgevers aan stakers geen loon mogen uitbetalen over de stakingsdagen. Het is ook geoorloofd de stakers te ontslaan.

1941 ----- 28 februari vrijdag.

VAN HOUTUM. In Nederland komen de fietsbanden op de bon. Alleen zij die dagelijks een afstand van meer dan tien kilometer per fiets moeten afleggen komen voor een nieuwe band in aanmerking. De oude band moet door en door versleten zijn en bij het kopen van een nieuwe worden ingeleverd.

1941 ----- 1 maart zaterdag.

VAN HOUTUM. In Apeldoorn moeten alle communisten zich bij de politie melden. Een deel wordt gearresteerd.

1941 ----- 2 maart zondag.

VAN HOUTUM. 's Morgens tussen 9.30 en 10.15 uur oefent de Duitse Weermacht in Harskamp met zware kanonnen (40 schoten).

BLOEM. De 2e maart op een zondagavond zijn ook in Klarenbeek op een tweetal plaatsen de telefoondraden doorgesneden bij Franken en bij Dibbits. Als gevolg hiervan moet nu iedereen 3 uur op wacht. Boven de 45 jaar kunnen ze een plaatsvervanger stellen. Men zegt dat in Amsterdam de leider van de NSB uit een huis gehaald is en letterlijk verscheurd. Ook uit Amersfoort precies hetzelfde bericht. Tevens zegt men op 6-3-41 in algemene staking te willen gaan over het gehele land. De relletjes verleden week in Amsterdam waar veel joden gevangen zijn genomen en waar ook gestaakt is, zou de stad Amsterdam 15.000.000,- gulden aan belasting kosten. Vanaf de 2e maart is ook te Klarenbeek gewaakt bij de telefoon langs de weg en wel vanaf het Gietelse Broek tot aan de Openbare School (van zeven uur ´s avonds tot half twaalf en van half twaalf tot half vijf en dan weer tot 7 uur. Dus in 3 schoften) door de Voorsters en vanaf die post tot aan het kanaal weer door hen die onder Apeldoorn wonen.

1941 ----- 3 maart maandag.

VAN HOUTUM. In augustus 1940 hebben wij de olievoorraad van de fabriek opgegeven. Nu komen de Duitsers de vier vaten dieselolie (800 liter) ophalen. In de Achterhoek zouden alle dieselauto's zijn gevorderd.

1941 ----- 4 maart dinsdag.

VAN HOUTUM. Alle heidevelden op de Veluwe moeten worden omgeploegd om het landen van vijandelijke vliegtuigen zoveel mogelijk tegen te gaan. Zo moet een naburige landbouwer tussen Vierhouten en Elspeet door een heideveld van 800 ha iedere 200 meter een geul ploegen (idee van een dambord). In een café in Apeldoorn zitten twee boeren en een slager te handelen. Een kennis van ons en enige andere, waaronder twee Duitsers, horen het gesprek. De boeren weten niet goed hoe zij vier varkens naar de slager zullen vervoeren zonder dat de politie het te weten zal komen. De twee soldaten mengen zich in het gesprek en bieden zich aan tegen een vergoeding van 40 gulden de dieren in hun vrachtauto te vervoeren. Dit gebeurt en later horen wij dat de varkens inderdaad bij de slager zijn gebracht. Van enig verraad is geen sprake. In Hoenderloo gaan enkele Duitsers nog verder en brengen het clandestiene vlees zelfs bij de mensen aan huis. De talrijke bomen die nu roekeloos omgehakt moeten worden voor de Duitse Weermacht zouden voor het grootste gedeelte tot roeispanen worden verwerkt. Misschien moeten de Nederlanders de Duitsers dan nog overroeien (denk aan de burgerdienstplicht).

1941 ----- 5 maart woensdag.

VAN HOUTUM. 's Morgens ontvangt mevrouw Walter van twee Duitse soldaten, die zeer onbeschoft optreden, een doodsbericht van haar man. Notaris Walter behoorde tot de Indië-gijzelaars die op 7 oktober 1940 in Apeldoorn zijn gearresteerd. Hij is op 3 maart j.l. in Jena aan een dubbele longontsteking overleden. Zijn lijk is inmiddels verbrand. Mevrouw Walter kan als zij het wenst de urn met as van haar man toegezonden krijgen. Men moet maar geloven dat de notaris aan longontsteking is overleden en dat de as in de urn van zijn lijk is. Hij zal wel doodgeranseld zijn. Notaris Walter schreef de laatste maanden al niet naar huis terwijl de overige Apeldoornse gijzelaars dit om de 14 dagen deden.

1941 ----- 7 maart vrijdag.

VAN HOUTUM. De Duitsers vorderen 's morgens in Apeldoorn een groot aantal vrachtauto's met chauffeurs. De chauffeurs moeten zelf voor een paar dagrantsoenen zorgen en alle bescheiden, behalve de stamkaart, inleveren. Zij vertrekken om 12 uur in de richting Amersfoort.

1941 ----- 8 maart zaterdag.

VAN HOUTUM. Op 19 maart zouden in heel Nederland alle paarden worden gevorderd.

1941 ----- 10 maart maandag.

BLOEM. Er zijn nu een 20-tal mensen aangehouden die in de Openbare School verhoord zijn. Men zegt bij de gehele huiszoeking bij een NSB-er in Klarenbeek niets gevonden te hebben en bij een andere alleen een snoeimes.

1941 ----- 13 maart donderdag.

VAN HOUTUM. Bij decreet van Seyss-Inquart zijn de vroegere radio-omroepverenigingen ontbonden en gaan het vermogen en het personeel over naar het Rijk.

BLOEM. In de nacht van 12 op 13-3 tot 's morgens toe geregeld vliegtuiggeronk boven ons in de lucht.

1941 ----- 16 maart zondag.

VAN HOUTUM. De Duitsers verhogen de prijzen bij de Nederlandse landbouw om ze te laten aanpassen aan het Duitse loon- en prijspeil. Deze maatregel zou met een verhoging van het prijsindexcijfer gepaard gaan.

1941 ----- 19 maart woensdag.

VAN HOUTUM. Een rijksambtenaar meet 's middags bij beide fabrieken de steenkoolvoorraad en de grootte van de roosters op. Het staat in verband met een nieuwe steenkooltoewijzing. Bij de kazernes in Apeldoorn komen ruim één miljoen metselstenen (witte kalksteen) aan. Deze zijn bestemd voor de bouw van schuilkelders. De Duitsers plaatsen rondom de zender 'Friesland' in Radio Kootwijk zwaar luchtdoelgeschut. De betonnen voetstukken zijn al klaar.

BLOEM. Nu nog staat men geregeld op post. Ja de eerste van toen staan nu alweer voor de tweede keer en die nu staan zijn van wijk C, maar ook wijk E zou er bij genomen worden. Op de 15e maart is er weer een paardenvordering op het Holthuis geweest. Deze paarden zijn voor die boeren die geen paard meer hebben wegens de vorige levering. Ook in Apeldoorn is 19-3-41 keuring geweest echter onder de sleperspaarden. Men zegt er een 70-tal nodig te hebben. Voor hooivordering niet in aanmerking gekomen.

1941 ----- 21 maart vrijdag.

VAN HOUTUM. De Duitsers kondigden zowel in Nederland als in Noorwegen het standrecht af. Dit houdt in dat opstandelingen op staande voet kunnen worden gefusilleerd zonder voorafgaande rechtsvervolging. Seyss-Inquart deelt mee dat de verordening in verband staat met de openbare orde en veiligheid. Het is toch wel duidelijk dat de Duitsers de Noren en de Nederlanders (hun Germaanse broeders) niet vertrouwen. 's Middags krijg ik van mijn oom een zwarte helm van de marechaussee en een zaklantaarn. De marechaussee vertrekt uit Apeldoorn en Milligen waardoor mijn oom duizend helmen en honderd zaklampen moet kopen.

1941 ----- 23 maart zondag.

VAN HOUTUM. Seyss-Inquart verbiedt door een nieuwe verordening het dragen van slag- en stootwapens.

1941 ----- 24 maart maandag.

VAN HOUTUM. 's Middags arriveren weer Duitse huifkarren. Bijna tegelijkertijd worden in Apeldoorn 14 scholen gevorderd. Hierin zouden nog morgenochtend 2000 Duitsers worden ondergebracht. Er gaan vele geruchten over deze inkwartiering. Er zouden 2, 9, 14, 17 of 21 scholen zijn gevorderd. Daarin zouden 2000, 4000 of 8000 soldaten worden ondergebracht. Een officier van de Arbeidsdienst zegt zelfs dat er 18.000 Duitsers in kwartier zullen komen. De boeren moeten vandaag een deel van hun hooi leveren, zo bijvoorbeeld Klopman 300 kilo, Ooster 2400 kilo en Repelaar 3600 kilo. Zij moeten het hooi zelf naar Beekbergen vervoeren. Daar persen leden van de Opbouwdienst het in balen. De balen gaan daarna over in het bezit van de Duitse Weermacht. Iedere burger krijgt in de komende dagen slechts 85% van zijn melkrantsoen toegewezen. De Rest gaat naar Duitsland. Beekbergen krijgt voor onbepaalde tijd inkwartiering van 150 Duitse soldaten en 90 paarden. Deze komen uit de richting Amersfoort.

1941 ----- 25 maart dinsdag.

VAN HOUTUM. Het is nu zeker dat de burgers in Berlijn 500 gram vlees per dag per persoon (in Nederland 100 gram per persoon per dag) krijgen. 's Middags doen Duitse soldaten (slechts om gezien te worden) allerlei gymnastiekoefeningen op het sportveld voor mijn school. Eén klacht bij de Ortskommandant en zij komen er niet meer terug. De soldaten die gisteren te Beekbergen ingekwartierd zijn vertrekken met hun paarden naar Milligen. Wat een organisatie van troepenbewegingen!

BLOEM. Men vertelt nu nog van de 10e mei 1940 dat bij Kloosterboer bij de kerk in Voorst een granaat vlak achter het huis gevallen was. Een brok muur sloeg naar binnen. Hiermee werd plus de nodige scherven een uitgedragen zeug, die in het hok lag, zodanig getroffen dat dit varken geheel uit elkaar gescheurd werd. Een hok ernaast, waar vette varkens lagen, waren blijven liggen en hadden geen letsels. Tevens was door de dreun het achterschild van het huis er zo maar afgegleden. Bij een bezoek 4 weken na de lOe mei kon men in de boom bij de kerk talrijke kogelgaten aantreffen, benevens in de toren. De spits waar men toen alweer leien aan het opleggen was had ook veel geleden. Men beweert dat in deze toren een mitrailleursnest heeft gezeten en dat deze vanaf Zutphen beschoten werd door de Duitsers. Men vertelt nog dat in de Betuwe een 20-tal jongens in stelling lag 's nachts, door de Duitsers vanachter beslopen waren maar die zich verrieden toen ze al met een mitrailleur op de rand van de stelling stonden en toen een stuk grond naar beneden trapten. Hierop opmerkzaam gemaakt verlieten de jongens ijlings de stelling. Bij de ingang stond ook reeds een Duitser met een handgranaat. De eerste Hollandse jongen die eruit kwam, doordat hij het geweer ophield, doodde deze Duitser. Men is toen snel teruggetrokken achtervolgd door de Duitsers, maar zijn behouden bij de andere jongens aangekomen. De andere nacht moest men weer op wacht. Men ging in groepen waardoor een gedeelte zich terug trok om achter de linie in een lege boerderij te slapen. Men ging in de kelder en was er net 5 minuten toen een granaat het huis trof en deze met haar inhoud vernielde. De jongens in de kelder zijn behouden gebleven.

1941 ----- 26 maart woensdag.

VAN HOUTUM. In Milligen arriveert een groot aantal Duitse soldaten. De marechaussees (met hun gezinnen) moeten binnen een zeker aantal uren hun huizen daar verlaten. Alles wat zich daarna nog in die huizen bevindt gaat over in het bezit van de Duitse Weermacht! De melkfabrieken die de laatste tijd alle melk voor de verkoop moeten afromen houden 25% van de melkhoeveelheid achter. Volgens geruchten zou de volgende week de melk gedistribueerd worden. Daarbij zou men op één bon slechts 1/4 liter krijgen. Het is dan ook geen wonder dat de winkeliers zoveel gecondenseerde melk verkopen. Een winkelier bijvoorbeeld verkoopt binnen twee dagen 300 van deze blikjes. Vier politieagenten onderzoeken gedurende vijf uur het huis van de directeur van het postkantoor. De reden is onbekend. De agenten nemen alle levensmiddelen, ook die op de bon verkregen zijn, mee. Van verraad is geen sprake. Over het algemeen denkt men dat dit een tegenmaatregel van de NSB is. Deze man heeft namelijk niets aan de laatste Winterhulpcollecte gegeven.

1941 ----- 27 maart donderdag.

VAN HOUTUM. Melk en cacao zullen binnenkort op de bon komen. Het rantsoen boter zou dan gehalveerd worden. In Amsterdam is de toestand al zo dat men voor de inkoop van één dag levensmiddelen bijna de hele dag nodig heeft.

1941 ----- 28 maart vrijdag.

VAN HOUTUM. Er zijn bijna geen zilveren guldens of rijksdaalders meer in omloop. Voor een gulden betaalt men al ruim 1,10 gulden, terwijl gouden tientjes al ruim 80 gulden opbrengen. 's Middags wordt de burgemeester van Apeldoorn van zijn gevangenisstraf (zogenaamde opvoeding) ontslagen. Hij arriveert in alle stilte in Apeldoorn. De Apeldoornse bevolking schenkt hem 200 bloemstukken (ook één van Ugchelens Belang). Een NSB-bloemist weigerde bloemen voor deze gelegenheid te verkopen. Een ander levert zelfs 30 bloemstukken.

1941 ----- 29 maart zaterdag.

VAN HOUTUM. De Duitsers verbieden het Leger des Heils. Deze nuttige instelling moet natuurlijk verdwijnen opdat de Winterhulp het vermogen en de taak wenst over te nemen. Het is echter beter dat deze NSB-instelling er zich niet mee bemoeit. Nu krijgen alleen NSB-gezinnen ondersteuning.

1941 ----- 30 maart zondag.

VAN HOUTUM. In het ochtendblad staat op een weinig in het oog vallend gedeelte van een pagina een toelichting op het nieuwe teeltplan. Het opschrift luidt ´De voedselvoorziening is in handen van de boer.´ Men moet gewassen die niet verbouwd mogen worden en toch al zijn gezaaid onderploegen (!). Voor verbouw van gewassen (bijvoorbeeld tarwe, rogge, peulvruchten en aardappels), waarvan de teelt beperkt of onbeperkt is toegestaan, moet iedere boer een vergunning hebben. Voor het scheuren van grasland zal een premie van ten hoogste 100 gulden per hectare worden gegeven. De boeren mogen alleen van de opbrengst houden wat voor eigen gezin en boerderij nodig is. Volgens geruchten zullen morgen duizenden Duitse soldaten in Apeldoorn aankomen.

1941 ----- 1 april dinsdag.

VAN HOUTUM. Het melkrantsoen (per week) wordt tot 85% van het dagrantsoen teruggebracht. 's Middags wordt de spoorbrug (dubbelspoor) te Deventer officieel geopend.

1941 ----- 2 april woensdag.

VAN HOUTUM. 's Morgens verschijnen drie Duitse militairen, een 1e luitenant, sergeant en soldaat op de Christelijke HBS. De school moet de beide volgende dagen ter beschikking staan van de Duitsers. Met andere woorden, wij krijgen twee dagen vakantie. Er worden 400 Duitse soldaten ingekwartierd. De kanonnen met paarden komen gelukkig niet allemaal op het schoolterrein te staan. De padvinderij wordt in Nederland ontbonden. Enkele redenen zijn natuurlijk: te grote kas (als deze nog niet onder de leden is verdeeld), van oorsprong een Engelse organisatie en ´Padvinders zijn goede spionnen´.

1941 ----- 3 april donderdag.

VAN HOUTUM. Na twee uur 's nachts komen grote Duitse troepenafdelingen in Apeldoorn aan. De gevorderde scholen zijn dan allemaal 's morgens bezet. Het merendeel bestaat uit lichte artillerie en huifkarren. Om zeven uur betrekken de Duitsers de Christelijke HBS. De paarden en kanonnen staan bijna allemaal achter de school onder de dennen (camouflage). De soldaten zouden in Apeldoorn zijn voor manoeuvres op de Veluwe. De Duitsers doen natuurlijk weer talrijke inkopen. Voortaan moeten de daders de ruiten betalen (voorheen de gemeente) die om politieke redenen worden ingegooid. Mocht een dader onbekend zijn dan is de plaatselijke burgemeester bevoegd de ruiten door personen te laten betalen die de daad zouden bevorderen of goedkeuren.

1941 ----- 4 april vrijdag.

VAN HOUTUM. Mijn zuster en ik gaan vandaag op de fiets naar Arnhem. De Duitsers hebben op een heuvel een bos van 40-[?] jarige dennen geplant. Waar deze camouflage voor dient is ons onbekend. Vanaf dit bos lopen vele telefoonlijnen naar het vliegveld Laag Soeren en Dieren. In de buurt van Vrijland (Schaarsbergen) is een heel nieuwe weg (Conbalaan) aangelegd. Wij fietsen deze weg op. Aan beide kanten is een nieuw dorp verrezen. Het bestaat uit tientallen woonhuizen en enige zogenaamde boerderijen (kazernes).

1941 ----- 7 april maandag.

VAN HOUTUM. Het dansen in het openbaar wordt tot nader order verboden. Alle jachtgeweren moeten worden ingeleverd. De eigenaren zullen ze wel nooit meer terugkrijgen. De meeste jagers in Duitsland gebruiken Nederlandse jachtgeweren. ´s Middags peilen vier auto's van de Duitse Weermacht in Ugchelen naar een storingsveld (schijnbaar tussen de vliegvelden Teuge en Deelen). Dit onderzoek houdt nauw verband met de hulpzender die bij een Apeldoornse kazerne is gebouwd.

1941 ----- 9 april woensdag.

VAN HOUTUM. ´s Morgens houdt een zware munitietrein in Apeldoorn stil. De Duitsers bewaken direct de omgeving en plaatsen luchtdoelgeschut op het station en op het marktplein. Een groep Duitse parachutisten weigert 's morgens bij de kazernes te vertrekken. De arbeiders mogen zolang deze parachutisten niet weg zijn niet werken en moeten buiten bij het hek wachten onder bewaking van een Duitse soldaat. Zo staan zij er tot negen uur.

1941 ----- 12 april zaterdag.

VAN HOUTUM. Wegens gebrek aan benzine mogen er in Nederland geen taxi´s meer rijden. De distributieperiode van benzine wordt van 30 april tot 31 mei verlengd. Mijn broer kan de distributiepapieren bij het plaatselijke bureau afhalen. In Apeldoorn is grote schaarste aan alcoholische dranken.

1941 ----- 15 april dinsdag.

VAN HOUTUM. De Duitsers vorderen in Apeldoorn vele benzineauto's. Alle joden in Nederland moeten hun radiotoestellen inleveren. Eerst ontvangen zij een radio luistervergunning en deze zijn ze nu weer kwijt behalve degene die op een distributienet zijn aangesloten. Over de distributie hoor je toch geen Engelse berichten. Alleen leugens en berichten die in hun eigen nadeel zijn.

BLOEM. De wachtposten te Klarenbeek zijn opgeheven.

1941 ----- 18 april vrijdag.

VAN HOUTUM. De Duitse politie arresteert in Beekbergen Kaars Sypesteijn. Deze man had op Koninginnedag altijd zijn huis versierd. De beruchte en nog in Ugchelen wonende D. heeft voor zijn raam een zwartrood biljet hangen. Daarin worden arbeiders opgeroepen zich van hun ´ketenen´ los te maken en zich bij de NSB aan te sluiten.

1941 ----- 21 april maandag.

VAN HOUTUM. In Apeldoorn wordt een Centrale Keuken geopend. Al de eerste dag ontvangen 6.000 burgers een portie eten. De Overheid voert enige ingrijpende wijzigingen in de distributie in. Iedere bon van de onlangs uitgereikte melkkaart geeft recht op 1 3/4 liter melk per week. Dit is 1 kwartliter per dag per persoon. Het wekelijkse rantsoen boter wordt van 250 gram tot 200 gram teruggebracht. De verlaging voor vlees is aanzienlijk. Het pond vlees waarmee wij tot dusver eerst een week en later tien dagen moesten doen, zal voor 16 dagen moeten gelden. Het tekort aan eiwitten, dat hierdoor ontstaat, wordt aangevuld met een bon voor peulvruchten. Dit laatste lijkt heel mooi evenals de verzekering van de directeur-generaal voor de Voedselvoorziening dat we spoedig van dit dalende vlak weer op een hellend vlak zullen komen. Niettemin wijzen allerlei feiten er op dat Nederland (tot nu toe nog één van de best voorziene bezette landen voor levensmiddelen) zeer snel de tijd van de hongersnood tegemoet gaat. Voor al deze feiten is maar één verklaring en wel dat Duitsland om een opstand te voorkomen zolang mogelijk zijn voedselpositie zal trachten te handhaven.

1941 ----- 23 april woensdag.

VAN HOUTUM. Volgens geruchten zou binnenkort een broodbon niet voor 7 maar voor 9 dagen geldig zijn.

1941 ----- 24 april donderdag.

VAN HOUTUM. In Hoog Buurlo vindt men bij de nieuwe zenders een onontplofte bom. Deze zal maandag aanstaande worden gedemonteerd wanneer blijkt dat het geen tijdbom is. Vanaf 1 mei aanstaande zal het rijwielbelastingplaatje na een 17-jarig bestaan verdwijnen. Deze maatregel is niets anders dan een lokmiddel voor het Nederlandse volk om toch maar het goede van de NSB in te zien. Bovendien heeft de Duitser gebrek aan koper zodat het uitschakelen van het belastingplaatje hem een winst van enige tonnen koper geeft.

1941 ----- 28 april maandag.

VAN HOUTUM. De aardappels worden gedistribueerd. Het rantsoen bedraagt 1 1/2 kilo per persoon per week. Voor dit lagere rantsoen wordt het broodrantsoen over zeven dagen berekend, nu over zes dagen. De directeur-generaal van de Voedselvoorziening, Ir Louwes, verklaarde nog vorige week ´Wij zullen nog meer aardappels in de trechter gooien.´ Wij hebben ze gelukkig zelf gekocht en betaald en hoeven er niemand ´dank je wel´ voor te zeggen. Bij de aankondiging van de aardappeldistributie in een land dat in overvloed aardappels verbouwt weet hij niets meer te zeggen dan ´Wij zitten in een fuik en wij kunnen niet anders.´ Hieruit is dus op te maken dat de bovenbedoelde trechter eerst in Duitsland eindigt. De distributie is zogenaamd te wijten aan gebrek aan gemeenschapszin en volksdiscipline. De aardappelkaarten zullen in de komende week worden uitgereikt. Het loopt al op deze morgen voor alle aardappelwinkels storm. Want iedereen wil nu toch nog een klein voorraadje inslaan nu de aardappels nog verkrijgbaar zijn. Veel mensen gaan nu zelf, door de nood gedwongen, aardappels verbouwen om aan dit zo echte volksvoedsel geen gebrek te zullen krijgen. Door de distributie van aardappels is men in de Centrale Keuken in Apeldoorn niet meer in staat om stamppot te verstrekken. Men zal nu genoegen moeten nemen met soep. 's Middags wordt in Ugchelen een straatarme NSB-er begraven. Deze man, die in normale tijd van de armen zou worden begraven, wordt nu op kosten van de NSB in een tweede klas graf ter aarde besteld. Na de lijkstoet van deze man volgt nog een grote optocht van NSB-ers.

1941 ----- 29 april dinsdag.

VAN HOUTUM. De distributiedienst verstrekt geen petroleumbonnen meer aan hen die naast een petroleumtoestel ook nog over een gasfornuis beschikken.

1941 ----- 30 april woensdag.

VAN HOUTUM. Er worden geen nieuwe bonnen voor scheerzeep bekend gemaakt. De met ´K´ gemerkte bon van de textielkaart geeft nu recht op het kopen van een rantsoen (50 gram) scheerzeep. Voor de aardappeldistributie zullen we een extra rantsoen rijst van 250 gram krijgen. Hiervoor wordt een bon van de boter- of vetkaart aangewezen.

1941 ----- 1 mei donderdag.

VAN HOUTUM. Op grond van de nieuwe schoenendistributie-beschikking is het aan alle schoenmakers verboden schoeisel te verkopen. De toegang tot beurzen of het meespelen in orkesten wordt aan alle joden verboden.

1941 ----- 3 mei zaterdag.

VAN HOUTUM. ´s Avonds lopen vele WA-mannen door Apeldoorn, meest in groepjes van drie. Er ontstaat al spoedig onenigheid. Het gevolg zijn relletjes en het gaat zover dat de politie op de Hoofdstraat éénrichtingverkeer instelt. Om tien uur eindigen de vechtpartijen waarbij minstens vier NSB-ers gewond raakten.

1941 ----- 5 mei maandag.

VAN HOUTUM. Op de markt in Apeldoorn worden vele bekeuringen uitgedeeld wegens prijsopdrijving. De leider van deze agenten is natuurlijk de NSB-er D. Hij laat de laatste weken weer van zich horen. Enige dagen geleden bekeurde hij een frauduleuze slachter in Ugchelen hoewel hij er niet meer dan een emmervol in de tuin begraven darmen heeft kunnen vinden. Er worden voor werk op het vliegveld Deelen slepers gevraagd die nog over paarden beschikken. Een lokmiddel is onder meer het hoge loon van 1,50 gulden per uur. De politie bepaalt dat men fietsen niet meer in het openbaar of in donker onbeheerd mag achterlaten.

1941 ----- 6 mei dinsdag.

VAN HOUTUM. Het broodrantsoen (2000 gram per zes dagen) wordt met 2000 gram per drie weken verhoogd. Bovendien wordt de periode van zes dagen tot zeven dagen verlengd. Het extra rantsoen bedraagt dus 47 gram in plaats van 95 gram per dag. Bijna al het schoeisel valt nu onder de distributie. Bij de nieuwe regeling voor vlees wordt de nieuwe periode acht dagen. Het rantsoen blijft hetzelfde. Alle nieuwe distributiebepalingen staan zo verward in de krant dat alle artikelen eerder een gegoochel met cijfers schijnen dan een uitleg. Dit wordt expres gedaan om het iedereen zo moeilijk en onbegrijpelijk mogelijk te maken. De vrachtauto van de fabriek wordt gevorderd. De Diesel moet in Zwolle worden gekeurd. Onderweg raakt de olieleiding lek en door deze vertraging wordt de auto niet op het aangewezen marktplein maar in een zijstraat geparkeerd. Door allerlei smoesjes keuren de controleurs de auto af zonder deze te zien. Gelukkig kan de wagen nu in een houtgasauto worden veranderd zoals wij van plan zijn.

1941 ----- 8 mei donderdag.

VAN HOUTUM. De Duitsers hebben de hele zo waardevolle bibliotheek van de Vrijmetselaars in Den Haag naar Frankfort aan de Main overgebracht. De schoenfabrieken werken nog op volle kracht door. Slechts 9,6% van de productie is voor Nederland bestemd. De rest gaat naar Duitsland.

1941 ----- 9 mei vrijdag.

VAN HOUTUM. De Duitsers arresteren 's morgens in Apeldoorn veel burgers. Zij zouden allen tot een organisatie behoren en wapens in huis hebben gehad.

1941 ----- 15 mei donderdag.

BLOEM. De hele zwik welke op het Gietelse Broek stond is weer vertrokken. Naar men zegt naar Nijverdal. Zij bestond uit een 30-tal manschappen, een luisterpost, afweergeschut en een viertal wagens met bedekte lading.

1941 ----- 16 mei vrijdag.

VAN HOUTUM. Uit de Apeldoornse kazernes ontsnappen drie Duitse soldaten. Alle overige moeten zoeken en vinden er één terug. Een groot aantal moffen zoekt in Ugchelen. Er passeren deze dag 2.400 Nederlandse arbeiders uit Duitsland Apeldoorn. Zij zouden allen nationale Nederlandse liederen hebben gezongen afgewisseld door ´In der Heimat ist kein Fressen mehr.´

1941 ----- 17 mei zaterdag.

VAN HOUTUM. Wegens gebrek aan veevoer moet 20% van de Nederlandse veestapel worden geslacht.

1941 ----- 19 mei maandag.

VAN HOUTUM. In heel Nederland komen de kranten in beperkte vorm uit. De NAC mag in niet meer dan zes pagina's en de Telegraaf in tien pagina's verschijnen. In veel gevallen zijn de foto's en letters kleiner dan voorheen.

1941 ----- 22 mei donderdag.

VAN HOUTUM. Gisteravond gaven enkele Duitse militairen aan elkaar een afscheidsdiner in een hotel in Hoog Soeren. Een half uur na middernacht is het feest ten einde. In al hun dronkenschap steken de Duitsers een grote hoeveelheid munitie in de omgeving in brand. De ontploffingen zijn tot ver in de omtrek te horen. Zeer veel Duitse soldaten, afkomstig van de hele Veluwe, trekken door Apeldoorn. Daar moeten zij op het station vaak lang wachten om naar onbekende bestemming vervoerd te worden. Geen enkele soldaat kijkt met een vrolijk gezicht. Het geeft doorgaans blijk van neerslachtigheid. 's Avond is het bij het station zwart van de nieuwsgierige burgers. Zij zien hoogstens het inladen van allerlei, soms onnodig materiaal, omdat er de hele avond geen trein passeert.

1941 ----- 23 mei vrijdag.

VAN HOUTUM. De Duitsers vorderen (voor een paar dagen) een groot aantal vrachtauto's om soldaten uit alle delen van de Veluwe naar Apeldoorn te kunnen vervoeren. Het schijnt dat deze troepenverplaatsingen ook misleiding voor de vijand en de Duitse soldaat zijn. Dit blijkt uit het volgende voorval. In Hoog Soeren waren enige Duitse soldaten in een boerderij ingekwartierd. De zoons vroegen bij het afscheid of de soldaten vanuit hun nieuwe legerplaats eens een ansichtkaart naar de boerderij wilden sturen. Dit gebeurde en enige dagen later ontvingen de zoons een ansichtkaart uit een plaats slechts 1 1/2 uur fietsen van Hoog Soeren. De zoons gingen de volgende dag de soldaten opzoeken. Deze wisten niet wat ze zagen. Zij vroegen ´Hoe komen jullie zo gauw hier. Wij hebben er 24 uur met de trein over gereden.´

1941 ----- 3 juni dinsdag.

VAN HOUTUM. Op de Asselsestraat ontstaat tussen enige Duitsers en Nederlanders een gevecht. Daarbij moet een mof zwaar gewond naar het ziekenhuis worden overgebracht. De verklaringen over het gevecht lopen zeer uiteen. Een jongeman zit op een hek. Daar tegen staat zijn fiets. Enige naderende Duitsers met ´Nederlandse´ meisjes willen achter op het trottoir ruim baan hebben en eisen dat de jongeman zijn fiets verplaatst. Hij doet het niet en krijgt van de Duitsers een klap onder zijn kaak. De jongeman slaat deze Duitser bewusteloos en twee andere soldaten met een boksbeugel half dood. Hij weet te ontsnappen. Eén van de meiden kent hem en geeft aan de politie zijn naam en adres door. De inmiddels gewaarschuwde Nederlandse politie zet een wacht voor de woning van de jongen. Zijn ouders en enige toeschouwers van het gevecht moeten mee naar het politiebureau. De jongeman meldt zich later aan om te voorkomen dat zijn ouders voor hem worden gevangen gehouden. Deze jongen zal wel doodgemarteld worden in één of ander kamp. Dit is jammer. De meiden die met die moffen liepen verdienen een langzame en pijnlijke doodstraf.

1941 ----- 4 juni woensdag.

VAN HOUTUM. Seyss-Inquart vaardigt een nieuwe jodenverordening uit. Het is voor joden verboden publiekelijk te baden in zee of zweminrichtingen, het betreden van publiekelijke plantsoenen en lokalen, het huren van publiekelijke logeergelegenheden en het bezoeken van de paardenrennen als toeschouwer. Handelingen in strijd met deze bepalingen worden met zes maanden of 1000 gulden gestraft.

1941 ----- 5 juni donderdag.

VAN HOUTUM. Op alle openbare gebouwen waar de jeugd zich veel ophoudt (onder andere de Christelijke HBS) en op alle aanplakborden bevestigen gemeentearbeiders een officiële bekendmaking. Deze houdt in dat alle jongemannen, geboren na januari 1920 en voor 31 december 1927, zich tussen 21 uur en 6 uur 's morgens niet op de openbare weg mogen komen. Onder het centrum wordt ongeveer verstaan alles wat zich binnen 2 1/2 km van het Gemeentehuis in Apeldoorn bevindt. Deze bekendmaking is een gevolg van de ongeregeldheden op dinsdag 3 juni. Deze maatregel geldt voorlopig tot 4 juli 1941. De meisjes vallen niet onder deze bepaling anders zouden de Duitse soldaten niet langer met een landverraadster uit kunnen gaan. De moffen zouden in opstand kunnen komen. 's Middags fotografeert een Duitse soldaat tot tweemaal toe de fabriek. Een ander maakt nauwkeurig aantekeningen. Na 21 uur patrouilleren veel Duitse soldaten en leden van de Groene Politie in de straten van Apeldoorn. Zij arresteren 21 jongens die thuis behoorden te blijven. Eerst wordt de overtreder met een gummistok tegen de grond geslagen daarna moet hij in looppas tussen twee fietsende agenten naar het politiebureau. Alle jongens moeten daar tot 's morgens 6 uur schoenen poetsen en aardappels schillen. Een man die de Duitse soldaten bij het station uitlacht moet als straf in looppas naar de kazerne.

1941 ----- 6 juni vrijdag.

VAN HOUTUM. 's Morgens halen we naast andere distributiekaarten een kolenkaart voor de aanstaande winter op aan de Openbare School. De bekendmaking voor jongemannen tussen de 14 en 21 jaar wordt gewijzigd. Nu mag geen enkele jongen tussen de 14 en 21 jaar, waar hij ook woont, zich in het centrum van Apeldoorn bevinden tussen de vastgestelde tijden.

1941 ----- 7 juni zaterdag.

VAN HOUTUM. 's Avonds na 21 uur vinden er weer grote onlusten in Apeldoorn plaats. Duitse soldaten patrouilleren in viertallen over de Hoofdstraat. Zij schijnen strenge orders te hebben gekregen. Men mag niet stilstaan, geen handen in de zak steken enz. De Duitse soldaten zijn door het dolle heen. Een jongen, die niet snel genoeg zijn hand uit de zak haalt, wordt eerst tegen de grond geslagen. Daarna wordt hij door een winkelruit gegooid en vervolgens met zijn bebloede hoofd vrijgelaten. Bij een achtervolging van twee jongens op de Asselsestraat weten deze naast een bakkerij in een tuin te vluchten en te ontsnappen. De bakker niet wetende wat er om zijn huis gebeurt, gaat op straat kijken. Hij wordt onmiddellijk door twee Duitsers tegen de grond geslagen. Een knecht overkomt hetzelfde lot. De Duitse soldaten zijn redeloos. Nu de twee jongens ontsnapt zijn wreken zij hun woede op onschuldige burgers. Dat is de nieuwe orde!

1941 ----- 8 juni zondag.

VAN HOUTUM. 's Avonds is het in Apeldoorn na 21 uur vrij rustig. De politie treedt alleen actief op. De Duitse soldaten moeten zelfs van de Hoofdstraat. Alle moffen die gisterenavond handtastelijk zijn opgetreden zouden streng gestraft worden(?). Twee Duitse soldaten, die vanuit Apeldoorn naar Hoenderloo onderweg zijn, houden op de Ugchelse Berg stil. Ze vragen alle aanwezige jongens (ongeveer tien) naar hun stamkaarten, het voorlopige identiteitsbewijs. De soldaten zijn erg dronken zodat het geen wonder is dat zij buiten het centrum controleren. Twee namen worden opgeschreven. De soldaten zijn zo wit als een doek en staan tijdens de controle te beven. Zij schijnen bang te zijn voor deze Nederlandse meerderheid zonder wapens.

1941 ----- 9 juni maandag.

VAN HOUTUM. De overheid geeft ons een extra rantsoen suiker. De hoeveelheid per bon blijft gelijk, maar één bon is twee weken in plaats van vier weken geldig. Het rantsoen bedroeg eerst één kilogram per maand.

1941 ----- 10 juni dinsdag.

VAN HOUTUM. De loco-burgemeester van Apeldoorn waarschuwt de bevolking in het centrum tegen scherpere Duitse represaillemaatregelen. Dit naar aanleiding van de vele opstootjes van de laatste dagen in de rustige gemeente Apeldoorn. Wij moeten ons kalm gedragen en een loyale houding tegenover de bezetter aannemen. Wij moeten dus kalm toezien hoe gemeen de Duitsers onschuldigen straffen. Van deze waarschuwing mag schijnbaar niets uitlekken naar andere gemeenten want de NAC heeft deze waarschuwing niet geplaatst.

BURGEMEESTER. Ontslag van de burgemeester Quarles van Ufford door de Duitse bezetter.

1941 ----- 11 juni woensdag.

VAN HOUTUM. Al het grasland in de provincie Gelderland moet bij de plaatselijke notaris worden opgegeven. Alle landeigenaren moeten het overbodige gras leveren wanneer zij per stuks grootvee over meer dan 65 are beschikken. In Zutphen staat een dame, wonende in Apeldoorn, terecht wegens de beschuldiging van het luisteren naar de Engelse zender en het verspreiden van anti-Duitse geruchten. Deze dame is verraden door een dienstbode die een halfjaar geleden haar ontslag heeft genomen. Zij sloot zich intussen bij de NSB aan en werd verliefd op een Duitse soldaat. Zij beschouwde het als haar plicht haar oude mevrouw aan te klagen. Van haar heeft zij zelf indertijd veel gedichten overgeschreven en met wie zij naar de Engelse zender luisterde. De dame ontkent alle beschuldigingen. De dienstbode valt haar voortdurend in de rede met vloeken en andere zware taal. Uit dit proces blijkt voldoende uit welke elementen de NSB bestaat.

1941 ----- 12 juni donderdag.

VAN HOUTUM. Een week geleden werd door de agent D., een NSB-inspecteur en een politieagent huiszoeking gedaan. De berichten waren zeer verwarrend en eerst nu horen we het juiste verloop van de huiszoeking. Op vrijdagavond slachtte één van Apeldoorns grootste clandestiene slachters een varken. Om zes uur waarschuwt een ´goede´ agent dat D. twee uur later bij hem een inval zou doen. Alles werd snel verstopt. D. verscheen precies om acht uur. Hij vond alleen maar enige darmen in het kippenhok. Door verraad wist de NSB-er echter dat er een varken werd geslacht. Hij vraagt dan ook bij wie de slager het varken heeft gekocht. D. krijgt prompt het antwoord ´Van dezelfde boer, van wie jij D. aardappels hebt gesmokkeld.´ De NSB-er wist niet hoe hij kijken moest en antwoordde bedeesd ´Het zal wel met een sisser aflopen.´ Spoedig daarna vertrokken de agenten.

1941 ----- 13 juni vrijdag.

VAN HOUTUM. Van middernacht tot ruim vier uur passeren vele vliegtuigen. Om twee uur horen wij een zware bomontploffing. Tegelijkertijd passeert er een trein in het Willemsbos. De bom is op 500 meter van de kazernes in het Orderbos gevallen. 's Morgens ga ik naar de bomkrater kijken. Deze is op een heuvel en ongeveer één meter diep en drie meter breed. Alle bomen binnen 20 meter zijn vernield en tot een afstand van 200 meter komen nog beschadigde bomen voor. Het schijnt één van de grootste Engelse bommen met de nieuwe springstof te zijn. De scherven die gevonden worden zijn hoogstens acht cm lang en twee à drie cm dik. Vele burgers zagen de vernielde bomen in stukken om nog een hoeveelheid brandhout te kunnen meenemen voordat de boswachter komt. 's Middags komt de Ortskommandant kijken. Na zijn bezoek mag niemand meer in de buurt van de bomkrater komen wegens het grote gevaar van nog voortdurend afknappende bomen. 's Avonds valt nog een boom van 40 cm dikte om. De Duitsers heffen het dansverbod op en tot nader orde mag men op woensdag, zaterdag en zondag weer dansen. In de onlangs afgekondigde kolenbeschikking komt verandering. Er zullen extra kolen voor vrijstaande huizen worden toegewezen.

1941 ----- 14 juni zaterdag.

VAN HOUTUM. Alle boseigenaren moeten opnieuw hout leveren. Het zou uitsluitend voor de mijnen in Limburg zijn bestemd (?). Volgens geruchten zou Nederland binnenkort een miljoen konijnen aan Duitsland moeten leveren. Deze dieren zijn zeker nodig om een tunnel van Frankrijk naar Engeland te graven. In de kranten van de laatste dagen staan verschillende artikelen, waarin men wordt aangeraden konijnen aan te schaffen voor de eigen vleesvoorziening. In het ochtendblad staat bovendien een stuk over het houden van bijen. Wij moeten misschien ook wel in het najaar honing leveren. De Duitsers nemen op de veiling in Apeldoorn alle aardbeien (800 pond) en slabonen in beslag. Burgers kunnen bijna geen aardbeien krijgen. De zwarte prijzen variëren van 0.60 tot 1,20 gulden per pond. Alle handelaren in oud ijzer moeten binnen een vastgestelde tijd samen 2.000 ton gietijzer leveren. Zij zouden een kleine hoeveelheid ander ijzer daarvoor terugkrijgen.

1941 ----- 15 juni zondag.

VAN HOUTUM. In de krant staan een groot aantal nieuwe distributiemaatregelen. Bij de volgende uitreiking van distributiekaarten zullen deze niet apart maar in bonboekjes (één persoon) worden uitgedeeld. In deze boekjes bevinden zich onder andere brood- en vleeskaarten en een algemene kaart. Vanaf 16 juni aanstaande worden de gebakrantsoenen gewijzigd. Na 23 juni aanstaande bedraagt het aardappelrantsoen twee kilo (nu 1 1/2 kilo). Dit werd ook hoog tijd want in Duitsland zijn de aardappels zonder bon verkrijgbaar. De Secretaris Generaal van de Volksvoorlichting, dr. Goedewagen, opent in Vaassen het zomerkamp voor journalisten op kasteel De Cannenburgh. De hele dag passeren tientallen goederentreinen in beide richtingen Apeldoorn.

1941 ----- 16 juni maandag.

VAN HOUTUM. Wij horen de hele nacht vliegtuiggeronk en zo nu en dan het inslaan van bommen. Twee vallen er om 1.30 uur vrij dichtbij. Op het vliegveld Deelen vallen negen bommen die twee startbanen vernielen. In de Harskamp zouden ook bommen zijn gevallen. In Apeldoorn is op enkele punten luchtalarm. Er gaan geruchten dat de kazernes zijn gebombardeerd. De politie(?) zou er alles afgezet hebben. 's Morgens fiets ik er langs maar van enige vernieling of afzetting is niets te merken. 's Middags ga ik de bomkraters van bovengenoemde twee bommen zoeken. Ik volg nauwkeurig de richting waarin deze volgens de nachtwacht zijn gevallen. Tenslotte rij ik de Nassauweg in Spelderholt in. Daar zie ik een grote ravage. Er zijn nog weinig mensen geweest. De kraters zijn moeilijk te vinden door de vele afgeknapte eiken- en dennenbomen die erover liggen. Bij de geringste windstoot vallen nog bomen om. Scherven zijn er bijna niet te vinden, alleen stukken van de vleugels. Op één staat duidelijk het gewicht en ander kenmerken. Hieruit is op te maken dat de bom 250 kilo weegt en van Engelse oorsprong is. De politie beweert echter dat het twee brandbommen van 75 kilo zijn. Dit is grote dwaasheid. Er komen nog enige burgers naar de verwoestingen (150 meter in omtrek) kijken. Het is tamelijk afgelegen zodat de politie het terrein niet afzet. 's Avonds om 10 uur drijven zes wolkjes van afweergeschut langs de heldere hemel. Menigeen denkt al aan de zolang verwachte Engelse parachutisten.

1941 ----- 17 juni dinsdag.

POLITIE. In opdracht van de dienstdoende majoor is de politie naar het kringhuis van de NSB geweest. Daar zou lawaai gemaakt worden. De bewoner van het pompstation naast het kringhuis had een ziek kind. Dat had daar last van. Het bleek dat achter het kringhuis werd gemarcheerd waarbij commando's werden gegeven. De leider daarvan is met een en ander in kennis gesteld. Hij verklaarde er rekening mee te zullen houden.

1941 ----- 18 juni woensdag.

VAN HOUTUM. Het verordeningenblad nr.25 bevat zeven nieuwe bepalingen. De voornaamste is een verplichte inlevering van enige metalen. Alle publiekrechtelijke lichamen, eigenaars, bezitters en houders (bijvoorbeeld huurder, expediteur) moeten voorwerpen, geheel of gedeeltelijk bestaande uit koper, nikkel, tin of lood inleveren als deze voorwerpen geen grote volkswaarde bezitten of niet geregeld gebruikt worden. Dit geldt ook voor Rijksduitsers en NSB-ers. De inlevering moet uiterlijk op 10 augustus 1941 bij de plaatselijke inleveringbureaus zijn gebeurd. Als hij dat verlangt ontvangt de tot inlevering verplichte persoon van het Rijk der Nederlanden de metaalwaarde van het ingeleverde voorwerp vergoed. Met andere woorden, we moeten het eigenlijk gratis aan de bezettende mogendheden geven. In geval van uitbetaling betaalt Duitsland weer niets en Nederland alles. Een tweede verordening verbiedt het roken in bossen en op heide- en veengronden tussen 1 maart en 1 november en op het roken in licht ontvlambare gebouwen. Dit is één van de schaarse Duitse maatregelen die ook werkelijk nuttig zijn.

BLOEM. Op het Gietelse Broek staan nog wel een dertiental gecamoufleerde barakken onder één dak van gaas en her en der bespoten met een groene vloeistof.

1941 ----- 19 juni donderdag.

VAN HOUTUM. Seyss-Inquart geeft de Commissaris van Politie in Apeldoorn (Mr. Van Barrelo) eervol ontslag.

1941 ----- 20 juni vrijdag.

VAN HOUTUM. De Distributiedienst reikt geen toewijzingen uit aan hen die wegens een aardappelvoorraad geen aardappelkaarten hebben aangevraagd en die nu hun voorraad verbruikt hebben. Door de opzettelijke vertraging bij de uitreiking van de persoonsbewijzen door de burgers (bijvoorbeeld slechte foto, verzuim enzovoort) moeten alle overtreders een boete betalen.

1941 ----- 21 juni zaterdag.

VAN HOUTUM. Gedurende de laatste vijf dagen vervoeren vele Duitse vrachtauto's puin naar Hoog Soeren. Waar het puin vandaan komt is onbekend. De zware Diesels komen uit de richting Hoenderloo. De Duitsers zijn van plan in het Kroondomein bij Hoog Soeren grote munitieopslagplaatsen aan te leggen. Het puin dient voor nieuwe wegen.

1941 ----- 22 juni zondag.

BLOEM. In de week van 15-6 tot 22-6 zijn in de nacht bommen gevallen bij Jan de Moor. Geen mens en dier zijn er het slachtoffer van. Er was slechts enige materiële schade. De kazerne bij Apeldoorn is bewerkt met een bom. Er is alleen een opslagplaats getroffen naar men zegt. Ook in dezelfde week is in Barneveld, naar men zegt, een school getroffen. Daarin lag de Duitse weermacht. Van getroffenen is niets bekend. Ook in diezelfde tijd zouden op het Deelerwoud de startbanen vernield zijn.Economie: éénjarige veulens werden verkocht. In twee gevallen voor f 800,- en f 940,-, eieren 11 cent, nuchter vaarskalf voor f 45,-, biggen van 50 pond voor f 20,- , neurende koeien circa f 500,-. Een goed jong werkpaard om en nabij f 2.000,-. Aan fietsbanden is een groot gebrek, f 15,- voor banden, zonder bon. Geschatte grondprijzen voor grond aan de Knibbelallee f 2800,- zonder bijkosten van de notaris. De smokkelhandel in varkens, eieren, koeien enzovoort teelt wierig.

1941 ----- 23 juni maandag.

VAN HOUTUM. Volgens onbevestigde berichten vermoordt een inwoner uit Beekbergen in Apeldoorn Noord een NSB-er. Een ander bericht meldt dat Krijgsman is vrijgesproken door bemiddeling van een Rijksduitser. Krijgsman sloeg uit zelfverdediging op 3 juni een Duitse soldaat bewusteloos en viel een ander met een boksbeugel aan.

1941 ----- 24 juni dinsdag.

VAN HOUTUM. Alle stadstuintjes in Nederland moeten worden geregistreerd. De opbrengst zal later wel in beslag worden genomen. Onze Dieselvrachtauto is omgebouwd voor houtgas. De wagen moet vandaag een vracht naar Zeist brengen. In het begin gaat het goed maar bij Terschuur slaat de motor af bij het vullen van de generator. Eerst na vier uur loopt hij weer. Een kilometer voorbij station Amersfoort brandt een rubberring door. Daardoor ontsnapt het gas en de motor slaat opnieuw af. Terwijl mijn neef en ik aan de kant van de weg zitten te wachten op een monteur stopt voor ons een Opel met een Duitse kapitein en twee soldaten. De officier doet alsof hij een weg vraagt. Arnold loopt naar hem toe maar deze moet ´ophoepelen´. De kapitein moet mij hebben omdat ik op de bank ben blijven zitten. Ik weet de straat evenmin en moet in de auto stappen. Tijdens het rijden vraagt de officier mij naar allerlei straten die ik natuurlijk niet weet. Tenslotte vraagt hij me naar het station. Ik moet de ligging nauwkeurig opgeven en mag eerst daarna uitstappen. Het leek me een steekproef of de Nederlandse bevolking wel snel en vriendelijk genoeg op de bevelen van de bezetter reageerde. Ik moet 700 meter lopen om weer bij de vrachtauto te komen. Mijn neef en de chauffeur geloven hun ogen niet dat ik daar weer vrij kom aanwandelen. Zij waren van plan de arrestatie bij de Amersfoortse politie op te geven en daar mijn stamkaart (identiteitsbewijs) die ik in de auto had laten liggen af te geven. Na dit oponthoud verloopt de tocht goed. Onderweg passeren we nog vele auto's met houtenvliegtuigen. Langs het vliegveld Soesterberg staan overal nieuwe hangars als heuvels gecamoufleerd. Onder de ANWB-borden van Soesterberg, Woudenberg en Renswoude staan bordjes met de woorden ´joden niet gewenst´.

1941 ----- 26 juni donderdag.

VAN HOUTUM. In Nederland wordt het dansen opnieuw verboden. Op het Ugchelse kerkhof Heidehof vindt een bijzondere plechtigheid plaats. Om 2.30 uur wordt het stoffelijk overschot van C. Brouwer bijgezet. Hij diende in het Nederlandse leger en is in de oorlogsdagen van mei 1940 aan zijn verwondingen in een ziekenhuis gestorven. Zijn lijk werd met anderen (veelal verminkt, maar apart gekist) in een graf op een vreemdelingenkerkhof in Tiel begraven. Hij is de enige gesneuvelde uit Ugchelen en zodoende vatte het bestuur van ´Ugchelens Belang´ het initiatief hem als eerste op Heidehof te begraven. Dit kon niet want in het voorjaar (opening kerkhof) mochten er nog geen stoffelijke overblijfselen van Nederlandse soldaten van het ene naar het andere graf worden overgebracht. Door toedoen van de Gelderse Vrouwenvereniging kon het lijk, ook uit financieel oogpunt, vervoerd worden. Hoewel deze plechtigheid alleen in het bijzijn van de familie mag plaatsvinden zijn toch honderden inwoners van Ugchelen aanwezig.

1941 ----- 27 juni vrijdag.

POLITIE. Om 12.30 uur werd door Polak aan de Stationsstraat telefonisch kennisgegeven dat er een aantal personen voor zijn deur stonden. Wat zij deden was hem niet bekend. Twee agenten van politie, die ter assistentie waren, rapporteren bij terugkomst dat een zekere M. van de Ortskommandant een schriftelijk bewijs had dat hij zich met nog tien andere personen tussen 24 en 4 uur op straat mocht komen. Volgens de agenten zouden deze personen bij de joden papieren aanplakken met het opschrift ´Hier heerst de Engelse ziekte´. Hoewel dit aanplakken niet door hen was geconstateerd hadden zij die biljetten zien zitten bij Polak en Weijl aan de Stationsstraat. Een afzonderlijk rapport wordt aan de Inspecteur van Politie overgelegd.

1941 ----- 28 juni zaterdag.

VAN HOUTUM. In de afgelopen nacht tussen 0 en 4 uur hebben NSB-ers de moed, let wel de moed (zij staan onder politiebescherming en niemand mag zich in die uren op straat begeven) op alle winkelramen en muren biljetten te plakken. Deze moeten een anti-Russische stemming veroorzaken. Alle aanplakborden zitten vol met biljetten waarop staat dat de Nederlander moet kiezen tussen het nationaal-socialisme en het communisme. Op vele winkelramen staat ´Hier heerst de Engelse ziekte´. Een echte Nederlander schrijft op een ruit ´Dit is beter dan de moffenpest´. Het plakmiddel is zo goed dat de meeste winkeliers bijna de hele morgen nodig hebben deze onsociale plakkaten van hun ramen te verwijderen. Veel ruiten zijn ook ontsierd met voorwereldlijke figuren zoals hakenkruis en wolfsangel.

1941 ----- 29 juni zondag.

VAN HOUTUM. De NSB-ers bekladden opnieuw de Synagoge van Apeldoorn. Te midden van slecht geschilderde hakenkruisen (dikwijls omgekeerd) en wolfangels staat ´Juda kan verrekken, Hitler is gekomen. Weg met de joden´. Op de stoep staat ´Hier is de zwijnenstal´. In het ochtendblad staat een nieuwe vaststelling van zuivelprijzen. Boter kost nu 2,60 gulden per kilo (voorheen 2,34) en melk 0,18 gulden per liter (voorheen 0,15). Vele Nederlanders dragen weer een witte anjer. De NSB-ers gaan als bloedhonden op deze bloemen af en trekken deze bij de mensen van de kleren. 's Middags grijpt ook de politie van Apeldoorn in. Alle mensen die een witte anjer dragen moeten deze afdoen en de politie neemt hen de stamkaart af. Deze kunnen zij de volgende dag bij het politiebureau afhalen. Een enkeling bevestigt een scheermesje achter zijn anjer.

1941 ----- 30 juni maandag.

VAN HOUTUM. De Duitsers nemen 's morgens alle vooraanstaande leden van de Anti Revolutionaire Partij in Nederland gevangen. Onder de 600 gevangenen bevinden zich dr. Colijn en de loco-burgemeester van Apeldoorn, Gosker. De rantsoenen voor gas en elektra worden met 25% van de overeenkomstige periode van 1940 verminderd. De eisen voor het verkrijgen van rijwielbanden worden verscherpt. Wie trein, tram of bus kan nemen en vijf kilometer van zijn werkplek woont, krijgt nog geen bon. De afstand die personen dagelijks moet afleggen om een bon te krijgen wordt van 15 tot 20 kilometer verhoogd. Alle aanvragen voor 1 juni, die nog niet zijn ingewilligd, zijn ongeldig. De politie in Apeldoorn doet eindelijk een goede daad. Een NSB-schoenwinkelier aan de Hoofdstraat heeft 2.000 paar schoenen clandestien gekocht. De politie legt op deze voorraad beslag en maakt proces-verbaal op. 's Middags wordt zijn hele winkel ten aanschouwe van het verheugde publiek helemaal leeggehaald. Deze man verkocht aan geen enkele burger schoenen. Ook niet op de bon maar wel aan de Duitsers.

1941 ----- 1 juli dinsdag.

VAN HOUTUM. Volgens geruchten neemt de Duitse politie in Nederland alle politiek fanatieke Gereformeerde dominees gevangen.

1941 ----- 2 juli woensdag.

VAN HOUTUM. 's Middags komt iemand van de Winterhulp op Brouwersmolen. Hij vraagt hoeveel de fabriek aan deze (NSB) instelling wenst te geven. De directie antwoordt hem dat de fabriek al voldoende voor de Winterhulp doet door ruim 20 overbodige arbeiders werk te geven die niet mogen worden ontslagen. Hij maakt hiervan een nauwkeurige aantekening en vertrekt zonder iets te hebben ontvangen.

1941 ----- 3 juli donderdag.

VAN HOUTUM. Alle burgers die op zondag een anjer droegen en door de politie zijn betrapt moeten hun radiotoestel inleveren en een distributietoestel wordt onklaar gemaakt. De Ortskommandant van Apeldoorn verbiedt het bekladden van gebouwen. In dit verband wijst hij erop dat maatregelen van de Rijkscommissaris ook voor NSB-ers gelden,

1941 ----- 4 juli vrijdag.

VAN HOUTUM. De gemeente Apeldoorn heeft eindelijk weer eens een buitenkansje. Voor de komende 14 dagen worden 80 koeien geslacht. De Apeldoornse jeugd hoeft niet langer tussen 23 en 6 uur thuis te blijven. De straf wordt opgeheven.

1941 ----- 5 juli zaterdag.

VAN HOUTUM. Seyss-Inquart ontbindt in Nederland de volgende politieke partijen: VD, SGP, CDU, ARP, CHU, VB, RKSP en SDAP.

1941 ----- 6 juli zondag.

VAN HOUTUM. Vanaf 14 juli vallen jam, stroop en andere broodsmeersels onder de distributie. De verkoop blijft tot 14 juli verboden. Het rantsoen bedraagt in totaal 500 gram per vier weken. Seyss-Inquart komt 's middags door Apeldoorn. Eerst komen enige motorfietsen met Duitse en Nederlandse politie. Daarna volgen drie grote snelrijdende luxewagens en vele motoren.

1941 ----- 7 juli maandag.

VAN HOUTUM. In de buurt van Epe daalt een aangeschoten Engelse bommenwerper. Het toestel landt veilig. De bemanning steekt het daarna in brand. Zij worden spoedig door de politie opgepakt.

1941 ----- 8 juli dinsdag.

BLOEM. De 22e juni 41 is Hitler Rusland binnengevallen. Men zegt dat de blokkade zo scherp gewerkt heeft dat hij dit van honger doen moest. Men zegt dat met de duikbootaanmaak, die in de winter van 1940 op grote schaal is geschied, zeer veel sabotage is gepleegd. Men zegt dat er te veel zwavel in het ijzer is blijven zitten. Dit zou in hoofdzaak door de communisten gedaan zijn. Men zegt dat bij Amersfoort zeer veel munitie ontploft is door er bommen op te gooien.

1941 ----- 9 juli woensdag.

VAN HOUTUM. Om 1.30 uur vallen twee bommen in de buurt van de transformatoren in Wormen op een aardappelland. Veel huizen lopen glasschade op. Het is maar goed dat deze bommen hun doel missen want in een nabijgelegen gebouw liggen grote hoeveelheden munitie. Duitse soldaten vervoeren overdag deze springstoffen naar elders. De Duitsers verbieden het dragen van knopen van een militair uniform met de Nederlandse Leeuw er op.

BLOEM. Er komen geregeld 's nachts veel Engelse vliegtuigen over. Men zegt dat de oostelijk gelegen spoorweguitgangen naar Duitsland gebombardeerd zijn zodat de uitvoer van koeien nu gestremd is en deze terug komen. Men zegt dat een gedeelte in weilanden gedreven was en de slagers kregen van deze wel haast het dubbele rantsoen. Door de aanhoudende droogte is er nu een groot te kort aan aardappelen doordat de nieuwe nu de 9-7-41 nog haast niets opleveren.

1941 ----- 10 juli donderdag

VAN HOUTUM. Van 11.30-12.30 uur moeten allen waarvan de geboortenaam Van Houtum is hun persoonsbewijs halen. Alles verloopt vlot. Op dezelfde tijd vindt de installatie van de nieuwe NSB-burgemeester [den Besten] plaats. Op het Raadhuisplein is een kleine versiering aangebracht. Evenals op een kermis hoort men de hele morgen op dit plein grammofoonmuziek. Er wapperen alleen NSB-vlaggen. Eerst houdt de loco-burgemeester Stempher (vroeger lid SDAP en nu lid NSB) een zeer vleiende rede. Daarna spreekt het oudste raadslid en tenslotte Den Besten. De ´burgemeester´ bedankt niemand in zijn rede maar uit alleen dreigementen aan de bevolking van Apeldoorn. Na afloop houdt hij nog een receptie. Vele bestuursleden van verenigingen worden verzocht dit bij te wonen maar zo goed als niemand komt. 's Avonds vindt in het Oranjepark een concert plaats. Overal komen weinig mensen.

BLOEM. 's Nachts van 9 op 10-7 is er een bom gevallen in Wormen bij G. Veneman in de rogge. Overigens een druk verkeer van Duitse vliegtuigen naar Engeland en omgekeerd.

1941 ----- 12 juli zaterdag.

BLOEM. Naar men zegt moet de bom bij Veneman bestemd zijn geweest voor een elektriciteitsgebouw daar in de buurt welke vol munitie zat. Daardoor hebben de Duitsers er daags daarna zeventien vrachtwagens munitie uit gehaald en naar elders getransporteerd. Ook de Holterberg zou gebombardeerd zijn door de munitie die daar zat. Dit zou drie dagen gebrand hebben door de benzine- en olievoorraden.

1941 ----- 14 juli maandag.

VAN HOUTUM. Seyss-Inquart benoemt J. Meijer tot commissaris van politie in Apeldoorn. Hij was kapitein bij de politieopleidingsschool in Schalkhaar. De distributie van thee, theesurrogaat en koffie houdt op. Er zijn geen voorraden meer. Later zal zogenaamd als verrassing nog eenmaal een bon worden bekend gemaakt. Om vijf uur loopt een Duitse sergeant het fabrieksterrein op. Zijn motorfiets heeft een lekke band en hij wil hiervoor een fietspomp hebben. Hij is nogal verwaand en dreigt de vrachtauto te vorderen als hij niet geholpen wordt. Van een arbeider krijgt hij te horen dat hij de auto maar moet vorderen omdat een fietspomp niet bij zijn band past. Tenslotte moet een Gefreiter [korporaal] de band oppompen met de pomp die aan de motorfiets bevestigd is. Dit gaat zeer langzaam. De soldaten komen uit Deventer en moeten in Amsterdam vijf half versleten banden ruilen voor nieuwe. Hiervoor rijden zij over Ede (benzinebesparing?). De commissaris-generaal voor het Veiligheidswezen vaardigt een bepaling uit. Alle marsen in gesloten verband of in uniforme kledij worden tot 1 september verboden. Overtreding wordt gestraft met ten hoogste zes maanden of 1000 gulden. Hierdoor gaat de vierdaagse die op 22 juli zou beginnen niet door.

1941 ----- 17 juli donderdag.

VAN HOUTUM. Het vleesrantsoen bedraagt van 18-26 juli 400 gram en daarna 300 gram per week. De krant wil niet zeggen waar deze verhoging een gevolg van is. Vanaf 2 augustus krijgt de consument uitsluitend taptemelk. Het verwijderen van de laatste 2 1/2 % vet is noodzakelijk om ´onze´ positie op peil te houden. De Overheid raadt een ieder aan zo zuinig mogelijk met gas en elektriciteit om te gaan. Overtredingen brengen strenge straffen met zich mee. Burgemeester en Wethouders van Apeldoorn nemen alle eisen van de overheid voor het vestigen van een Duitse school hier aan. Hiervoor zal school nr.27 aan de Loolaan worden ingericht. De gemeente moet een ´krediet´ van 44.000 gulden verlenen voor herstel van de school.

1941 ----- 20 juli zondag.

VAN HOUTUM. Om middernacht begint de Engelse radio-uitzending met tweemaal drie morsetekens V. Daarin wordt de volgende oproep van Churchill voorgelezen ´Alle inwoners van de bezette gebieden nemen plaats in het V-leger onder bevel van Briton. In dit leger moeten orde en discipline heersen. De letter V is het menetekel [teken aan de wand] voor de Duitsers´. De kolonel vervolgt verder dat iedereen zoveel mogelijk V's moet tekenen (of al uitgeknipt) moet rond strooien. Er mag geen ogenblik zijn dat de Duitsers geen V's voor ogen zien of horen. Het mysterieuze miljoenenleger volbrengt overal goed de opgedragen taak. In Apeldoorn zijn 's nachts op wegen en gebouwen overal V's geschilderd. Voor de deur van de beruchte agent D. is op de weg een grote oranje V geschilderd. In zijn tuin en voor zijn huis liggen honderden uitgekipte V's en menigeen draagt een V insigne.

1941 ----- 23 juli woensdag.

VAN HOUTUM. 's Middags vindt de installatie van de nieuwe commissaris van politie plaats (majoor Meijer). Voor een café van een NSB-er in Apeldoorn moeten alle Oranje V's worden verwijderd. De gemeentearbeiders hebben de plicht dergelijke V's van alle gebouwen en voorwerpen te verwijderen. In Beekbergen gaat de politie nog verder en neemt alle radiotoestellen in beslag van hen die aan de Dorpstraat wonen. Dit komt allemaal door de letter V.

1941 ----- 24 juli donderdag.

VAN HOUTUM. Onder leiding van de nieuwe commissaris van politie en de burgemeester [den Besten] bekladden NSB-ers enige huizen van joden en de synagoge in Apeldoorn. Voor de jodenkerk staan de woorden ´jood, pas op, Nederland ontwaakt.´ De NSB-ers trappen de deur van de kerk in en slaan enige ruiten stuk. Zij vernielen alles in de kerk wat nog aanwezig is. Op de preekstoel staan enige wolfsangels en Hakenkruizen. 's Morgens moet mijn zuster op de Arbeidsbeurs verschijnen. Zij heeft momenteel geen werk en de ambtenaren wilden bij de uitreiking van het persoonsbewijs bij haar voor het beroep werkloos invullen. Dit gebeurde gelukkig niet. Na het inleveren van haar rentekaart krijgt Dinie opnieuw last over haar beroep. Zij moest enige dagen geleden op de Raad van Arbeid een formulier ondertekenen zonder dat zij de inhoud mocht lezen. Door deze handtekening moet zij nu naar de Arbeidsbeurs. De ambtenaren willen haar met alle geweld inschrijven. Het lukt mijn zuster dit te voorkomen. Op deze inschrijvingen volgt meestal gedwongen arbeid in Duitsland.

1941 ----- 25 juli vrijdag.

VAN HOUTUM. Alle kranten schrijven sinds enige dagen lange artikelen over de verbruikersbeperkingen van gas en elektriciteit. Men moet zo zuinig mogelijk het eten bereiden. Er zijn vele nieuwe recepten voor rauwkost. Men moet bovendien veel gebruik maken van thermosflessen en hooikisten. In heel Nederland raakt het tandrubber voor de kunstgebitten op. Voortaan zal men hiervoor kunsthars gebruiken.

1941 ----- 26 juli zaterdag.

VAN HOUTUM. De Duitsers nemen op Het Loo willekeurig vijf burgers gevangen omdat er op een plein een grote W met een kroon geschilderd staat. Een NSB-er wees hen aan. Onder hen bevindt zich ook een kapper. Enige collega's uit Apeldoorn nemen om de beurt zijn zaak waar. Volgens geruchten zouden alle inwoners langs een bepaald gedeelte van de Waterloseweg hun radiotoestellen moeten inleveren. De Duitsers brengen dr. Colijn en 60 andere Anti Revolutionairen [politieke partij met een Gereformeerde achtergrond] over naar een concentratiekamp in Duitsland. De BBC wijdt een groot deel van de uitzendingen aan deze beestachtige Duitse maatregel.

BLOEM. Van de bommen die enkele weken geleden op Klarenbeek bij de Moor gevallen zijn is er gisteren de 25-7-41 één gedemonteerd. Deze was nog niet ontploft. Daarbij werden één Duitser gedood en twee zwaar gewond aan het gezicht en rug. De Duitsers zouden gezegd hebben dat de Engelsen iedere keer andere bommen maakten en dat ze hierdoor de constructie niet kenden.

1941 ----- 31 juli donderdag.

VAN HOUTUM. Wij moeten 's middags het koper inleveren en brengen een deel van een koperen plaat en een verwrongen houder van een petroleumlamp. In het lokaal van de Openbare School liggen allerlei mooi antieke voorwerpen te midden van grote prullen. Het koper zal wel worden omgesmolten en voor kogels worden gebruikt. Daarmee worden later Nederlanders gefusilleerd. De Overheid dreigt de bevolking met het afsnijden van gas en elektriciteit bij overmatig gebruik.

BLOEM. Er zijn 80 vrachtauto's, nog van ons leger, in de richting Zutphen getrokken en ook een 40-tal luxe auto's.

1941 ----- 1 augustus vrijdag.

BRANDWEER. Wij werden om 12 uur 's nachts geroepen voor brand in de Synagoge in de Paslaan. Daar wij snel ter plaatse waren verrasten wij de NSB-ers. Eén van die gasten kreeg van een brandweerman een klap met een straalpijp. Hierdoor maakte hij een salto en rolde over de straat. Even later werd hij door de politie gegrepen en naar het politiebureau gebracht waar de Commissaris Meyer hem ondervroeg. Wegens gebrek aan bewijs werd hij weer losgelaten en netjes met een politiegeleide naar huis gebracht. Doordat wij zo vlug waren is alleen het achtergedeelte met een stuk van de kap verbrand. Zij hadden de kerk met benzine aangestoken. Wij vonden aan de voorkant onder een dennenboom nog een blik benzine staan terwijl zij een lont door een raam hadden gehangen. Dit was natuurlijk om het voorste gedeelte van de kerk aan te steken. Hiervoor hebben ze echter geen tijd meer gehad.

1941 ----- 2 augustus zaterdag.

VAN HOUTUM. Even na middernacht steken enige NSB-ers de jodenkerk in Apeldoorn in brand. Voor dit doel gebruiken zij een paar honderd liter benzine (rood) van de Duitse Weermacht. De brandweer is direct ter plaatse. Eerst geeft de nabij zijnde brandput geen water. Later is de druk nog gering en na een uur is deze weer normaal. Het schijnt dat dit sabotage van NSB-kant is. 's Nachts is het zeer druk op de Paslaan. Onder de aanwezigen bevinden zich de commissaris van politie en twee hoge Duitse officieren. De brandweer verhindert het verbranden van de eigenlijke kerk. Het aangebouwde vergaderlokaal en de school branden helemaal af. De joden hadden al de kostbare voorwerpen naar elders gebracht. Van buiten is er weinig te zien van de brand. Achter het gebouw is alles van binnen verbrand. Daaronder boeken en kledingstukken. Overal staan grote plassen water die door de benzine rood gekleurd zijn. De politie arresteert drie NSB-ers waaronder twee beruchte van de NAC. Zij worden op bevel van de commissaris van politie weer vrijgelaten. 's Middags gelast de officier van Justitie in Zutphen opnieuw hun arrestatie. 's Morgens krijgen wij bericht dat ook de fabriek op gas en elektriciteit moet bezuinigen.

1941 ----- 3 augustus zondag.

VAN HOUTUM. 's Avonds eten we na ruim een jaar eindelijk weer eens wittebrood. Deze (zelfgebakken) traktatie valt niet te vergelijken met het slechte wittebrood op de bon.

1941 ----- 4 augustus maandag.

VAN HOUTUM. In Apeldoorn bekladden de NSB-ers 's nachts opnieuw wegen en gebouwen. Men krijgt op de melkbonnen geen afgeroomde melk meer maar uitsluitend taptemelk. Volgens geruchten zouden er over 14 dagen geen aardappels meer voor de distributie voorradig zijn. Veel winkeliers geven daarom op één bon geen drie kilo maar slechts één kilo aardappels.

1941 ----- 5 augustus dinsdag.

BLOEM. Weer een 50-tal luxe auto's in de richting Zutphen.

1941 ----- 9 augustus zaterdag.

VAN HOUTUM. Het aardappelrantsoen wordt ´wegens het slechte weer´ tot 1 1/2 kilo per week teruggebracht. Het is altijd de natuur die de schuld krijgt. Van de Duitse diefstal mag niet worden gesproken. Een nieuwe verordening geeft nadere bepalingen over de behandeling van de joodse geldelijke vermogens. Volgens geruchten zouden de NSB-ers in de komende nacht de Rooms Katholieke kerk aan de Hoofdstraat [de Mariakerk] in brand willen steken. De rooms-katholieken zetten dan ook zelf een wacht uit.

1941 ----- 10 augustus zondag.

VAN HOUTUM. De nieuwe burgemeester laat nog niet veel goeds van zich horen. Hij komt iedere avond dronken uit een NSB-kroeg. Op een avond moest hij zich zelfs met een rijtuig naar huis worden gebracht. Zo dronken was Den Besten. Er gaat een gerucht dat hij gevlucht is om de NSB-dienstplicht in de WA te vermijden.

1941 ----- 12 augustus dinsdag.

VAN HOUTUM. 's Middags passeren veel Duitse vliegtuigen. Zij vliegen eerst naar Deelen, maar keren later terug en vliegen in zes formaties van vier toestellen. Het type is waarschijnlijk de tweemotorige jagerbommenwerper Messerschmidt 110. De neuzen van de vliegtuigen zijn rood met geel geverfd.

1941 ----- 13 augustus woensdag.

BLOEM. Schoenakker heeft een belg-merrieveulen verkocht voor f 750,-. De smokkelkoffie wordt verkocht voor f 10,50 per pond, de groene zeep voor f 2,- per pond, 1 stukje palmolive zeep voor 85 cent. Oosterwechel verkocht een hengstveulen voor f 287,50,- eieren voor de smokkel 12 cent en smokkelaardappelen worden gerooid voor 8 cent per kilo.

1941 ----- 14 augustus donderdag.

VAN HOUTUM. Alle groentehandelaren staken in Nederland.

1941 ----- 15 augustus vrijdag.

VAN HOUTUM. Bijna alle arbeiders die in Deelen en de Harskamp werken krijgen hun ontslag.

1941 ----- 16 augustus zaterdag.

VAN HOUTUM. Verordening nr.154 verplicht de joden hun grondbezit (behalve bouwland) aan te geven bij het Nederlands kadaster in Den Haag. De distributie van eieren houdt op. Men krijgt eerst nog één ei voor 14 dagen en daarna nog één ei per maand.

1941 ----- 17 augustus zondag.

VAN HOUTUM. ´s Avonds komt mijn vader per bus uit Arnhem. In de stad stappen enige Duitse militairen in de volle bus. Een jongeman neemt voor zichzelf twee plaatsen in om geen mof naast zich te krijgen. Het gaat enige tijd goed totdat een soldaat het bemerkt en een grote mond begint op te zetten. Woorden als Schweinhund wisselen dit gekaffer voortdurend af. Opeens mengt zich een Duitse officier in het gesprek en beveelt de soldaat op de vrije plaats te gaan zitten. Hij begint daarna opnieuw te schelden, ´De Duitsers zijn nu de baas en daaraan moeten de Hollanders gehoorzamen.´ De militairen (zij reizen gratis) stappen bij Terlet uit. De jongeman die de mof steeds heeft genegeerd zucht daarna diep en zegt ´hè, hè. Veel geschreeuw en weinig wol´.

1941 ----- 18 augustus maandag.

BLOEM. Gradus Bloem heeft een hengstveulen verkocht van Corrie aan G. Hendriks van 3 1/2 maand voor f 715,-.

1941 ----- 20 augustus woensdag.

VAN HOUTUM. Volgens nog onbevestigde berichten zijn in de bestuursraad van Apeldoorn vijf plaatselijke NSB-ers benoemd.

BLOEM. Gedurende de laatste dagen 's nachts nogal veel Engelse vliegtuigen.

1941 ----- 28 augustus donderdag.

VAN HOUTUM. Het verzoek van de NSB-burgemeester in Apeldoorn om zijn kamer voor 2.500 gulden te veranderen wordt door de bestuursraad met 11-10 stemmen verworpen. De vergadering duurt een half uur en alle leden lopen weg. Hij zal zijn zin wel krijgen omdat na 1 september aanstaande alle macht bij de burgemeester berust.

1941 ----- 29 augustus vrijdag.

VAN HOUTUM. In de papiermakervergadering in Amsterdam maakt de voorzitter belangrijke beperkingen in deze industrie bekend. Vanuit Berlijn moeten op aanwijzing van Den Haag de volgende fabrieken worden gesloten. In Apeldoorn en omgeving zijn dat; Berghuizer Papierfabriek (Wapenveld), Van Houtum en Palm (alleen Apeldoorn), Schenk (Apeldoorn), Huiskamp en Sanders (Eerbeek), De Hoop (Eerbeek) en Coldenhove (Eerbeek). Deze fabrieken mogen hun orders tot uiterlijk 27 september afmaken. De nog werkende fabrieken moeten een aantal procenten van hun facturen afstaan voor steun aan directie en personeel van de stilgelegde fabrieken. Vanaf 1 september aanstaande mogen joodse leerlingen alleen nog door joodse leerkrachten worden onderwezen.

1941 ----- 30 augustus zaterdag.

VAN HOUTUM. Alle opbrengsten van de volkstuintjes in Apeldoorn moeten op kosten van de eigenaar door gemeentearbeiders worden geoogst en op twee centrale punten worden verzameld. Het is de huurder verboden zelf iets weg te halen. Later zal de opbrengst worden verdeeld tegen inlevering van de bonnen(!). De kosten voor een volkstuintje zijn zodoende 15 gulden huur + 4 gulden oogsten + aardappelbonnen. Het bezit van een volkstuintje is dus ook geen winst meer maar betekent hongerlijden.

1941 ----- 31 augustus zondag.

VAN HOUTUM. In alle grote steden in Nederland ontstaan relletjes. In Apeldoorn wijzen leden van de Nationale Jeugdstorm (NSB), die zelf oranje op hun mutsen dragen, alle burgers aan die oranje dragen. De politie moet hen naar het politiebureau brengen. Dat durven deze Germaanse helden niet.

1941 ----- 1 september maandag.

VAN HOUTUM. Het aardappelrantsoen bedraagt 4 1/2 kilo per week.

1941 ----- 3 september woensdag.

BLOEM. Weer een 40-tal nieuwe Ford vrachtwagens in de richting Zutphen getrokken.

1941 ----- 6 september zaterdag.

VAN HOUTUM. Om 12.45 uur komt Seyss-Inquart in snelle vaart per auto door Ugchelen. Voorop rijdt een agent van de Groene Politie op een motor. Daarna volgt een luxewagen met de Rijkscommissaris (nummerbord R.K.1) waarachter een even grote luxe wagen met zeven leden van de Groene Politie.
Alle joden in het Duitse Rijk moeten zich in het vervolg kenbaar maken door het dragen van een zespuntige ster van gele stof ter grote van een handpalm.

1941 ----- 7 september zondag.

VAN HOUTUM. ´De Flitspuit´ [een geheime radiozender] spreekt over de gemeente Apeldoorn. De weggejaagde burgemeester en de commissaris van politie zullen na de bevrijding met gejuich worden binnen gehaald. Bloemen zullen dan niet ontbreken. 's Avonds passeren grote aantallen Britse vliegtuigen in de richting Duitsland. Om 22 uur ontploffen twee bommen in de buurt van Hoog Soeren. Zou er een aanval op het munitiedepot zijn geweest?

1941 ----- 8 september maandag.

VAN HOUTUM. De distributie van rijst houdt helemaal op. Men krijgt hiervoor havermout en gort. Alle kranten komen in nog beperkter vorm uit dan voorheen en de inhoud is alleen nog maar Duitse propaganda.

BLOEM. 's Nachts van 7 op 8 september 1941 op de Beemte een Engels vliegtuig neergehaald. Daarin zaten 3 manschappen.

1941 ----- 9 september dinsdag.

VAN HOUTUM. De Duitse school in Apeldoorn (hoek Loolaan - Heuvellaan) wordt 's morgens geopend en begint met de eerste cursus.

1941 ----- 11 september donderdag.

VAN HOUTUM. Het Rijk zal voortaan de inzameling van eikels, kastanjes enz. regelen. Alle vruchten moeten bij de dichtstbijzijnde politieagent worden ingeleverd. Voor hoeveelheden groter dan 50 kilo is een vervoersbewijs nodig.

1941 ----- 12 september vrijdag.

VAN HOUTUM. De Duitsers vorderen in Apeldoorn veel paarden.

1941 ----- 15 september maandag.

VAN HOUTUM. Seyss-Inquart stelt een nieuwe verordening vast over de bewegingsvrijheid van de joden. Alle openbare inrichtingen van ontspanning, tijdverdrijf en voorlichting zijn voor hen verboden. Het is de joden ook verboden deel te nemen aan markten, veilingen, goederenbeurzen of het betreden van abattoirs. Voor het verhuizen van joden naar een andere gemeente is een vergunning nodig. De maximum straffen die er voor staan zijn zes maanden of 1000 gulden.

BLOEM. De kabels gelegd tot bij Harm van Rijsen zijn doorgesneden. Van toen af gepost 's nachts, per 100 of 200 meter, 1 post.

1941 ----- 17 september woensdag.

VAN HOUTUM. Per week sterven in Nederland 40 joden. De namen mogen niet meer in de kranten worden bekendgemaakt. Hetzelfde geldt voor de sterfgevallen in de Duitse concentratiekampen (onder andere Buchenwald). De Duitsers arresteren in Nederland zonder enige reden joden. Deze worden naar Duitsland vervoerd en daar vergast of tewerkgesteld op een dergelijke wijze dat de dood er spoedig op volgt. De NSNAP houdt in Apeldoorn een vergadering. De spreker gebruikt voor zijn onderwerp de stuntelige titel ´Grootduits bewustzijn en Nederlandse bekrompenheid´.

1941 ----- 23 september dinsdag.

VAN HOUTUM. Onze fabriek krijgt een schrijven van het Rijksbureau voor rubber naar aanleiding van de autobanden. De twee banden die wij in de zomer van 1940 hadden aangegeven als reserve moeten wij nu inleveren. Deze banden zitten al op onze vrachtauto. Het bandenboekje klopt ook niet. Voor het verleggen van een band is een vergunning van het Rijksbureau nodig.

1941 ----- 24 september woensdag.

VAN HOUTUM. Er passeren de laatste weken weer veel militaire treinen Apeldoorn in oostelijke richting. De meeste transporten bestaan uit vrachtauto's en kanonnen. Bij iedere trein bevindt zich een wagon met rollen camouflagegaas. Dit is normaal gaas met heide of een ander camouflagemiddel doorweven. In Assel bevindt zich een dergelijk bedrijf.

1941 ----- 26 september vrijdag.

VAN HOUTUM. De bieraccijns wordt van 2,60 tot 3 gulden verhoogd.Alle kappers in Nederland moeten hun haarafval bewaren en bij een centraalbureau inleveren. De prijzen voor kastanjes, eikels en beukennoten bedragen respectievelijk 0,04, 0,10 en 0,40 gulden per kilo.

1941 ----- 29 september maandag.

BRANDWEER. Vandaag brandde een groot gedeelte van de Heidevlechterij te Assel af door sabotage. Het bluswater moesten wij op ongeveer 1500 meter van de brand halen waarmee wij een mooie tijd konden rekken. Inmiddels had het vuur zich zo uitgebreid dat ik het beste vond het maar stiekem te laten branden. Een hoge mof kwam eerst geweldig tegen mij razen en tieren. Toen ik hem verteld had waarom ik het zo deed gaf hij mij nog gelijk ook. De volgende dag kwam hij naar me toe om mij te zeggen dat wij goed gehandeld hadden. Hij was tevreden. Nu ik ook want er was ruim 2.000 m3 hei verbrand die anders voor camouflagenetten gebruikt zou zijn en dat was het voornaamste.

SPOORWEGEN. Op 29 en 30 september werd bij Kootwijk de spoorbaan van Amersfoort naar Apeldoorn versperd door het opleggen van zware materialen. De volgende dag werd geprobeerd er een spoorstaaf uit te nemen. Vermoedelijk is men niet in het bezit geweest van de juiste schroefsleutels óf men is gestoord. De staaf werd namelijk niet helemaal uitgenomen. Het gevolg hiervan was dat beide gevallen geen belemmeringen waren voor het spoorwegverkeer. De Sicherheits-Polizei echter vond deze aangelegenheden bijzonder gewichtig en stelde een diepgaand onderzoek in op mijn baanvak. Alle ploegbergplaatsen werden nagezien en waren voor diefstal van gereedschap niet naar hun zin afgesloten. Ook moesten mijn mensen en ik een verhoor ondergaan. Zij moesten en zouden een schuldige vinden. Voor de hand lag voor het Herrenvolk dat de man die het eerst bij de plaats van de aanslag was geweest er zeker ook meer van zou weten. Ik heb hem kunnen redden door aan te tonen dat alléén een leek hieraan gewerkt kon hebben omdat de man die hier was geweest niet beschikt had over de goede gereedschappen. Een deskundige onder de negen officieren was het hiermee niet eens. Ik hield echter vol en vroeg hem op goed geluk af zijn theorie te bewijzen. Ik kan U wel zeggen dat ik even ongerust was toen hij de bergplaats binnen ging om gereedschap te halen. Bij zijn terugkomst viel mij een blok van het hart want, gezien het gereedschap dat hij mee bracht, was hij niet zo érg deskundig. Hij kon er de bouten niet mee loskrijgen. Ik toonde hem aan wat een vakman zou gedaan hebben. Ik heb daarbij zeker een té vrolijk gezicht gezet want nu keerden de Herren zich tot mij. Ik had daarvoor een verhoor te ondergaan. Al met al duurde dit onder bedreigingen als ´einsperren´ enzovoort van 's middags half twee tot 's avonds half acht. Het resultaat was een huisarrest dat nimmer opgeheven is en waaraan ik zo vrij was mij niet te storen. Nimmer hebben wij weer iets over dit geval gehoord. In die tijd kreeg ik opdracht spoor op te breken en te verzenden naar Duitsland. Zoals met al onze opdrachten werd ook hier in vertraagd tempo gewerkt en kon ik het beperken tot een stukje spoor te Voorst. De rest ligt er altijd nog. Het gevolggeven aan opdrachten tot het verstrekken van inlichtingen over voorraden van materialen en gereedschappen werd steeds tegengehouden. Dit werd beschouwd als sabotage (door de Bahnbevollmächtigte). Het heeft niet veel geholpen want nu kregen ze wel enige inlichtingen maar zeer onvoldoende.

1941 ----- 30 september dinsdag.

VAN HOUTUM. 's Nachts verbrandt in Assel het hele bedrijf voor camouflagegaas. De daders zijn voortvluchtig. De commissaris van politie in Apeldoorn looft een beloning van 1000 gulden uit voor het opsporen en aanhouden van de daders. Enige weken geleden was bij het station een rail losgeschroefd. Dit werd nog tijdig ontdekt. Met het oog op de brand houdt de politie in de omgeving van Assel (ook in Harskamp) alle voorbijgangers aan en controleert hen op het persoonsbewijs.

1941 ----- 2 oktober donderdag.

VAN HOUTUM. 's Middags kunnen wij de nieuwe aardappelkaarten bij de Openbare School afhalen. Wegens mijn leeftijd krijg ik een extra kaart en enige broodbonnen. De hoofdredacteur van de NAC [krant] krijgt zijn ontslag omdat hij weigert een artikel over de nieuwe orde in de krant te plaatsen.

1941 ----- 6 oktober maandag.

BLOEM. Prijzen: Kabbers (witte kool) 25 cent, veulens f 750,- en een neurende maal (een vaars) f 475,- een nuchter kalf f 60,-, koffie f 15,- per pond, een fles brandewijn f 7,50, een mud rogge f 30,-.

1941 ----- 7 oktober dinsdag.

BLOEM. De 6e oktober is hier voor het laatst gepost. Men verteld dat een week of drie geleden in Hengelo (Gelderland) een Engels vliegtuig geland is waarvan twee van de inzittenden de naburige boerenzoon om andere kleding vroegen en dit ook hebben gekregen. Hiermee wanen ze al in Rotterdam toen ze opgepakt werden. Na onderzocht te zijn hebben ze een eierbriefje gevonden ten name van de bewuste boerenzoon. Hiernaar was men op zoek toen men bij een boer aanlandde die een varken aan het smokkelen was. Deze bewuste boer heeft men meegenomen en tevens de boerenzoon. Men zegt dat ze beiden wel over de grens zullen zitten. De bewuste boerenzoon zal de kogel wel krijgen. De twee resterende vliegers zouden, naar ze meenden, ook andere kleren krijgen. Men was voor hen kleren gaan halen terwijl ze zich in een sloot verstopt hadden. Na aangifte bij de politie arresteerde deze toch nog de beide vliegeniers.

1941 ----- 9 oktober donderdag.

VAN HOUTUM. Op bevel van de Duitsers licht de Apeldoornse politie 's nachts alle jeugdige mannelijke joden van hun bed en brengt hen over naar het politiebureau. Zij zullen vandaar naar concentratiekampen worden overgebracht. Enkele agenten weigeren het Duitse bevel uit te voeren. Zij krijgen enige uren bedenktijd. Daarna zouden ook zij worden gearresteerd. Geen agent wil het echter zo ver laten komen. Vele joden hadden al lont geroken en sliepen elders. Omdat ik op de fabriek werk krijg ik van de Distributiedienst extra vet, vlees, brood en reservebonnen.

1941 ----- 12 oktober zondag.

VAN HOUTUM. 's Avonds passeren vele vliegtuigen in oostelijke richting en boven Deelen hangen gedurende de avond en nacht vele lichtfakkels.

BLOEM. Er komen de laatste weken apart veel nieuwe Ford-auto's, zo nieuw van de fabriek te Amsterdam, hier over de weg richting Zutphen. Vanaf de 5-10-41 is hier ook bij Harm van Rijsen een post van 8 man genesteld met 2 dichte wagens met een ontvangstantenne. Men zegt dat ze weer naar de wei van Dekker en Heinen verhuizen zullen.

1941 ----- 13 oktober maandag.

VAN HOUTUM. Alle hoofdwegen rondom Hoenderloo zijn deze dag afgesloten voor het oefenen met zwaar geschut. Het zal woensdag aanstaande ook weer plaats hebben. De Overheid regelt de broodprijzen. Deze zijn plaatselijk en zullen tussen 0,18 en 0.20 gulden variëren.

1941 ----- 17 oktober vrijdag.

VAN HOUTUM. 's Morgens wordt op beide fabrieken het elektriciteitsverbruik opgenomen. Brouwersmolen heeft 5% en Ugchelen 12 1/2% van het maandelijkse rantsoen te veel gebruikt. Is in oktober het verbruik opnieuw boven het rantsoen dan moeten beide fabrieken een boete betalen. Bovendien zal de stroom voor een zekere tijd worden afgesloten. Brouwersmolen zal waarschijnlijk enige dagen moeten stilstaan. Door een nieuwe bepaling van Seyss-Inquart wordt de doodstraf gesteld op sabotage en economische misdrijven. Een tweede verordening bepaalt dat bij het kopen van producten in tuben een gelijk aantal oude tuben moet worden ingeleverd. In heel Nederland wordt het aantal opcenten voor een doosje sigaretten met 0,20 à 0,30 gulden vermeerderd. Een doosje kost nu 0,75 gulden of meer.

1941 ----- 18 oktober zaterdag.

VAN HOUTUM. 's Middags gooit een onbekende in het oude huis van de (nieuwe) burgemeester een fles met benzine gevolgd door een brandend lucifersdoosje. De huiskamer brand helemaal uit.

1941 ----- 21 oktober dinsdag.

VAN HOUTUM. 's Middags wordt Brouwersmolen stilgelegd voor overmatig gebruik van elektriciteit.

1941 ----- 22 oktober woensdag.

VAN HOUTUM. Alle volkstuintjes en terreinen bij ondernemingen die als zodanig dienst doen, moeten worden geregistreerd. Dit is natuurlijk een begin van een grootse vordering van alle Nederlandse bodemproducten. Het brengt ons weer dichter bij de dreigende hongersnood.

BLOEM. Heden weer een 20-tal nieuwe Ford vrachtwagens richting Zutphen.

1941 ----- 23 oktober donderdag.

VAN HOUTUM. Brouwersmolen mag weer gaan werken. De PGEM [Provinciale Gelderse Electriciteits Maatschappij, nu NUON] staat toe dat het rantsoen niet naar het slappe jaar 1940 maar evenals onze fabriek naar 1939 (een goed jaar) wordt berekend.

BLOEM. Heden weer een 20-tal nieuwe Ford vrachtwagens richting Zutphen.

1941 ----- 24 oktober vrijdag.

BLOEM. Heden weer een 20-tal nieuwe Ford vrachtwagens richting Zutphen.

1941 ----- 27 oktober maandag.

VAN HOUTUM. Wij krijgen alle nodige formulieren van de ABD voor de vrachtauto. De wagen mag nooit zonder lege vracht rijden. Door verplichte inventarisatie van de winkels kan men geen textielgoederen kopen.

1941 ----- 28 oktober dinsdag.

VAN HOUTUM. Alle radio's gemonteerd in luxe wagens moeten in Nederland worden ingeleverd.

1941 ----- 31 oktober vrijdag.

VAN HOUTUM. De nieuwe textielkaart zal 120 punten bevatten. Tot 1 mei worden 60 punten beschikbaar gesteld. Hierop kan men slechts krijgen: 4 à 5 paar dameskousen, 3 paar herensokken of -kousen en 4 paar kinderkousen. Hoeden vallen voortaan ook onder de distributie. Het aantal duiven in Nederland moet om de voedselpositie voor die dieren tot 3000 worden teruggebracht.

1941 ----- 2 november zondag.

VAN HOUTUM. De schoendistributie ligt hopeloos in de war. Er worden meer bonnen uitgegeven dan er schoenen voorradig zijn. De productie van de schoenfabrieken is natuurlijk helemaal voor Duitsland. Nederland krijgt schoenen uit afvalleer.

1941 ----- 5 november woensdag.

VAN HOUTUM. De streekleider van de SS in Apeldoorn F. Klinkenberg wordt tot burgemeester van Putten benoemd. Dat arme Putten. Alle verbruikers van brandstoffen moeten zich bij een erkende handelaar laten inschrijven.

1941 ----- 6 november donderdag.

VAN HOUTUM. Er zal in Apeldoorn een speciale school voor jodenkinderen worden opgericht. De Overheid vindt dat de lonen in de papierindustrie laag zijn. Arbeiders boven de 24 jaar moeten minstens 24 gulden verdienen.

1941 ----- 7 november vrijdag.

BLOEM. Daar de laatste tijd veel joden zijn gevangen genomen is men nu zo ver dat in Apeldoorn en Deventer en misschien wel in meer plaatsen, de joodse winkels leeggehaald worden. Alles wordt op auto's geladen en meegenomen.

1941 ----- 8 november zaterdag.

VAN HOUTUM. Een Nederlands gerechtshof veroordeelt Kaars Sypesteijn uit Beekbergen tot 1 1/2 jaar gevangenisstraf voor het bezit van een pistool en het steunen van personen die door de Duitsers worden vervolgd. Deze man lijdt aan een steeds terugkerende ziekte als hij niet voortdurend medicijnen inneemt. Hij kreeg deze tijdens zijn voorarrest niet. Op aandringen van de gevangenisdokter onderzocht een Duitse arts hem. Door een willekeurige prik in de hersenen constateert deze dat hij niets mankeert. De gevangenisdokter echter bereikt dat de patiënt zijn medicijnen kan innemen.

1941 ----- 9 november zondag.

VAN HOUTUM. Van de joden die destijds uit Apeldoorn zijn ontvoerd zijn er al 19 dood. De nabestaanden krijgen een schrijven waarin de dood van hun familielid wordt meegedeeld. Zij kunnen de as van de dode krijgen tegen betaling van 72,50 Rijksmark. Allen zouden zijn gestorven aan longontsteking of hartverlamming. In één gezin zijn zelfs drie doden.

1941 ----- 11 november dinsdag.

VAN HOUTUM. De Duitsers nemen bij alle radiohandelaren de radio's in beslag. Wat deze maatregel heeft te betekenen is nog onduidelijk.

1941 ----- 15 november zaterdag.

VAN HOUTUM. De politie in Apeldoorn neemt bij een bakker 2000 eieren in beslag. Hij had deze voor de Sint Nicolaasfeesten ingeslagen. Alle kerkklokken en carillons moeten worden geïnventariseerd. Een vordering van kerkklokken hangt dus in de lucht.

1941 ----- 17 november maandag.

VAN HOUTUM. Volgens geruchten zou paleis Het Loo als ziekenhuis worden ingericht.

1941 ----- 20 oktober donderdag.

BLOEM. Heden weer een 20-tal nieuwe Ford vrachtwagens richting Zutphen.

1941 ----- 22 november zaterdag.

BLOEM. Heden weer een 20-tal nieuwe Ford-vrachtwagens richting Zutphen. Er zijn zeer veel Duitsers uit Rusland in ons land aangekomen van wie handen en voeten bevroren waren.

1941 ----- 23 november zondag.

VAN HOUTUM. Volgens geruchten komen er gewonde Duitse troepen in Apeldoorn aan. De meeste zouden bevroren ledematen hebben.

1941 ----- 26 november woensdag.

BLOEM. Heden weer een 20-tal nieuwe Ford-vrachtwagens richting Zutphen.

1941 ----- 29 november zaterdag.

VAN HOUTUM. In de bioscopen van Apeldoorn wordt een film vertoond over de bijeenkomst van enkele Europese staatslieden in Berlijn. Hierna ziet men een film over verschillende staatshoofden in Europa. De verschijning van Mussert op het doek geeft aanleiding tot daverend gelach.

1941 ----- 1 december maandag.

VAN HOUTUM. De Duitsers vorderen bij het marktplein een hotel. De eigenaar moet met zijn personeel vertrekken. Zij moeten het meubilair en de voorraad levensmiddelen achterlaten.

1941 ----- 4 december donderdag.

VAN HOUTUM. Men kan op de bonnen geen kleiaardappels meer krijgen. Men moet tevreden zijn met veenaardappels (slechte kwaliteit)

1941 ----- 6 december zaterdag.

VAN HOUTUM. Het op 1 december gevorderde hotel bij het marktplein wordt nu weer vrijgegeven. Oom Wim uit Apeldoorn moet zijn vrachtauto maandag aanstaande inleveren. Hij probeert de wagen weer vrij te krijgen en gaat er zelfs voor naar Amsterdam naar de hoogste Duitse instantie. Hij wordt er niet geholpen en weggestuurd met de opmerking ´Het front heeft auto's nodig´.

1941 ----- 13 december zaterdag.

VAN HOUTUM. Onze fabriek in Apeldoorn moet de hele maand stilliggen door gebrek aan elektriciteit.

1941 ----- 14 december zondag.

VAN HOUTUM. Met Kerstmis krijgen wij volgens de krant een half pond boter en 25 gram kaas extra. Het vleesrantsoen wordt verminderd. Wij zouden ook extra thee krijgen maar dit kan wel tot Sint Juttemus duren.

1941 ----- 15 december maandag.

VAN HOUTUM. Sinds het begin van de vorige week passeren tientallen goederentreinen Apeldoorn in de richting Deventer. Het meest worden vrachtauto's en pantserwagens vervoerd.

1941 ----- 19 december vrijdag.

VAN HOUTUM. De Nederlandse Staatscourant bevat een besluit tot invoering van zinken stuivers in Nederland. Tot de afbeeldingen behoren onder andere het Zonnesymbool, Saksische paarden en korenaren, ongeveer als een Duitse munt. Een ander besluit verbiedt het uitgeven van de toch al zo ingekrompen kerkblaadjes. Op het abattoir in Apeldoorn worden 25 koeien geslacht. Volgens geruchten zijn het de laatste. Wij zouden voortaan vlees in blik krijgen.

1941 ----- 24 december woensdag.

VAN HOUTUM. Bijna alle fabrieken en wasserijen moeten tot vrijdag 2 januari stilstaan. Ook onze fabrieken staan stil. In Duitsland is het anders. Daar moet men dag en nacht, ook op zon- en feestdagen doorwerken.

1941 ----- 25 december donderdag (eerste kerstdag).

VAN HOUTUM. 's Middags jagen Mussert, Rost van Tonningen, van Geelkerken, de burgemeester van Apeldoorn en andere in het Kroondomein op groot wild. Zij hebben ´s avonds een diner in Hoog Soeren.

1941 ----- 31 december woensdag.

VAN HOUTUM. Een oom uit Eerbeek moet 's middags voor de Duitse politie in Arnhem verschijnen. De Duitsers bemerkten onlangs dat hij aan een Groningse onderneming papier leverde met het Zionskruis als watermerk. Het is zonder enige voorbedoeling gemaakt. Mijn oom mag geen papier met dat watermerk meer produceren. Het is aan een rechercheur te danken dat hij wordt vrijgelaten. In de NAC staat een doodsadvertentie van één van mijn vroegere schoolkameraden. Hij is op 7 december aan het oostelijk front gesneuveld. Zijn nabestaanden zijn verheugd over zijn heldendood. Het grootste offer dat iemand kan brengen voor zijn ideaal.

1942

BRANDWEER. In het jaar 1942 kregen wij meer te doen ook al doordat de luchtaanvallen op Duitsland heviger werden. Vele boerderijen, hooi- en strobergen brandden af.

1942 ----- 3 januari zaterdag.

VAN HOUTUM. Het loon dat aan arbeiders van fabrieken is uitbetaald (die tussen Kerstmis en Nieuwjaar moesten sluiten) moet door de Gemeente worden vergoed. Er passeren vandaag weer veel beladen treinen door Apeldoorn in de richting Duitsland.

1942 ----- 4 januari zondag.

VAN HOUTUM. De Duitse ´sprinkhanenplaag´ tracht een ´rechtvaardige´ distributie te verkrijgen. Dit blijkt uit de volgende cijfers. Tussen haakjes staan de toewijzingen aan Rijksduitsers in Nederland. De rantsoenen voor Nederlanders zijn voor: vlees 1 rantsoen (1 rantsoen), volle melk niets (4 rantsoenen), eieren niets (2 rantsoenen), rijst niets (2 rantsoenen per maand), brood 1800 gram (3000 gram), bloem 100 gram (400 gram), kaas 100 gram (200 gram), boter 200 gram per 19 dagen (200 gram per week) voor suiker, havermout, aardappelen 1 rantsoen (2 rantsoenen). Wij zullen binnenkort weer nieuwe verklaringen over de ´rechtvaardige´ distributie en de lotsverbondenheid van de Germaanse volken horen.

1942 ----- 5 januari maandag.

VAN HOUTUM. Brouwersmolen moet de komende week stilstaan. Zodoende worden 40 arbeiders in Ugchelen tewerkgesteld. Door deze productieslag moet een deel een weide omspitten. Velen van hen hebben slechte of geen fietsbanden en komen lopend. Enkelen lopen zeven kilometer voor zij bij ons zijn.

1942 ----- 6 januari dinsdag.

VAN HOUTUM. Volgens geruchten bedanken een aantal Apeldoorners voor de NSB en vormen een onderlinge vereniging.

1942 ----- 10 januari zaterdag.

VAN HOUTUM. Personen tot 20 jaar krijgen van 19 januari tot 7 februari aanstaande een ei op een bon toegewezen. Er zijn eindelijk weer eens eieren voor de Nederlanders.

1942 ----- 11 januari zondag.

VAN HOUTUM. Het garnizoen uit Apeldoorn vertrekt en alle soldaten denken dat zij over enige tijd ingezet worden voor de aanval op Engeland. Zij vertrekken naar Noord Frankrijk. Het zal wel een verzinsel zijn. Het doel is Malta of het Oostelijk front.

1942 ----- 12 januari maandag.

BLOEM. Na de hele avond veel vliegtuigen waargenomen te hebben zijn de kazernes in Eefde, waar Duitsers liggen, gebombardeerd echter zonder doel. Twee bommen kon men hier horen vallen.

1942 ----- 13 januari dinsdag.

VAN HOUTUM. Bij het kopen van nieuwe zekeringen moet men voortaan de oude inleveren.

1942 ----- 16 januari vrijdag.

VAN HOUTUM. Binnenkort zullen in Nederland nieuwe zinken munten van 25, 10, 2 1/2 en 1 cent worden uitgegeven De beeltenissen zijn ´Duits´ of ´Volks´. De Overheid verbiedt aan alle kranten en tijdschriften advertenties op te nemen met Engelse namen.

1942 ----- 17 januari zaterdag.

VAN HOUTUM. Heel NSB-Apeldoorn viert 's middags en 's avonds feest. Mussert opent het nieuwe kringhuis aan de Deventerstraat. Het gebouw is voor dit doel gevorderd. De ontvangst van Mussert heet ´echt volks´. Het doet denken aan de blijde intocht van onze zo geliefde Koningin. Van het gemeentehuis wapperen vier NSB-vlaggen. De Hoofdstraat en het Raadhuisplein zijn afgesloten. Mussert is zeker bang voor een verdwaalde kogel. Mensen die bij het gemeentehuis lopen moeten voor dat gebouw gaan staan en mogen niet vertrekken. Anders heeft Mussert geen publiek! De Jeugdstorm en de Hitlerjugend draven door Apeldoorn en zingen hun liedjes. De ´Leider´ wenst van 17.30 -19.30 uur niet gestoord te worden. Hij nuttigt een eenvoudige maaltijd bij een oud-lid van de Oranjevereniging, nu wethouder. Deze man sprak Mussert voor de opening van het kringhuis als kringleider toe. Hij wees erop dat de Leider van de NSB binnenkort Leider van het Nederlandse volk zal worden.

1942 ----- 18 januari zondag.

VAN HOUTUM. Alle koperen en zilveren pasmunten houden op wettig betaalmiddel te zijn. De Nederlandse Bank stelt de gelegenheid open dat deze munten tegen de nieuwe kunnen worden ingewisseld. Met andere woorden, wij moeten de munten van goede kwaliteit tegen die van slechte samenstelling ruilen. Dat nooit! De Duitsers hebben sinds 15 mei 1940 al zoveel zilvergeld weggevoerd dat de bedoeling van de nieuwe munten een ieder overduidelijk is. De Overheid wijzigt de samenstelling van ons brood. Het gehalte aan tarwe en rogge zou 43% en 40% bedragen. Het woord tarwe wordt in de praktijk echter door bloembollenmeel en andere rommel vervangen.

1942 ----- 22 januari donderdag.

VAN HOUTUM. In de marechausseekazerne van Apeldoorn worden 200 vrijwilligers uit de korpsen politie, rijksveldwacht, marechaussee en douane opgeleid voor een nauwkeurige controle op de prijsbeheersing. Door de brandstoffenvoorziening zijn veel scholen in Apeldoorn voor 1 à 2 weken gesloten. In vele gebouwen branden de kachels zelfs niet meer. De leerlingen zitten met de jas aan in de klas. De normale temperatuur is 40 à 45 graden Fahrenheit terwijl het buiten soms 18 à 22 graden Celsius vriest. De Duitse school heeft voldoende brandstof. Dit is de nieuwe orde.

1942 ----- 23 januari vrijdag.

VAN HOUTUM. De ´Brandaris´ geeft in het politieke overzicht een volledig verslag van de Elfstedentocht die gisteren werd gehouden. De Overheid bericht dat veel Nederlandse papierfabrieken na januari geen steenkolen meer zullen ontvangen. Door de kolenschaarste moeten de Nederlandse Spoorwegen verschillende treinen laten uitvallen.

1942 ----- 24 januari zaterdag.

VAN HOUTUM. De burgermeester verandert veel bepalingen van het Berghorst Weeshuis in Apeldoorn. Het is niet alleen meer voor Nederlands Hervormde wezen maar ook voor alle anderen toegankelijk. De macht berust niet meer bij het bestuur maar bij de burgemeester. Zo'n verandering werd al verwacht omdat de Vader van het Weeshuis zich bij de NSB heeft aangesloten.

1942 ----- 28 januari woensdag.

VAN HOUTUM. De bekende fabriek van Talens ligt door de kolenschaarste stil. 's Avonds horen wij veel bomexplosies uit de richting van Teuge. De ontploffingen volgen snel op de lichtflitsen.

BLOEM. Hedenavond weer veel vliegtuigen en 2 bommen horen vallen.

1942 ----- 30 januari vrijdag.

BLOEM. Van deze bommen is er één achter Roelof Nijdeken aan de Zonnebergstraat gevallen die een gat van 10 meter doorsnee maakte echter zonder ongelukken omdat het 's avonds 10 uur was. De tweede bom viel 100 meter van Gerritsen aan de Groen Allee (Appense kruising). Zijn huis heeft veel scheuren en een 1.000-tal stalpannen eraf en veel glasschade. Geen persoonlijke ongelukken.

1942 ----- 2 februari maandag.

VAN HOUTUM. 's Middags komt een ambtenaar van het Distributiebureau op de fabriek om te controleren welke arbeiders werkelijk voor een extra broodkaart in aanmerking komen. Tot nu toe kreeg bijna ieder een extra kaart. Mijn oom of vader hoefde slechts het aanvraagformulier te ondertekenen en dan kwam alles in orde. Nu loopt het mis. De helft van het aantal arbeiders komt niet meer in aanmerking voor een extra kaart.

1942 ----- 6 februari vrijdag.

VAN HOUTUM. Het aardappelrantsoen wordt voor het tijdvak van 8 tot 21 februari aanstaande gehalveerd (dit is 1 3/4 kilo per week). Een bon van de aardappelkaart en het algemene bonboekje geven voor deze periode recht op één kilogram peulvruchten. De reden voor vermindering kan niet gelegen zijn in het feit dat bij deze vorst de aardappelkuilen niet geopend mogen worden. Want de aardappelen die de laatste weken op de bonnen zijn verstrekt waren bevroren.

1942 ----- 8 februari zondag.

VAN HOUTUM. De Overheid bepaalt dat de gastoevoer in Nederland voortaan onderbroken zal worden van 15.00 - 17.00 uur en van 21.00 - 6.00 uur. De verordening treedt hedenavond in werking. Het is weer eens één van die plotselinge, ondoordachte handelingen van de regering in Den Haag. Zeer weinig mensen luisteren naar radio Hilversum. Een enkele krijgt 's zondags een krant door de onbegaanbare wegen op tijd bezorgd. Laten zij een dergelijke bepaling enige dagen eerder van tevoren bekendmaken.

BLOEM. De sneeuw ligt 75 centimeter hoog en het vriest geregeld, nu al wel een maand lang. De wegen zijn gewoon dichtgesneeuwd. Een slee moet 3 paarden hebben.

1942 ----- 12 februari donderdag.

VAN HOUTUM. Om relletjes te voorkomen trekt de Overheid de bepaling tot halvering van het aardappelrantsoen in. Alle Nederlanders die in het afgelopen jaar graan verbouwd hebben moeten stro leveren. Twee boeren uit Ugchelen moeten respectievelijk 70.000 en 6.900 kilo leveren.

1942 ----- 17 februari dinsdag.

VAN HOUTUM. De laatste weken hakken veel burgers, die gebrek aan brandstof hebben, levende bomen voor de vuist weg om. Zo werden alle bomen van het Westenenkerpark in Apeldoorn gekapt. Uit een bos bij Beekbergen zijn binnen een week duizend bomen op deze wijze verdwenen. De mensen hakken overal in het wilde weg bomen om. Het gebeurt nu ook in onze omgeving. Nu de sneeuw grotendeels door de dooi is verdwenen. Wij betrappen 's middags twee jongens die achter het huis berken omzagen. Twee uur later zijn er weer anderen bezig. 's Avonds om 9 uur horen wij in de huiskamer een zwaar gekraak gevolgd door een doffe slag. Ruim tien burgers zijn bezig met het omhakken van een hele berkensingel met bomen van 30 à 40 cm dik. Met behulp van de politie worden twee jongens op heterdaad betrapt. Al spoedig liggen twee berken van negen meter lengte bij de fabriek. Het omzagen van een dun boompje is niet zo erg maar dit is verregaand brutaal. Vooral als men bedenkt dat het hout (alleen berken worden omgezaagd) niet voor eigen gebruik dient maar voor de verkoop. Iedereen op de Keienberg gaat berken omzagen die door anderen worden verkocht. Daarna verdeelt men de winst. Het is één van de misdadige uitvloeisels van de nieuwe orde.

1942 ----- 21 februari zaterdag.

VAN HOUTUM. De houtdiefstallen in de gemeente Apeldoorn zijn al zo uitgebreid dat de krant een waarschuwing afdrukt tegen dieven. De hele middag patrouilleren twee politieagenten in uniform en één in burger in de bossen rondom Ugchelen. Onder de 18 bekeurden zijn er tien die het hout wilden verkopen.

1942 ----- 22 februari zondag.

VAN HOUTUM. Tot de gedistribueerde levensmiddelen behoort nu ook yoghurt.

1942 ----- 26 februari donderdag.

VAN HOUTUM. De Secretaris Generaal van Waterstaat maakt bekend dat het aantal vergunningen voor het autoverkeer vanaf 1 april aanstaande zal worden verminderd. Er mogen geen personenauto's worden gebruikt voor tochten langer dan 75 kilometer, ritten binnen stedelijk gebied, ritten tot bezoek aan ontspanningsinrichtingen, ritten tussen woonplaatsen en werkgelegenheid en voor ritten op zaterdag na 18 uur of op zon- en feestdagen. Deze verordening geldt ook voor auto's met lichtgas of een generator.

1942 ----- 27 februari vrijdag.

VAN HOUTUM. Een kennis van ons wordt vrijgelaten uit gevangenschap. Hij moest de hele dag in zijn cel staan. Ging je even op bed zitten dan werd het direct opgemerkt. De straf bestond uit het lange tijd heen en weer lopen over de gang met een zak zand van 50 kilo op de rug. Er waren ook bewakers die je zodanig in de lucht gooiden dat je wel een lichaamsdeel moest breken of verwonden. Het eten was slecht. Per dag kreeg men twee sneetjes brood, een kruimeltje warm eten en opnieuw twee sneetjes brood.

1942 ----- 28 februari zaterdag.

VAN HOUTUM. De houtdiefstallen in de gemeente Apeldoorn nemen nog steeds toe. Bij de Eendracht is een singel eikenbomen (30 jaar) van 100 meter lengte gedurende drie nachten helemaal omgezaagd. In Nederland komen nu ook de fietsen op de bon. De verkoop is voor twee weken verboden. Deze maatregel is van weinig betekenis. De fabrieken leverden sinds juni 1941 al geen fietsen meer af. Men kan alleen nog een fiets in de smokkelhandel kopen. De prijs (inclusief banden) varieert van 150 tot 250 gulden. In de etalage staan de nog aanwezige fietsen op de velgen. Een bon voor een fietsband helpt ook al weinig. De fietsenmakers verkopen een band liever aan een zwarthandelaar (35 gulden) dan aan iemand met een bon (maximum prijs 2,50 gulden).

1942 ----- 3 maart dinsdag.

VAN HOUTUM. Het curatorium van het Apeldoornse Gymnasium treedt af nu er een NSB-rector is benoemd. De voorzitter van het curatorium moet zich voor het NSB-bestuur op het gemeentehuis verantwoorden. Na een korte woordenwisseling verlaat hij het gebouw echter weer.

1942 ----- 4 maart woensdag.

VAN HOUTUM. De burgemeester benoemt een drietal NSB-ers in het College van Curatoren aan het Gymnasium. De rector is vurig NSB-er en leider van talrijke verenigingen. Aan de Gemeente HBS wordt een (neutrale) directeur benoemd. Men zal binnenkort thee krijgen die in december 1941 is beloofd.

1942 ----- 6 maart vrijdag.

VAN HOUTUM. De Duitsers vorderen in Apeldoorn ruim 80 paarden. Bij de keuring op het Marktplein hoeven de dieren alleen maar even te draven. Daarna neemt de mof ze in beslag. Alle paarden gaan naar het station en worden van hoefijzers ontdaan om verder getransporteerd te worden naar het Oostelijke front. De Overheid zal in de komende week eindelijk een bon aanwijzen voor een nieuw rantsoen kolen. Het helpt echter nog weinig omdat de kolenhandelaren nog niet bevoorraad zijn (behalve voor Rijksduitsers). De nikkelen stuiver wordt als wettig betaalmiddel ingetrokken en buiten omloop gesteld. Men kan deze munt tot 15 maart aanstaande inleveren en tegen de zinken munten inwisselen.

1942 ----- 9 maart maandag.

VAN HOUTUM. De eerste Britse vliegtuigen verschijnen om middernacht boven Ugchelen en vliegen in de richting van het Ruhrgebied. Golf na golf trekt voorbij. Het gaat zo door tot 's morgens vijf uur. De vliegtuigen volgen op de terugweg een meer zuidelijker route. Het ene toestel is nog niet voorbij of een ander volgt. Om drie uur ziet de nachtwacht plotseling een rode gloed boven de fabriek. Het blijkt een brandend vliegtuig te zijn. De brandende fakkel verdwijnt in oostelijke richting. De machine maakt een eigenaardig geluid. Het geronk houdt opeens op. Waarna een doffe slag volgt. Het toestel is in een luchtgevecht boven Harskamp aangeschoten en neergestort bij de Loenense Sprengen. Alle inzittende (zes gevonden) zijn om het leven gekomen. Langs de weg naar Loenen ligt een afgebroken vleugel. Alle mensen in de omgeving zijn van schrik uit bed gesprongen. De hemel is de hele nacht verlicht door zoeklichten en lichtfakkels.

POLITIE (Proces Verbaal). Vanmorgen vroeg om 3.05 uur is in de omgeving van Loenen een vliegtuig neergestort. Om ongeveer 11.30 voormiddag werd met behulp van burgers de overblijfsels van een vliegtuig gevonden. De romp van het vliegtuig, dat helemaal vernield was en waarin zich 8 verkoolde lijken bevonden, lag in het zogenaamde Schalterbos. Dat is gelegen ten noorden van de Groenendaalseweg lopende van Loenen naar de Woeste Hoeve. Ongeveer 2000 meter ten noordoosten van kilometerpaal 14.7 aan genoemde weg werd een vleugel van het vliegtuig aangetroffen. De romp en verschillende andere delen lagen op afstanden van 50 en 100 meter. Daarbij werden gedeelten van het vliegtuig bij Loenen gevonden ongeveer 3 kilometer van de plaats waar de machine was neergestort. De machine was volgens verkregen inlichtingen van het type Hallifax (viermotorig). Onmiddellijk zijn bij de overblijfselen wachten geplaatst en het publiek op 500 meter afstand gehouden. ´s Middags is door de Luftwaffe te Apeldoorn de bewaking en de verdere behandeling van de gemeentepolitie overgenomen. De overleden Engelsen waren Disley, Rampton, Nicholson, Mc.Callum, Bidgood, Carruthers, Tuck en Phillips.

1942 ----- 11 maart woensdag.

VAN HOUTUM. Gisterenavond om 11.30 uur kwam een Brits vliegtuig in de richting Woeste Hoeve in drie zoeklichten. Het stortte vrij spoedig neer. Over dit vliegtuig is later niets meer vernomen. Er waren veel bomontploffingen in de richting Deelen en de Harskamp te horen. De inzittenden van het neergestorte vliegtuig bij Loenen zijn allen gedood. Men vermoedt dat er een negende persoon ontsnapt is. Daar bij de resten van het toestel een parachute is gevonden. De lijken zijn bij het vliegtuig al gekist. Daarna werden zij naar het lijkenhuisje van het kerkhof in Ugchelen vervoerd. Als het alle acht Engelsen zijn geweest is het zeker dat het een viermotorige bommenwerper is geweest. Het is verboden naar het toestel te gaan kijken. De meningen over de nationaliteit van de slachtoffers lopen nogal uiteen. Velen zijn er zeker van dat er ook Duitse vliegers bij zijn. Er zouden zowel een bommenwerper en een jager zijn gevallen. Deze geruchten die snel verspreid worden zijn in strijd met de mededelingen van hen die aan het opruimingswerk deelnemen. Zij spreken alleen over Engelsen. Volgens hen is er nog één zoek. Tot vijf kilometer in de omtrek liggen nog resten van het vliegtuig. Voor in de cockpit lagen vijf en achter in het staartstuk drie verminkte lijken. De Duitsers zetten het terrein rondom de wrakstukken af en zijn bewapend met machinegeweer, geweer of pistool. De geruchten zijn zo talrijk en vol onzin dat er één van interessant is. De NSB-burgemeester van Apeldoorn wilde een stuk van het vliegtuig oprapen en werd daarna door de Duitsers in het been geschoten. Was dat maar waar!

1942 ----- 13 maart vrijdag.

VAN HOUTUM. 's Morgens om tien uur worden de acht Britse vliegers op het kerkhof in Ugchelen begraven. Onder de aanwezigen bevinden zich de burgemeester en commissaris van politie. Eerst worden vier kisten op de graven gelegd en daarna de overige vier. Vervolgens spreekt een Duits veldprediker. Hij laat in zijn toespraak natuurlijk uitkomen dat het allemaal Engelsen zijn. De evangelist eindigt met het Onze Vader. Daarna worden de kisten met behulp van touwen in de graven neergelaten. Hierna legt de veldprediker een krans bij de graven neer en gooit op iedere kist drie handjes vol zand. Bij ieder graf leest hij een nieuwe bijbeltekst voor. Vervolgens lost een vuurpeloton drie salvo's. Ondanks de vrije toegang bevinden zich in tegenstelling tot woensdag (ongeveer duizend) weinig mensen op het kerkhof. De pers legt de nadruk op de zogenaamde dapperheid van de Duitse soldaten om steeds hun tegenstander te eren. In plaats van een stille begrafenis, die gewoonlijk bij gesneuvelde Engelsen gebeurt, blaast de Duitse propaganda deze teraardebestelling op tot een indrukwekkende plechtigheid.

KRANT. Een zeer ontroerende plechtigheid heeft vanmorgen op de begraafplaats Heidehof in Ugchelen plaatsgevonden. Acht Engelse militairen, die hier [op 9 maart 1942] de dood vonden, zijn daar met Duitse militaire eer ter aarde besteld. Het betroffen G.W. Nicholson, A.J. Rampton, C.S. Carruthers, H.W. Bidgood, D. Callum, D.F.H. Tuck, J.L.H. Philips, WA Cross en (vermoedelijk op 20 maart) R.M. Disley.

1942 ----- 14 maart zaterdag.

VAN HOUTUM. Vanaf 11 april aanstaande houdt de bronzen cent op wettig betaalmiddel te zijn. Deze verordening is weer misplaatst. Zinken centen zijn in het geheel niet verkrijgbaar zodat praktisch gesproken de cent uit de omloop wordt genomen.

POLITIE (Proces Verbaal). Na een melding van ´s avonds omstreeks 10.30 uur werd door de politie in het Schalterbos ongeveer 2 kilometer ten oosten van de Arnhemseweg aangetroffen twee kraters van ontplofte projectielen, 1 niet ontploft projectiel (waarschijnlijk brisantbom zwaar kaliber), plus 4 niet ontplofte kleine projectielen. Vermoedelijk zijn deze projectielen afkomstig van het in de nacht van 8 op 9 maart 1942 neergestorte vliegtuig. In de onmiddellijke nabijheid werd ook nog een uit elkaar geslagen benzinetank gevonden.

1942 ----- 18 maart woensdag.

VAN HOUTUM. Vanaf 1 april aanstaande is iedere eigenaar van een personenauto verplicht van zijn tochten aantekening te houden in een zogenaamd rittenboekje. Het houtstelen neemt in de gemeente hand over hand toe. Na de verdwijning van het Westenenkerpark is een bos, behorend tot Berg en Bos bijna helemaal omgehakt. In Ugchelen is het even erg. Om beter te kunnen controleren worden alle sprokkelvergunningen voor het Willemsbos ingetrokken. De toegang tot dit bos is verboden. Achter de fabriek worden in enkele berkenbossen de bomen zomaar voor de vuist weggezaagd. Men neemt alleen de stam mee. De rest is schijnbaar voor de eigenaar van het bos. De dieven beperken zich niet tot dunne bomen en deinzen er niet voor terug bomen van 50 cm en dikker te vellen.

1942 ----- 20 maart vrijdag.

VAN HOUTUM. Vanmiddag om 4 uur is de 9de vlieger op Heidehof begraven. Ook nu spreekt een veldprediker en lossen Duitse soldaten 3 salvo´s. Op de andere graven liggen veel tulpen onder meer een boeket rood-wit-paars. Op één graf staan zelfs vaste planten.

1942 ----- 22 maart zondag.

VAN HOUTUM. De Ugchelse dokter [Duuring] is sinds gistermorgen spoorloos verdwenen. Men vermoedt dat zijn vlucht in verband staat met de arrestatie van verschillende reserveofficieren in Nederland. Door de sensatielust van de mensen hoort men de gekste verklaringen. Men is in het algemeen van oordeel dat hij met de auto is gevlucht.

1942 ----- 23 maart maandag.

VAN HOUTUM. 's Morgens om 10.40 uur horen wij een lange doffe zware ontploffing. Deze zou zijn veroorzaakt door een munitietrein in Assel. Een juist bericht hierover is niet bekend.

1942 ----- 24 maart dinsdag.

VAN HOUTUM. De dagbladen worden opnieuw kleiner. De advertenties zijn niet meer zo talrijk en ook kleiner van formaat. Het ochtendblad bevat nog slechts twee pagina's. Het kinderverhaal is alleen boeiend.

1942 ----- 25 maart woensdag.

VAN HOUTUM. 's Nachts worden bij een in de buurt wonende landbouwer een grote hoeveelheid rogge en bij een NSB-er alle pootaardappelen gestolen. Deze producten verdwijnen natuurlijk op de zwarte markt. In Nederland mag weer bier worden getapt. Het verbod heeft ruim twee maanden geduurd.

1942 ----- 26 maart donderdag.

VAN HOUTUM. De luisterbijdrage voor radio Hilversum wordt vanaf 1 mei aanstaande van 9 tot 12 gulden verhoogd. Alle Nederlandse zangverenigingen worden in één bond opgenomen. Zij worden automatisch in het muziekgilde van de Kultuurkamer ingeschakeld. Het aantal leden zal dan wel sterk verminderen. Voor zover er sinaasappels verkrijgbaar zijn (slechts voor kinderen beneden de vier jaar) bedraagt de prijs van deze zuidvruchten 0,80 gulden per kilo. 's Avonds om 10.15 uur passeren de eerste Britse vliegtuigen. Kort hierna werpt een toestel ruim tien lichtfakkels uit. Wij horen voortdurend in oostelijke richting bominslagen afgewisseld door het ontploffen van luchtdoelgranaten.

1942 ----- 28 maart zaterdag.

VAN HOUTUM. De Duitsers zijn van plan in Apeldoorn 20 grote gebouwen te vorderen. Zij onderzoeken de vloeren van de diverse gebouwen of deze ook voor een zwaar gewicht berekend zijn. De Openbare School van Ugchelen staat ook op het lijstje.

1942 ----- 31 maart dinsdag.

VAN HOUTUM. De aanvoer van sinaasappels schijnt groter te worden nu kinderen tot 14 jaar ook bij deze distributie worden betrokken. De Duitsers slopen in de papierfabriek van Van Gelder en Zonen in Apeldoorn een snijmachine. Deze wordt naar Utrecht overgebracht.

1942 ----- 1 april woensdag.

VAN HOUTUM. De Duitsers vorderen in Apeldoorn de Christelijke School aan de Parkweg en het Seminarium aan de Arnhemseweg. Beide scholen worden voor een lazaret in gericht. De kinderen van de Parkwegschool krijgen om tien uur vrij. Enige dagen geleden legden de Duitsers beslag op de boerderij bij paleis Het Loo. Enkel en alleen omdat deze nog volle melk aan de omwonenden leverde. De boerderij is nu met prikkeldraad afgezet. Het paleis is geheel ontruimd. De schatten die niet direct voor de Duitse oorlogsindustrie van belang zijn zoals gobelins, worden voor zachte prijzen onder de Duitsers verkocht. Alle rijtuigen waaronder de prachtige landauers, zijn naar de kazernes vervoerd. De Duitsers laten zich nu met deze rijtuigen, waar zij de kroon nog op laten zitten, rondrijden. Vele kamers op het paleis zijn aaneen getrokken. Het is aldus bekenden niet meer van binnen te herkennen. Het postkantoor, de kamers van de houtvester enz. zijn afgebroken. Alle geweien en andere bijzonderheden zijn weggevoerd (wagens vol) of onder de moffen verkocht. In één zaal bevinden zich al gewonden. Deze mogen alleen nog maar in de tuinen een luchtje scheppen. Het is voor hen nog verboden zich in het openbaar te vertonen.

1942 ----- 2 april donderdag.

VAN HOUTUM. Tot de gevorderde gebouwen in Apeldoorn behoren ook een aardappelloods aan het kanaal en een deel van het slachthuis. Door het grote aantal soldaten krijgt de burgerij in Apeldoorn slechts nuchter kalfsvlees. Het rundvlees is voor de beschermer. Van 3 tot 23 april aanstaande mogen geen goederen bestaande uit aardewerk, porselein enzovoort worden verkocht. In Uddel brandt een groot stuk heide af. Het is sabotage. De heide zou na Pasen voor het maken van camouflagegaas worden afgesneden. Op vele plaatsen op de Veluwe knippen mensen de toppen van de heideplanten af die zij tegen een goede prijs kunnen verkopen. Deze toppen worden onder meer in Beekbergen fijngemalen waarvan zij in de levensmiddelen (misschien brood) zouden worden vermengd.

1942 ----- 4 april zaterdag.

VAN HOUTUM. Alle pensionhouders en joden ontvangen een formulier. Daarop moeten zij nauwkeurig de toestand van hun pension (woning) aangeven, zoals aantal kamers, stromend water, verwarming enzovoort. Hetzelfde gebeurde al enige weken geleden in de noordelijke provincies. Het schijnt dat deze maatregel in verband staat met de evacuatie van Duitse burgers uit industriegebieden. Volgens geruchten zullen binnenkort de rokersartikelen worden gedistribueerd. De mannen zouden tabaks- en vrouwen snoepkaarten (?) ontvangen. Het is echt zeker dat de verkoop van deze producten tot 21 april stilstaat.

1942 ----- 7 april dinsdag.

VAN HOUTUM. Om 11.45 uur verongelukt een Duitse houtgastractor met twee zware beladen aanhangwagens op de Ugchelse Berg. De chauffeur wordt van de tractor geslingerd, maar komt met de schrik vrij. Een tweede raakt onder de wielen en is opslag dood. Eén aanhangwagen kantelt door het breken van de as. De lading bestaat uit kunstmest van eerste kwaliteit. De Nederlanders krijgen het slechts in zeer kleine hoeveelheden toegewezen. De Duitsers hebben natuurlijk zeer veel en gebruiken het onder meer voor vliegvelden. Deze vracht was bestemd voor Teuge. Nog 's middags komt een Renaulttank en sleept de vernielde wagens weer naar Deelen. De kunstmest had er eens een nacht zonder bewaking moeten liggen. Bijna alle scholen hervatten de lessen weer. De meeste zijn 1 1/2 maand gesloten geweest wegens kolengebrek. De scholen moeten gereed gehouden worden voor directe ontruiming (evacuatie?)

1942 ----- 9 april donderdag.

VAN HOUTUM. Van Duitse zijde wordt erop gewezen dat het gebruik van militaire coupés door Nederlandse burgers gestraft zal worden.

1942 ----- 10 april vrijdag.

VAN HOUTUM. Vanaf 17 mei aanstaande is roken en snoepen op de bon. Op de tabakskaart (voorlopig bonnen van de textielkaart) krijgt men per week 40 sigaretten of 10 sigaren of 20 cigarillo's of 50 gram tabak. Vrouwen krijgen 40 sigaretten per week. Er komt ook een versnaperingenkaart met een rantsoen van 300 gram per week. De leeftijdgrenzen zijn voor mannen minimaal 18 en voor vrouwen 25 jaar. Als deze hoeveelheden werkelijk verstrekt zullen worden gaan we erop vooruit. Het is echter iets minder dan in Duitsland. De textielbonnen moeten nu al bij de sigarettenhandelaren en bij het distributiekantoor worden ingeleverd.

1942 ----- 14 april dinsdag.

VAN HOUTUM. Het Rijksbureau voor de Voedselvoorziening zal aan de schoolgaande jeugd en bepaalde groepen arbeiders gratis Vitamine C tabletten verstrekken.

1942 ----- 17 april vrijdag.

VAN HOUTUM. 's Morgens horen wij dat onze neef R. van Gerrevink gisteravond om 21.30 uur op last van de Gestapo is gevangengenomen. Hij is al in krijgsgevangenschap geweest. Op dat moment deden leden van de Gestapo uit Arnhem vergezeld door een Apeldoornse politieagent een inval bij personen die ervan verdacht worden bij een geheime (anti-Duitse) vereniging te zijn aangesloten. Mijn neef is geheel onschuldig maar moet mee. De Gestapo-agent die bij mijn oom huiszoeking doet is een min persoon. Zij zoeken alles na maar vinden niets. Hun onderzoek is meestal nauwkeurig maar niet altijd. Zo bijvoorbeeld houdt hij een ingepakt geschrift in de handen zonder het open te maken en zoekt intussen de boekenkast verder na. Hij moest eens weten dat hij het stencil met de verklaringen van Van Kleffens over het verloop van de Duitse besprekingen met Nederland tot mei 1940 in handen heeft gehad! Mijn neef en misschien ook mijn oom zouden voor lange tijd worden gearresteerd. Toen de Gestapo-agent in hun huis kwam liep hij eerst op de radio af om te zien of deze op een Engels station stond afgestemd. De moffen letten niet op de hamstervoorraad. Eerst op het laatst vertelden zij dat mijn neef ´even´ mee moest gaan naar het politiebureau om daar ´waardevolle inlichtingen te verschaffen´. Mijn familie vermoedde toen nog geen gevangenname. Ieder die dit bericht hoort denkt aan een vergissing. Er is nog een R. van Gerrevink. De Gestapo doet 's middags bij hem huiszoeking, maar hij is verdwenen. Alle gevangenen zitten in de cel. Het distributienieuws is weer eens groot. Op de boterbon kan men weer eens slaolie krijgen. Zoals altijd moet de winkelier eerst de bon hebben. Er is ook een bon voor peulvruchten. Het gemeenste is echter dat de bonnen voor jam en suiker hetzelfde nummer hebben zodat beide rantsoenen verminderd worden.

1942 ----- 19 april zondag.

VAN HOUTUM. 's Morgens worden in alle RK-kerken in Nederland een schrijven (ondertekend door alle bisschoppen) voorgelezen. Het is aan rooms-katholieken verboden zich voor de Arbeidsdienst op te geven. Meerderjarigen moeten zich in dat geval tot hun pastoor wenden. In alle andere kerken wordt eveneens een schrijven voorgelezen. Hierin wordt de Duitse inmenging in kerkelijke aangelegenheden afgekeurd. Als voorbeeld wordt het gesticht in Heemstede genoemd dat plotseling een NSB-bestuur heeft gekregen. Alle broeders en zusters die hun ontslag wilden nemen zouden worden gearresteerd. Het einde was dat niet alleen het verplegend personeel maar ook alle patiënten naar andere gestichten zijn overgebracht. Zij wensten niet afhankelijk te zijn van NSB-ers. In Hoenderloo gebeurde een ernstig ongeluk. Kinderen vinden in het bos een bus die er nogal vreemd uitziet. De Duitsers komen dit te weten maken het open en gooien het poeder op de grond. Het blijkt magnesium van een lichtfakkel te zijn. De Duitsers verdwijnen weer waarna één van de kinderen het poeder aansteekt terwijl de anderen er op de knieën bij toekijken. Het gevolg is dat zeven kinderen zware brandwonden (de meeste in het gezicht) oplopen. Zij gaan onmiddellijk naar het ziekenhuis. Hun ouders worden 's avonds opnieuw geroepen wegens dodelijk gevaar. De kinderen zijn onherkenbaar verminkt. De gezichten zijn zeer opgezwollen en ieder vreest het ergste. Dit ongeluk is het gevolg van kinderlijke onwetendheid en Duitse onverschilligheid.

1942 ----- 20 april maandag.

VAN HOUTUM. 's Morgens wordt mijn neef R. van Gerrevink vrijgelaten. De agenten stelden hem op de weg naar het politiebureau allerlei strikvragen. Hij werd op vrijdagmorgen verhoord en moet maar direct bekennen aldus de commissaris van politie Meyer. Anders zou hij daartoe wel worden gedwongen. Mijn neef antwoordde de agent dat hij hem maar eens moest vertellen wat hij zou moeten bekennen. Tenslotte haalde de agent een andere gevangene die hem zou identificeren maar deze schrok. Door dit voorval werd het de commissaris duidelijk dat mijn neef onschuldig was. Reinier moest weer terug naar de cel (1 1/2 x 2 1/2 meter + bed). De agent zou werk maken van zijn onschuld want alle gevangenen bevinden zich in handen van de SD. Zondagmiddag vroeg mijn neef de commissaris te spreken maar dit lukte pas vanmorgen. Reinier werd direct vrijgelaten onder voorwaarde dat hij de politie de verblijfplaats van zijn, ondertussen verdwenen neef, zou meedelen zodra hij dat wist. Reinier is in vier dagen niet geschoren. Het eten was afkomstig van een NSB-er. Maar het was goed.

1942 ----- 21 april dinsdag.

VAN HOUTUM. De Duitsers nemen als represaille op het voorlezen van een schrijven in de Hervormde en Gereformeerde kerken enige van de oudste dominees gevangen.

1942 ----- 22 april woensdag.

VAN HOUTUM. Alle kazernes in Nederland worden gecamoufleerd. De rode daken van de kazernes in Apeldoorn worden groen gespoten.

1942 ----- 23 april donderdag.

VAN HOUTUM. Vele joden moeten op staande voet hun huis verlaten met achterlating van bijna de hele inboedel en levensmiddelenvoorraad. In Apeldoorn zullen 15.000 Duitsers met 2000 paarden worden ingekwartierd zodra er sprake is van een Britse landing. Het is nu zeker dat de plotseling spoorloos verdwenen Ugchelse dokter Duuring in de gevangenis in Scheveningen zit. Zijn vrouw heeft een brief ontvangen waarin om verschoning verzocht werd.

1942 ----- 24 april vrijdag.

VAN HOUTUM. Controleurs bekeuren mijn oom wegens het vervoer van roggemeel. Zij onderzoeken daarna het hele huis en willen de hamstervoorraad in beslag nemen. Dit gebeurt echter niet. Het blijkt bangmakerij te zijn. Door het betalen van een schikking is mijn oom van verdere vervolging vrij.

1942 ----- 25 april zaterdag.

VAN HOUTUM. In Apeldoorn moeten binnenkort alle auto's van wasserijen worden gekeurd.

1942 ----- 26 april zondag.

VAN HOUTUM. 's Middags woedt er een grote brand in Milligen. Het lijkt er net oorlog. Er worden brede brandwegen gehakt. Veel bedreigde huizen worden leeg gesleept. De politie houdt iedereen aan en dwingt hen bij het blussen te helpen. De brand ontstaat op een heideveld en slaat later over op een bos. Daardoor verbranden twee huizen en een barak van het kamp. De eigenaars van deze huizen vluchten voor de brand. Ieder denkt aan sabotage omdat de brand op een heideveld ontstond (om camouflagegaas) en zich in de richting van de barakken en paardenstallen uitbreidde. Naast agenten menen ook NSB-ers te kunnen commanderen. Zij vallen door hun tenue en toon direct op.

1942 ----- 27 april maandag.

VAN HOUTUM. Heel Nederland is down over de arbeidsdienstplicht. Hieronder vallen alle jongens en meisjes tussen de 18 en 25 jaar in overheidsdienst enzovoort. 's Middags worden wij door de Arbeidsbeurs opgebeld. Wij moeten onmiddellijk het aantal werkende vrouwen tussen de 18 en 40 jaar opgeven. Arbeidsdienst betekent nationaal-socialisme, Duits onderdaan. Iedereen tracht hieraan te ontkomen door ontslag te nemen of te gaan trouwen. Het is nodig dat de Engelsen spoedig komen. Iedere dag klemt de Duitser ons meer in zijn tang. Op alle machinefabrieken (ook gieterijen) moet de directie een zeker aantal arbeiders (vaklui) ontslaan. Deze moeten naar Duitsland vertrekken. Twee fabrieken in Vaassen moeten 60 en 40 arbeiders ontslaan.

1942 ----- 28 april dinsdag.

VAN HOUTUM. De NSB-ers in Apeldoorn zoeken ruzie. Zij breken een fontein (opgericht tijdens een verjaardag van het Oranjehuis) bij het Wilhelminapark af. In Beekbergen slopen zij met veel lef het hek om de Wilhelminaboom. Zij lopen op straat expres tegen de mensen op.

1942 ----- 29 april woensdag.

VAN HOUTUM. Alle joden in Nederland moeten na zaterdag aanstaande een jodenster dragen. Deze bestaat uit een zespuntige gele ster met een zwarte rand. De ster is ter grote van een handpalm en draagt het zwarte opschrift ´jood´. Het is aan joden verboden andere insignes (dus orden, eretekens en dergelijke) te dragen. De Duitsers leggen in Apeldoorn weer beslag op verschillende gebouwen. Daaronder de Christelijke HBS [aan de Jachtlaan].

1942 ----- 2 mei zaterdag.

VAN HOUTUM. De verkoop van beschuit wordt in Nederland voorlopig stopgezet. Alleen kleine kinderen zullen nog beschuit krijgen. In Apeldoorn worden twee frauduleuze slachtingen door de politie ontdekt. De slager leverde zeer veel clandestien vlees. Men zegt dat de winkel volgende week weer geopend zal worden.

1942 ----- 4 mei maandag.

VAN HOUTUM. 's Middags komen twee Duitsers bij mijn oom op de smederij. Zij moeten nauwkeurig het vak van iedere arbeider weten. Zij bepalen tenslotte dat twee arbeiders zich over enkele dagen bij de Arbeidsbeurs voor de keuring moeten melden. Het doel is natuurlijk tewerkstelling in Duitsland. Ander metaalbewerkers, die al eerder op de Arbeidsbeurs moesten verschijnen, zijn zonder dat de kleren werden uitgetrokken goedgekeurd. Als je geen briefje van de dokter meebrengt of iets dergelijks wordt men goedgekeurd. De slavenhandel is nu al zover dat er op iedere zeven Duitsers in Duitsland één buitenlander voorkomt. De postbeambten in Apeldoorn moeten voortaan de post te voet bezorgen. Slechts bodes voor de buitenbuurten komen in aanmerking voor een fiets. Op last van de Gestapo moet de politie in Apeldoorn enige personen arresteren. Hieronder bevinden zich onze echte burgemeester Jonkheer Quarles van Ufford en de directeur van de Posterijen. Slechts twee personen weten te ontsnappen.

1942 ----- 6 mei woensdag.

VAN HOUTUM. De cellen van het politiebureau zijn zo vol dat de slagers, die zaterdag betrapt werden met clandestien slachten, worden vrijgelaten. De burgemeester van Apeldoorn Jhr. Quarles van Ufford en zijn medegevangenen worden naar Sint Michielsgestel in Noord Brabant overgebracht. De directeur van de Posterijen in Apeldoorn is wegens gezondheidsredenen weer vrij.

1942 ----- 9 mei zaterdag.

VAN HOUTUM. De commissaris van politie Meyer en de fotograaf van de NAC B. moeten in Arnhem voor de Duitse politie op het matje verschijnen. Zij deden onlangs een inbraak bij een jood, een grossier in kruidenierswaren. Alle voorraad werd meegenomen en beschouwd als hamsterwaar. De NSB-burgemeester duldde dit niet en klaagde zijn partijgenoten bij de Duitse politie aan. Meyer en B. zijn de oproermakers in onze gemeente. Bij de minste overtreding spreken zij al over onvaderlandse praktijken enzovoort. Door toedoen van de vrouw van Meyer heeft een winkelier in Apeldoorn een boete van 250 gulden gekregen voor prijsverhoging van twee cent. In de NAC staat een artikel getiteld ´Gevaren voor de volksgezondheid´. Een foto toont een half afgeslachte koe met de alom beruchte rechercheur D. op de achtergrond. Het geheel moet een vieze en onzindelijke indruk geven. Maar dit doet het nu niet. Het vlees mag natuurlijk niet door de gemeenschap worden gegeten want het is zogenaamd van een tbc-koe [tuberculose]. Merkwaardig is dat het vlees niet zoals gewoonlijk op de vrijbank wordt verkocht maar verdeeld wordt onder de NSB-ers. Een bewijs dat het vlees zeer goed is.

1942 ----- 12 mei dinsdag.

VAN HOUTUM. De Duitsers verbieden het op donderdag aanstaande (Hemelvaartdag) in groepsverband te gaan dauwtrappen.

1942 ----- 13 mei woensdag.

BLOEM. Heden is het grote offensief weer begonnen in Rusland. De Duitsers gaan de richting van de Kaukasus waar nogal veel olie zit.

1942 ----- 15 mei vrijdag.

VAN HOUTUM. Vele politieke gevangenen worden vrijgelaten. Er bestaat een kans dat de burgemeester [Quarles van Ufford] ook weer vrij komt. Notaris van Drimmelen, die sinds september 1940 zich in Duitse gijzeling bevindt, komt met drie dagen verlof in Apeldoorn aan. Alle gevangenen komen van Sint Michielsgestel, een groot seminarium in Noord Brabant. Twee chauffeurs van een transporteur uit Ugchelen slachten 's nachts clandestien een pink die hen niet toebehoort. Alles gaat goed tot de politie hen 24 uur later op het spoor komt. Bij beiden wordt het vlees gevonden. Eén heeft het afval en de huid in zijn tuin begraven. Beide chauffeurs hadden het vlees al in Amsterdam verkocht. De kopers zullen hen wel nooit met vlees zien. Op dezelfde tijd worden bij een ander persoon twee varkens en ongeveer 15 konijnen gestolen. Deze diefstallen zijn gepleegd omdat met vlees op de zwarte markt veel te verdienen is.

BLOEM. De veelevering is dit jaar zeer zwaar. Van ieder kalf onder het jaar moet 220 kilo boven het jaar 110 kilo, van dragende pinken 165 kilo en van melkkoeien 40 kilo per stuk geleverd worden. De aanslag is hier 725 kilogram.

1942 ----- 16 mei zaterdag.

VAN HOUTUM. In Apeldoorn komen tientallen Duitse kinderen uit Düsseldorf aan. Zij zullen bij NSB-ers worden ondergebracht.

1942 ----- 17 mei zondag.

VAN HOUTUM. Het is weer zondag en de krant bevat weer een aantal angstaanjagende mededelingen waaronder. Niet-joden mogen geen omgang meer hebben met joden. Wie met joden omgaat keert zich tegen Duitsland en zal zodoende een zelfde straf als zovele joden ondergaan. Ook deze maatregel is een gevolg van het bezoek van Heydrich, de gemotoriseerde opperbeul aan Den Haag. 's Avonds om 7 uur vertrekken 300 metaalarbeiders uit Apeldoorn naar Duitsland die daar gedwongen te werk worden gesteld.

1942 ----- 20 mei woensdag.

VAN HOUTUM. Vanaf 29 mei aanstaande wordt het boterrantsoen van 200 tot 175 gram per week verminderd. De reductie voor boter en margarine op de vetkaart vervalt. Dit gebeurt om de komende voorraden voor de naderende winter veilig te stellen. 's Avonds zweven boven Apeldoorn ruim 30 ballonnetjes. Aan deze ballonnen (men spreekt ook over parachutes) hangen een bus met benzine en een kabel van 25 meter. Enige dalen er en de Duitsers zijn er bang voor. Wat het heeft te betekenen is onbekend. De één spreekt over doelwitten voor luchtdoelgeschut. De ander noemt het een nieuw soort brandbom.

1942 ----- 26 mei dinsdag.

VAN HOUTUM. Alle joden in Nederland moeten hun vermogenswaarde, ook vorderingen enz. bij een centralebank in Amsterdam aangeven. Alle (kunst)voorwerpen, doorgaans edele metalen en stenen, die niet direct voor de huishouding worden gebruikt moeten eveneens worden ingeleverd. Langzaam maar zeker raakt de jood zijn vermogen (dus ook zijn broodwinning) kwijt.

1942 ----- 29 mei vrijdag.

VAN HOUTUM. Eerst nu kan men de thee bij de winkels halen die ons in december 1941 is beloofd. Wat hebben wij toch een goed distributieapparaat!

1942 ----- 30 mei zaterdag.

VAN HOUTUM. De Duitsers nemen in Apeldoorn alle producten op de veiling in beslag. Daaronder veel bloemkool en aardbeien. Deze zijn toch al zo schaars. De aardbeien kosten 0,98 gulden per pond [= 500 gram].

1942 ----- 31 mei zondag.

VAN HOUTUM. Er hangt de hele nacht een rode gloed boven Deelen. De Britten vernielen er een luchtafweerbatterij en schieten een Duitse jager neer. Er vallen doden onder de Duitsers op het vliegveld. De scherven van de luchtafweer vallen zelfs in Hoenderloo. Wij horen 's nachts voortdurend ontploffingen van het luchtdoel in zuidelijke richting. Enige vliegtuigen werpen bommen op een kazerne bij Deventer. De afweer schiet twee bommenwerpers neer. De ene stort aan deze kant van de IJssel in de uiterwaarden neer. De andere komt bij Klarenbeek terecht. Bij de laatste verliezen vijf personen het leven. Een zesde meldt zich vrijwillig bij de politie.

BLOEM. In Klarenbeek aan de Hessenallee is een Engels vliegtuig brandend neer gevallen. Hierin zaten nog 5 manschappen die verkoold zijn behalve de toppen van de vingers en de voeten en het hoofdhaar welke men nog onderscheiden kon. In dezelfde tijd zou er in Zutphen ook één gevallen zijn, brandend.

BRANDWEER. 's Nachts om 3 uur werd een tweemotorige bommenwerper afgeschoten. Deze kwam brandend neer op de Hessenallee in Klarenbeek (gemeente Apeldoorn). Daarbij kwamen 4 leden van de bemanning om het leven. De andere drie waren er met hun parachute uitgesprongen en hadden de benen genomen.

POLITIE (Proces Verbaal). Om ongeveer 2.30 uur in de ochtend werd vanaf de uitkijkpost van de Luchtbeschermingsdienst aan de Loolaan telefonisch kennis gegeven dat vermoedelijk in Klarenbeek een vliegtuig was neergestort. In de Hessenallee te Klarenbeek werd in een bouwland de brandende romp van een vliegtuig (tweemotorige Wellington) aangetroffen. Op ongeveer 100 meter afstand in een weiland lag een brandende vleugel met een motor. Een Duitse patrouille was al aanwezig. De bewoners uit de meest nabij gelegen woningen hebben op last van de Politie hun woningen verlaten. Zij zijn bij de buren ondergebracht in verband met het gevaar dat nog onontplofte projectielen in het vliegtuig aanwezig konden zijn. Onder de resten werden de verkoolde lijken van vermoedelijk 5 personen aangetroffen. Het betrof de lijken van D.M. Johnson, H.A.C. Batten, J. Mck.Mc.Lean, J.R. Connor en O. Jambor.

1942 ----- 1 juni maandag.

VAN HOUTUM. De Overheid beperkt de schoenendistributie. Personen van tien jaar en ouder komen niet meer in aanmerking voor schoenen met leren- of rubberzolen.

1942 ----- 2 juni dinsdag.

VAN HOUTUM. In heel Nederland is de groente schaars. In Apeldoorn is niets anders meer te krijgen dan gedroogde wortels. Alles loopt hopeloos vast nu de Duitsers alle groente op de veiling opkopen. Op Brouwersmolen komen drie Duitsers die een aantal arbeiders tot werk in Duitsland willen dwingen. Zij eisen eerst ontslag van 30 personen maar dit wordt teruggebracht tot tien. Volgens geruchten zou er iedere dag een trein met gemiddeld 800 arbeiders Apeldoorn passeren in de richting Duitsland. In het lijkenhuisje van het kerkhof in Ugchelen worden vijf kisten met lijken van Engelse vliegers van het neergestorte vliegtuig bij Klarenbeek neergezet.

1942 ----- 3 juni woensdag.

VAN HOUTUM. Vanaf 1 juli aanstaande worden er geen bouwvergunningen meer in Nederland verstrekt. Op overtreding staat een zware straf, ook de doodstraf. Deze verordening is zeker een gevolg van het bombardement op Keulen nu er in die stad zo´n behoefte aan bouwmateriaal is. In Apeldoorn krijgen veel arbeiders hun ontslag. Allen zijn door de Duitsers gedwongen in Duitsland te gaan werken. Zo vertrokken er bijvoorbeeld bij Talens 25 en bij Van Gelder 84 personen.

1942 ----- 4 juni donderdag.

VAN HOUTUM. Om drie uur na middernacht zien we een brandend Brits vliegtuig. Dat stort onder achterlating van een reusachtige rookzuil bij Loenen neer. 's Morgens om 7 uur worden de vijf doden van het vliegtuig bij Klarenbeek op het kerkhof in Ugchelen begraven. Een kwartier later lossen de soldaten drie salvo's. De Tricotfabriek [aan de Fabriekstraat] mag nog drie weken doorwerken. Het ongetrouwde personeel moet daarna naar een gelijke fabriek in Duitsland. Het Duitse personeel van deze laatste fabriek wordt overgeplaatst naar parachutefabrieken enzovoort. Als de Duitsers de garens naar Apeldoorn opsturen wordt er veiliger gewerkt (geen bombardementen). Als het personeel niets van Duitse orders afweet is de sabotage ook niet zo groot. Het is aan joden verboden voortaan per trein te reizen.

BRANDWEER. Om 2.45 uur kwam een tweemotorige bommenwerper neer op nog geen 2 meter afstand van een woonhuis aan de Schalterdalweg 13 te Beekbergen. Het toestel vloog in duizenden stukken en in brand. Wonder boven wonder kon het huis behouden blijven. Hier gingen opnieuw 4 mensenlevens verloren. Toen wij naar de plaats van de brand reden passeerden wij een jonge man. Hij was gekleed in burgerkleren, een dikke wollen trui aan waarvan de kraag hoog op stond. Hij was blootshoofd en zijn haren ruig om zijn blonde kop. Het was hem aan te zien dat hij pijn aan zijn voet of enkel had. Na een uur informeerde de Feldgendarmerie of wij nog parachutisten gezien hadden. Er waren er nog drie zoek. Natuurlijk hadden wij niets gezien. We waren geen mens tegen gekomen. Jammer genoeg is hij later gepakt.

POLITIE (Proces Verbaal). In de voormiddag omstreeks 2.35 uur werd door de uitkijkpost van de Luchtbeschermingsdienst telefonisch kennis gegeven dat een vliegtuig in de omgeving van Beekbergen brandend was neergestort. Op de Schalterdalweg en in het bos rechts en links van die weg gelegen trof de Politie brandende vliegtuigdelen aan. Onmiddellijk is de omgeving afgezet en is er zorg voorgedragen dat de al ontstane bosbrand werd gedoofd. Het tweemotorige vliegtuig is helemaal uitgebrand. Van 3 personen (J.R. Steen, H.W. Sheen, J.F. Heaton en S. Thomas) [een 4e werd op pas 5 oktober 1942 gevonden] werden de gedeeltelijk verbrande resten gevonden. Eén inzittende (Peter Buttigieg) werd gevangen genomen. Om ongeveer 10 voormiddag werd de bewaking van het toestel door de Duitse Weermacht overgenomen.

1942 ----- 5 juni vrijdag.

VAN HOUTUM. 's Avonds ga ik met een neef naar de begraafplaats om de vijf graven van de slachtoffers van het vliegtuigongeluk bij Klarenbeek te zien. Naast deze graven zijn er weer nieuwe kuilen. Deze zijn waarschijnlijk voor de doden van het vliegtuig dat bij Loenen is neergestort. In het lijkenhuisje liggen de kisten met daarboven een krans van rododendrons.

BLOEM. Ook bij het Troelstraoord is een brandend vliegtuig gevallen. Gedurende verscheidene nachten komen Engelse vliegtuigen in drommen over ons been om de steden in West-Duitsland te bombarderen.

BRANDWEER. Vandaag maakten we kennis met de gevolgen van het afwerpen van enige honderden brandstaven door een in nood geraakt vliegtuig in de nabijheid van het Kampeer Centrum Vale Ouwe te Beekbergen. Een oppervlakte van plusminus 50.000 m3 heide met vliegdennen ging hierbij verloren.

1942 ----- 6 juni zaterdag.

VAN HOUTUM. 's Morgens om 7 uur worden vier Engelsen op het Ugchelse kerkhof begraven. Op het moment dat wij er aankomen liggen er al 2 kisten boven de graven. De overigen 2 worden even later door dragers naar de graven vervoerd. De lijkenlucht is al te ruiken. Iets over zevenen marcheren Duitse soldaten, gevolgd door de dragers naar de graven. Alles verloopt snel. De veldprediker houdt een korte maar boeiende preek. Daarna worden de kisten neergelaten in de graven. Vervolgens spreekt deze prediker nog even en leest bij ieder graf een bijbeltekst voor terwijl hij een handjevol zand op iedere kist gooit. Daarna legt de Ortskommandant van Apeldoorn namens de Wehrmacht een krans en hierop lossen de soldaten 3 salvo´s. Tijdens de afmars van de militairen grijpen mensen uit het publiek naar de kogelhulzen. Deze mogen niet worden opgeraapt en moeten op bevel van de politie aan een Duitse soldaat worden afgegeven. De beruchte Apeldoornse rechercheur D. betrapt een slager bij clandestien slachten. Hij vindt echter alleen de kop van de koe. De fotograaf van de NAC, partijgenoot B., moet echter foto's maken. Om voor de propaganda een vunzig hok op te zoeken belanden deze NSB-ers in een schuurtje met een toilet (de slager slachtte op de deel). B. zet de kop op het deksel en neemt een foto. Deze onjuiste foto zal wel in de krant verschijnen met de opmerking ´Een TBC-koe frauduleus geslacht in deze vunzige omgeving´. Wij weten echter wel hoe D. en B. hun leugens in elkaar flansen. De dokter uit Beekbergen moet voor de commissaris van politie in Apeldoorn verschijnen. Hij heeft de enige overledene van het vliegtuig, dat bij Troelstra-oord is neergestort, in zijn auto mee naar huis genomen. Ter opfrissing kreeg de Australiër een borrel. Hij had zijn enkel gebroken. Hij had al 73 tochten naar Duitsland meegemaakt. Hij is zeer optimistisch en deelt mee dat de Canadezen met 3000 vliegtuigen gereed staan om tegen Duitsland op te treden. Meyer beschouwt deze hulp aan een gewonde als begunstiging van de vijand. Het schijnt dat de dokter voor deze kwestie nog vervolgd zal worden. Hij wordt echter weer vrijgelaten. In Apeldoorn nemen op één fabriek 30 meisjes hun ontslag. Zij gaan allen in betrekking. Zo nemen op onze fabriek vier jongens en één meisje hun ontslag. Er heerst in Nederland een algemene angst voor de dwang tot werken in Duitsland naast de hoop op een Engelse invasie.

1942 ----- 7 juni zondag.

VAN HOUTUM. Het neergestorte Britse vliegtuig bij Loenen (Troelstra-oord) wordt opgeruimd. Dit moet juist weer op een zondag gebeuren. NSB-ers houden de wacht. Een partijgenoot voorzien van het driehoekje heeft vrije toegang. Deze mag dichter bij het vliegtuig komen dan wij.

1942 ----- 8 juni maandag.

VAN HOUTUM. Op de Apeldoornse markt is weinig meer te koop. Waar eens de groentehandelaren uit Zutphen stonden staan nu mensen met jonge groenteplantjes. Er is slechts één wagen met groente en dan alleen nog maar met sla en radijs. De mensen verdringen elkaar om toch maar iets te kunnen bemachtigen. De Duitsers nemen alle grote hoeveelheden groente in beslag. Bijna nergens is nog groente verkrijgbaar. En dat in Nederland! Het is nog slechter dan bij een rantsoenering van groente. In het avondblad staat al dat groente niet meer vervoerd mag worden. Onder het personeel op onze fabriek gaan de praatjes dat een medearbeider de namen van hen die vrijwillig ontslag hebben genomen aan de Ortskommandant heeft gegeven. Het is jaloersheid omdat deze personen zichzelf kunnen voeden zonder werk op één of andere fabriek. Voor deze verader geldt het spreekwoord ´Wie een kuil graaft voor een ander valt er zelf in´.

1942 ----- 9 juni dinsdag.

VAN HOUTUM. Drie van het grote aantal Apeldoorners die op 15 april 1942 gevangen zijn genomen werden vrijgelaten. Zij dragen allen de tekenen van de Duitse beulen en willen geen verklaringen afleggen over hun mishandelingen [deze gevangenneming werd niet eerder vermeld]. Een Apeldoornse agent die zich onlangs bij de Gestapo heeft aangesloten bedankt in een advertentie de bevolking voor de betoonde belangstelling. Deze domme zet is een gevolg van de honderden anonieme brieven. Daarin werd op beledigende wijze over zijn persoon en toekomst gesproken.

1942 ----- 10 juni woensdag.

VAN HOUTUM. In Ugchelen daalt voor de tweede maal een lichtfakkel. Deze bestaat uit een parachute met twee bussen benzine en een kabel van circa 50 meter lengte. Deze zal wel voor oefeningen en niet voor bombardementen zijn gebruikt.

1942 ----- 13 juni zaterdag.

VAN HOUTUM. Zeer veel arbeiders uit Apeldoorn vertrekken naar Duitsland. Voornamelijk naar Leipzig. De meesten hebben bij Van Gelder gewerkt.

1942 ----- 14 juni zondag.

VAN HOUTUM. Vanaf morgen zullen er geen ochtendedities van de grote dagbladen meer verschijnen.

1942 ----- 15 juni maandag.

VAN HOUTUM. 's Morgens om zeven uur vertrekken de arbeiders van Brouwersmolen die aangewezen zijn voor werk in Duitsland. Voor hun vertrek worden ze toegesproken door een dominee. Zij ontvangen allen een bijbeltje. Alle joden in Apeldoorn moeten hun fiets voor 20 juni aanstaande bij de politie opgeven. Vele joden in het westen zijn op deze manier hun fiets al kwijtgeraakt. Er zijn tamelijk veel sinaasappelen. Alleen kleine kinderen komen hiervoor in aanmerking. De vrucht kost echter 0,25 gulden per stuk. Daardoor kunnen de groentehandelaren ze niet altijd aan gezinnen met kleine kinderen verkopen. Zodoende komen zij in de zwarte handel terecht. Dat is nationaal-socialisme in de praktijk.

1942 ----- 17 juni woensdag.

VAN HOUTUM. De arbeiders van Brouwersmolen zijn de Duitse grens nog steeds niet gepasseerd. Hun trein kan niet verder dan Oldenzaal. Het Duitse spoorwegnet is door bommen ontwricht. Het toppunt is dat de Duitsers hen bijna geen voedsel geven. Hun familieleden moeten hen nog onderhouden.

1942 ----- 18 juni donderdag.

VAN HOUTUM. Het aardappelrantsoen wordt teruggebracht naar één kilo per week. Wij krijgen er een extra rantsoen gort van 250 gram voor in de plaats. Dit vervalt natuurlijk later ook weer. Een gelukkige tijding is dat een Apeldoornse dominee uit Duitse gevangenschap is ontslagen. Evenals de andere gevangenen is hem niets bekend waarvoor hij heeft gezeten. Er gaan geruchten dat er opnieuw enige dokters in Apeldoorn zijn gearresteerd. De Gestapo doet huiszoeking bij drie burgers die onlangs zijn vrijgelaten. De vrienden van hen waren van plan drie herinneringsborden te laten maken die betrekking zouden hebben op hun gevangenschap. Het is verraden. Het is jammer dat zij zich nu eenmaal extra moeten melden. Tegenover dit misselijke verraad staat echter weer goed nieuws. Een malende NSB-fotograaf van de NAC is gevangen genomen. Hij heeft de politie in het algemeen beledigd. Hij heeft veel op zijn kerfstok en is bovendien een groot smokkelaar voor de NSB-kliek. Deze ploert zal echter wel weer vrijgelaten worden.

1942 ----- 21 juni zondag.

VAN HOUTUM. Alle kleding van dokter Duuring, die in Scheveningen gevangen zit, worden naar zijn huis in Ugchelen teruggestuurd. Hetzelfde gebeurde verleden jaar bij een Apeldoornse slager. Hij werd toen tot twee jaar veroordeeld. Er bestaat dus nog hoop dat onzer dokter nog in leven is.

1942 ----- 22 juni maandag.

VAN HOUTUM. Voor woensdag aanstaande moeten alle joden (behalve in Amsterdam) hun fiets met alle reserve-onderdelen inleveren. De NSB-burgemeester houdt op de groenteveiling een rede. Daarin eist hij de voortdurende aanvoer van groente door de tuinders. Met andere woorden alle groente moet naar Duitsland. Het is nu al zover dat de tuinders de groente onderweg al verkopen. Men fietst de tuinders tegemoet om toch maar iets te kunnen krijgen want op de markt en in de winkels is niets meer te koop.

1942 ----- 26 juni vrijdag.

VAN HOUTUM. Het aardappelrantsoen wordt tot 1 1/2 kilo per week verhoogd. Deze maatregel is onbegrijpelijk omdat bij de boeren geen aardappels meer voorradig zijn.

1942 ----- 27 juni zaterdag.

VAN HOUTUM. Op het vervoer van groente staat een zware straf. Niet alleen de groente maar ook het vervoermiddel (bijvoorbeeld een fiets) zal in beslag worden genomen.

1942 ----- 28 juni zondag.

VAN HOUTUM. De Zutphense rechtbank spreekt de arbeider vrij die in oktober 1941 bij Brouwersmolen een koe heeft gestolen. Hij is namelijk na de diefstal toegetreden tot de NSB.

1942 ----- 29 juni maandag.

VAN HOUTUM. De Overheid verscherpt de rantsoenering van brandstoffen voor de komende winter. Houders van centrale verwarming worden voornamelijk de dupe.

1942 ----- 30 juni dinsdag.

VAN HOUTUM. 's Nachts vallen bij het Aardhuis (Kroondomein) enkele bommen die een bosbrand veroorzaken. Seyss-Inquart maakt een nieuwe bepaling tegen de joden bekend. Zij mogen zich niet meer tussen 20 en 6 uur op straat begeven. De joden mogen slechts tussen 15 en 17 uur winkels betreden. Op die tijd is bijvoorbeeld de groente uitverkocht. Ook mogen zij geen goederen thuis laten bezorgen. Het benutten van kappers en het reizen is verboden evenals het gebruik van de openbare telefooncellen. Voor Amsterdam zijn enige uitzonderingen gemaakt.

BRANDWEER. Om 1.50 uur 's nachts vielen de eerste fosforrubber-bommen met een grote partij brandstaven en drie brisantbommen van zwaar kaliber in de bossen en op de heide bij Uddel. Er ontstond een 40-tal brandhaarden. Gelukkig dat er nog al dauw hing zo dat er maar een 20.000 m2 heide mee verloren ging. Er waren 26 fosforrubber-bommen neergekomen met een gewicht van 14 kilo per stuk. Een agent van politie wilde van ons niet aannemen dat het zulk een gevaarlijk goedje was. Hij wilde het eens van dichtbij bekijken. Hij kwam met een paar verbrande schoenzolen in huis.

1942 ----- 2 juli donderdag.

VAN HOUTUM. Er gaan geruchten dat er drie Canadezen op vliegveld Deelen zijn gevangen genomen. Er is wel iets gebeurd want de politie controleert in de omliggende gemeenten alle voorbijgangers naar persoonsbewijzen.

1942 ----- 3 juli vrijdag.

VAN HOUTUM. 's Nachts om 2.45 uur woedt boven zuid Apeldoorn een luchtgevecht. Het geratel van de mitrailleurs en snelvuurkanonnen is duidelijk te horen. Volgens geruchten zouden er op vele plaatsen duiven in kooitjes zijn neer gelaten. Deze dieren beschikken over voldoende voer en hebben een kokertje aan een poot. In het kokertje zou een papier met allerlei vragen zijn opgerold. De vinder moet deze vragen beantwoorden. Het papier weer in de koker doen en de duif daarna loslaten. Alles is zeer geheimzinnig. Men spreekt over parachutisten, duiven en gearresteerde Canadezen op vliegveld Deelen. De pers herinnert er aan dat het joden verboden is niet-joden te bezoeken. Het aardappelrantsoen wordt tot 2 1/2 kilo verhoogd. 's Avonds rijden er weer enige politieagenten en rechercheurs voorbij. Zij moeten de bossen bewaken.

1942 ----- 4 juli zaterdag.

VAN HOUTUM. De vele geruchten die over de gevangenneming van enige Canadezen op Deelen zijn verspreid worden ineens duidelijk. Wij horen nu dat zij afkomstig zijn van een neergeschoten vliegtuig bij Raalte. Twee vliegers liepen donderdag op de afgebroken weg naar het vliegveld. Zij hielden een persoon (Rijksduitser) aan en vroegen hem om een sigaret. De Engelse taal wekte argwaan, waardoor de mof twee bijzijnde schildwachten waarschuwde. Zij werden dan ook gevangen genomen. Alle geruchten over parachutisten waren dus onjuist.

1942 ----- 5 juli zondag.

VAN HOUTUM. Het Duitse Gerechtshof veroordeelt dr. Duuring met drie anderen Apeldoorners ter dood. Zijn vrouw tracht gratie te vragen maar dit wordt afgewezen. De reden tot de arrestatie is zeer sluw opgezet. Op een zekere dag kwam één van de Apeldoorners in contact met een zekere de Graaf. Deze kon zogenaamd een zender leveren. Er was volledige overeenstemming. De Graaf vroeg tenslotte naar een onderduikadres. Dr. Duuring zorgde hiervoor en wees het adres van een rustende collega in Ugchelen aan. Niets vermoedend werd er 's avonds op dat adres zeer druk gesproken over illegaal werk en de gekochte zender. Deze zou op de Zuid Veluwe worden geplaatst. De eerste argwaan werd de volgende ochtend gewekt. De dienstbode maakte de gang schoon en verzette de tas van de Graaf. Deze man (in werkelijkheid A. van der W., een beruchte Gestapo-agent) werd hierover zeer ondeugend. Niemand vermoedde nog iets. De afspraak was dat dr. Duuring, de Graaf en een Apeldoorner deze dag (21 maart) naar het station zouden gaan. Een vriend van de Graaf zou de zender in ontvangst nemen. Dit gebeurde maar de kennis bestond uit enige SD-beambten. Daarna is onze dokter naar het kamp Amersfoort overgebracht en tenslotte naar Scheveningen. De gearresteerden werden op 26 juni door het Feldkriegsgericht Luftgau Holland in Amsterdam ter dood veroordeeld. Door deze Duitse onmenselijke en nog meer dan beestachtige rechtspraak zien wij onze dokter nooit meer. Deze nieuwe misdaad zal nooit genoeg gewroken kunnen worden.

1942 ----- 6 juli maandag.

VAN HOUTUM. Volgens geruchten zouden de moffen in Apeldoorn alle damesfietsen vorderen. Het gerucht wordt bovendien nog overdreven. Alleen het hoofd van het gezin zou zijn of haar fiets nog mogen houden. Door het verspreiden van deze geruchten maakt men slapende honden wakker.

1942 ----- 7 juli dinsdag.

VAN HOUTUM. De rantsoenen voor gas en elektra zullen aanzienlijk worden verminderd. Met alle extra werkzaamheden (ook lessen) zal geen rekening worden gehouden.

1942 ----- 9 juli donderdag.

VAN HOUTUM. 's Middags moeten wij een groot aantal nieuwe bonkaarten halen waaronder tabakskaarten. Voor het krijgen van een nieuwe rokerkaart is een bon van de oude nodig. Dit is nadelig voor hen die hun kaart verkocht hebben aan een onbekende. Het is een maatregel van de Overheid om de handel in distributiebescheiden te voorkomen. Er gaan geruchten dat er geen voorraad van tabak is. De fabrieken zouden alle toewijzingen van de grossiers weer terugzenden. Er staat vertraging in de uitreiking van de broodkaarten. Een uur voor het einde zijn er geen broodkaarten meer om te distribueren. Het duurt enige tijd voor deze uit Apeldoorn zijn gebracht. De mensen die bij deze uitreiking toch al mopperen vinden nu geen woorden genoeg om te schelden op de Overheid.

1942 ----- 10 juli vrijdag.

BURGEMEESTER Mr. C. DEN BESTEN. Overzicht over de periode van 10 juli 1941 tot 10 juli 1942).
Toen ik 10 juli 1941 mijn ambt aanvaarde trof ik 2 wethouders aan die in functie waren. Eén was ernstig ziek terwijl de vierde in een concentratiekamp was opgesloten. Ik vroeg onmiddellijk vergunning aan om de in plaats van de gevangen genomen wethouder tijdelijk een ander te mogen benoemen. Na bekomen verlof benoemde ik de Kringleider van de NSB. De gevraagde vergunning om een wethouder die ontslag vroeg te mogen ontslaan werd mij tot op heden nog niet verleend. Dit ondanks bezoeken bij de Secretaris-Generaal van Binnenlandse Zaken, de Commissaris der Provincie en de Beauftragte die door mij herhaaldelijk werden afgelegd.
Eén van de zittende wethouders, oud-lid der SDAP, sloot zich na enige besprekingen met mij bij de NSB aan. Heden voerde ik besprekingen met de Beauftragte om mij te machtigen 3 van de 4 wethouders (allen anti) te ontslaan en in hun plaats 3 NSB-ers te benoemen. Kort na mijn ambtsaanvaarding werd een kameraad tot Commissaris van Politie benoemd. In 13 vacatures gelukte het mij 7 NSB-ers benoemd te krijgen.
Het grootste deel van de Bestuursleden Maatschappelijk Hulpbetoon bedankte of werd door mij niet herbenoemd. Hun plaatsen werden zoveel mogelijk ingenomen door leden van de Beweging of met ons sympathiserenden. De Beweging beschikt nu over de meerderheid van de plaatsen. Eén van de ambtenaren bij Maatschappelijk Hulpbetoon werkzaam kreeg een beduidende salarisverhoging die hem tot dusver altijd was geweigerd. In een vacante plaats werd enige dagen geleden een Lid der Beweging benoemd.
Bij het Lager Onderwijs kwamen 3 vacatures voor. Benoemd werden 2 leden van de Beweging en een sympathiserende. Bij het Middelbaar Onderwijs kwam vrij de betrekking van Directeur van de Hogere Burger School. Leden van de Beweging hadden niet gesolliciteerd. Benoemd werd een lid van het Opvoedersgilde die mij door de Inspecteur in Bijzondere dienst werd aanbevolen. Bij het Gymnasiaal Onderwijs vaceerde de betrekking van Rector. De voordracht van curatoren werd door mij genegeerd en met behulp van genoemde Inspecteur werd een lid van de Beweging benoemd. Curatoren op één na zagen daarin aanleiding om hun ontslag te nemen. Ik benoemde in overleg met de Kringleider 2 NSB-ers en 2 niet-leden die met ons sympathiseren.
In het algemeen werden lonen en salarissen van de lagere ambtenaren en werklieden verhoogd. Salarisverhoging voor het lagere politiepersoneel door mij voorgesteld werd door de Secretaris-Generaal geweigerd.
De steunnormen van Maatschappelijk Hulpbetoon werden tweemaal door mij verhoogd in verband met de steeds stijgende kosten van levensonderhoud.
In het bestuur van de Vereniging het Ziekenhuis zitten twee leden door de Gemeente aangewezen. Eén van deze was de gevangen genomen wethouder. Deze werd vervangen door een lid van de Beweging. In een onlangs ontstane vacature werd ook de tweede plaats door een Lid van de Beweging ingenomen.
Voorts werden door mij gesteund uit een mij door een lid van de Beweging geschonken bedrag groot 10.000 gulden allerlei verenigingen die op sociaal terrein werkzaam zijn. Vele particulieren werden geholpen en het Kringhuis en andere fondsen van de Beweging gesteund.
Een partij flessen geweckt vlees, circa 450 stuks, werd door de Marechaussee in beslag genomen. Dit werd mij door de Brigadecommandant (lid van de NSB) ter beschikking gesteld. Deze worden morgen door de NSVO onder behoeftige ingezetenen verdeeld.
[getekend] C. den Besten.

1942 ----- 11 juli zaterdag.

VAN HOUTUM. De Overheid kan het grote aantal mensen dat groente bij de kweker koopt niet tegenhouden. Daarom wordt het verbod tot directe verkoop enigszins verzacht. Men kan nu 2 1/2 kilo per dag van de teler kopen zonder vervolgd te worden. In Nederland worden vele joden gevangen genomen. Volgens onbevestigde berichten zullen zij in de nacht van maandag op dinsdag naar Duitsland worden vervoerd.

1942 ----- 13 juli maandag.

VAN HOUTUM. Op politiek gebied staat Duitsland zwak. Dat wil zeggen de orde in de bezette gebieden. Dat tonen de strenge straffen en het arresteren van onschuldige burgers. Zo worden er weer vele Nederlanders gevangengenomen. Waaronder ook negen (intellectuelen) uit Apeldoorn. De SD geeft hen een kwartier de tijd om hun koffertje te pakken. Daarna moeten zij plaatsnemen in een overvalwagen. Terwijl de SD op een nieuw slachtoffer wacht geven vele burgers de gevangenen in de overvalwagen een hand. Velen uit de menigte huilen. Bij iedere Nederlander ligt nu het woord ´tuig´ voor op de lippen. De pers maakt de arrestatie bekend. Alle gevangenen zijn gijzelaars en staan met hun leven borg voor nieuwe sabotagedaden. Niet alleen deze maatregel maar ook de nieuwe verordening over sabotage en het vervoer van Duits oorlogsmateriaal naar het Westen bewijst dat de moffen bang zijn voor een invasie en een algemene opstand. Dit zijn voorzorgsmaatregelen. De verordening bepaalt dat een ieder die sabotage pleegt, ja zelf een ieder die weet dat iemand saboteert, met de dood (zelden een vrijheidsstraf) zal worden gestraft. Een dergelijke verordening wordt in België afgekondigd. 's Avonds worden drie van de Apeldoornse gijzelaars in vrijheid gesteld. Zij schijnen aan een keuring te worden onderworpen. Radio Oranje spreekt om 8.45 uur ook al over deze arrestaties. Daarna hoort men het over alle BBC-uitzendingen. Het Duitse volk zal eens verantwoording voor deze misdaad moeten afleggen.

1942 ----- 15 juli woensdag.

VAN HOUTUM. De ´Nederlandse´ Volksdienst legt beslag op alle kindertehuizen in ons land. Dat gebeurt niet voor Nederlandse maar voor Duitse kinderen. Alle joden in Apeldoorn moeten hun telefoontoestellen inleveren. Een Ariër moet hetzelfde doen als hij met een jood telefoneert. Hoe kan men dat controleren? 's Avonds is in Ugchelen een oefening van de Luchtbeschermingsdienst. Na afloop toont een Apeldoornse brandmeester hoe men brandbommen moet bestrijden. Hij is in het bezit van enige brandstaven. Daarvan zijn er ruim duizend bij Loenen gevallen. Enige dagen geleden zijn bij Uddel fosforbommen gevallen. Het is een rubberbenzol oplossing. Daaraan is fosfor toegevoegd om brand te veroorzaken. Raakt deze stof onder iemands schoenen dan sticht men op ieder punt waar men loopt brand.

1942 ----- 17 juli vrijdag.

VAN HOUTUM. 's Middags belt een SD-agent bij ons aan de deur. Mijn moeder die open doet schrikt vreselijk en denkt aan gijzelaars. De Duitser vraagt naar het bij ons in de buurt zijnde Patertehuis. Dit geeft haar een opluchting. Later horen wij dat de paters waarschijnlijk uit hun gebouw moeten. Daarna willen de Duitsers er joden in onderbrengen. Hetzelfde zal met Caesarea gebeuren. De dominee in Ugchelen krijgt met zijn dochter een bekeuring. De predikant wegens bidden voor ons vorstenhuis en zijn dochter wegens het weigeren van NSB-ers in haar zangvereniging.

1942 ----- 19 juli zondag.

VAN HOUTUM. Een banketbakker uit Apeldoorn moet per dag 2000 gebakjes leveren aan de kantine van het Seminarium. Dat ligt vol SS-soldaten. De bakker krijgt er 20 pond boter per dag voor. De burgerij krijgt een lager boterrantsoen! Is dat nationaal-socialisme?

1942 ----- 20 juli maandag.

VAN HOUTUM. Vanaf hedenmorgen zes uur zijn politieagenten over het hele land bezig fietsen te vorderen. In Apeldoorn hoort men allerlei getallen over het totaal van de gevorderde fietsen. Deze variëren van 800 tot 2000. De agenten nemen zo maar een straat, nu eens in het centrum dan weer in een buitenwijk. Slechts herenfietsen komen voor een vordering in aanmerking. Op het soort banden wordt niet gelet. Fietsen met massieve banden of banden uit vastgenaaide linnen lappen komen veel voor op de verzamelplaatsen Sociëteit en een hotel bij de Grote Kerk. Enkele fietsenstallingen sluiten hun zaak maar omdat het risico te groot wordt. Ieder verwisselt zo veel mogelijk fietsonderdelen tegen oude.

1942 ----- 21 juli dinsdag.

VAN HOUTUM. Onze fabriek in Apeldoorn is geheel gevorderd. Geen instrument of waardevol metaal mag worden verstopt. De directeur van het Rijksbureau zegt over de inbeslagname ´alles tot de schrijfmachines toe´. Wij mogen tot 1 oktober doorwerken en moeten dan alle grondstoffen hebben verwerk. De toekomst is somber. De fabriek moet of voor de Duitsers werken of worden gesloopt. Het laatste is zeer aannemelijk. Eén fabriek in Apeldoorn ligt al stil.

1942 ----- 24 juli vrijdag.

VAN HOUTUM. Wij horen de hele nacht het gedreun van het nieuwe luchtdoelgeschut bij Deelen. Om 3.30 uur volgt een gierend geluid. Iedereen wordt wakker. Het is een brandend vliegtuig dat boven de Harskamp is aangeschoten en met een grote cirkel over Wiesel, Apeldoorn en Ugchelen scheert. Enige honderden meters van ons huis stort het neer. Wij zien het op de grond branden en onderscheiden de silhouetten van de huizen aan de Keienberg. Al spoedig ontploffen een groot aantal patronen en granaten. Mijn vader en broer gaan als brandweerlieden direct naar het toestel. Uit weggeslingerde onderdelen maken wij op dat het een Duits vliegtuig is. Hierdoor heeft ieder groot plezier. Een Engelse bommenwerper cirkelt intussen nog rond om zijn vijand te zien branden. De Ugchelse agent sluit alles aan de kant van Apeldoorn af. Daarna zetten enige collega's uit Apeldoorn ook de wegen aan de zuidzijde af. De tweemotorige jager vloog eerst tegen de palen van het kerkhof en verminkte deze over een breedte van tien meter. Het toestel veroorzaakte een geul van ruim tien meter lengte, twee meter breedte en één meter diep. Door de snelheid vloog het nog door. Raakte een huis waarin één motor bleef hangen en stortte daarna op een heideveld neer. De bewoners van het huis zijn er wonder boven wonder goed afgekomen. Slechts één meisje heeft een snijwond boven het oog. Een jongen heeft een schram over zijn arm en weet de ontstane brand snel te blussen. Olie loopt langs de wand van de kamer. De tweede motor (16 cilinder) ligt 30 meter verder. Mijn vader ziet in het donker een parachute liggen. Door de touwen te volgen vindt hij een zwaar verminkt lijk van een vlieger. De drie aanwezige brandweerlieden zijn het eerst niet eens over de plaats van het hoofd. Het lijk schroeit nog men blust het met water. De piloot mist een been en een hand. Beide delen worden later op het kerkhof teruggevonden. Het ligt overal bezaaid met kogels en 20 mm granaten. Men gooit er zoveel mogelijk in de struiken om ze later te kunnen ophalen. De Duitsers vinden ze later echter toch. De Duitse politie maakt uit een stuk van de motor, een schoen, en een band op dat het Engelsen zijn. Het is weer het kleinzielige van de moffen dat zij eigen verliezen niet willen toegeven. De schoen is inderdaad Engels, maar de band is Duits. Voor het vernielde huis ligt een stuk van de vleugel met het Duitse oorlogskruis. Toch zegt iedere Duitser eerst nog ´Es sind Engländer´. Later geven zij toe dat het Kameraden zijn. De piloot krijgt de schuld dat hij te laag heeft gevlogen. Daardoor raakte hij de afrastering van het kerkhof. Om zeven uur komen er Duitse officieren bij. Zij zetten alles af en de wacht moet streng controleren. De eigenlijke piloot is halverwege Beekbergen in het bos gevonden. Ook deze is dood en zwaar verminkt. Zijn parachute is wel open maar dit baatte niet. Bosarbeiders vonden eerst zijn laars en later zijn lijk. De Duitsers ´gooien´ het eerst bij het andere lijk en bedekken het zolang met een parachute. Zij worden 's middags om 3 uur opgehaald. De chauffeur van de lijkwagen krijgt opdracht om twee Engelsen(!) naar Enschede te vervoeren. Het neergestorte vliegtuig is een Messerschmidt 110 en heeft driebladige propellers. Iedereen wil de resten van deze jager zien en is verheugd over de afloop van dit luchtgevecht. Een boer uit de omgeving neemt 's morgens de kans waar en slacht clandestien een koe. Weer anderen gaan op diefstal uit. Zo worden onder anderen bij mij alle konijnen op één na gestolen.

BRANDWEER. Om 3.55 uur kwam een Duitse tweemotorige nachtjager naar beneden die door een Engelse bommenwerper was afgeschoten. Deze kwam terecht voor het perceel Casimirlaan 15-17 in Ugchelen. Een motor kwam boven in de kap van perceel 17 terecht. Gelukkig bleef hij hangen. In het kamertje daar onder lagen 4 jongens te slapen. Een van de jongens sprong uit het raam van de verdieping op de grond en werd aan de hand gewond. De overigen kwamen met de schrik vrij. De olie uit de motor liep met dikke stralen langs de muren naar beneden. Het plafond van het kamertje was diep doorgezakt onder de zware last van de motor. Door het dak van perceel nr.15 was de schoorsteen naar beneden gekomen en kwam terecht op een bed. In dat bed sliep een meisje dat zwaar aan het hoofd en de borst gewond naar het ziekenhuis moest worden gebracht. De beide Duitse piloten kwamen om het leven. De ene verbrandde en de andere viel te pletter. Ondanks de grote Duitse kentekenen op de vleugels vertelden de moffen ons dat het een ´Engländer´ was. Deze was door een Duitse nachtjager neergeschoten.

1942 ----- 25 juli zaterdag.

VAN HOUTUM. Het neergestorte vliegtuig wordt opgeruimd. De motor wordt met een dieplader uit het huis gehaald. De wacht is er nog maar deze is niet meer zo streng.

1942 ----- 27 juli maandag.

VAN HOUTUM. Eén van de arbeiders van Brouwersmolen komt uit Duitsland terug. Hij werd wegens (opzettelijk) bedwateren naar een ziekenhuis overgebracht en daar door de verpleegsters hard geranseld. De dokters keurden hem tenslotte af. Nu werkt hij weer op de fabriek. Hij is zo gezond als een vis.

1942 ----- 28 juli dinsdag.

VAN HOUTUM. Vanaf 30 juli aanstaande zullen alle houders van rijwielen hun fietsen moeten inleveren aan een school in Apeldoorn West. Zij die kunnen bewijzen dat ze een fiets nodig hebben kunnen een bewijs van vrijstelling ontvangen. Voor verraad van een pensiongast (hij wilde geen suikerbon geven) moet een controleur van de CCD bij een hotelhouder in Ugchelen huiszoeking doen. Deze vindt duizend eieren, 20 pond boter en tien pond vlees. Alles clandestien verkregen. De hotelhouder slaat door en verraadt enige verkopers van deze levensmiddelen. Hierbij zijn enige arbeiders van onze fabriek in Apeldoorn betrokken. De eigenaar moet zijn hotel aan het einde van deze week sluiten

1942 ----- 1 augustus zaterdag.

VAN HOUTUM. 's Morgens probeer ik aan de school in Apeldoorn een bewijs van vrijstelling voor mijn fiets te krijgen. Om 8.30 uur worden de burgers geholpen. Deze staan in vijf dubbele rijen van 20 meter lengte. Na drie kwartier kom ik aan de beurt. De vergunning wordt geweigerd. Aan de ene kant vind ik het jammer. Daar staat tegenover dat er geen kenmerken van mijn fiets (zelfs niet mijn naam) zijn opgeschreven. Daardoor is de fiets niet geregistreerd. De NSB-er, want alle ambtenaren dragen het driehoekspeldje, merkt op dat hij bij langer gezanik mij naar de inspecteur zal sturen. Deze zal de fiets dan wel in beslag nemen. Dit laat ik me geen twee keer zeggen. Ik verdwijn zo gauw mogelijk met het persoonsbewijs nog in mijn hand. Hoeveel verklaringen over het dringend gebruik van de fiets de burgers ook hebben zij helpen niets. De burgemeester begaat een grote fout door de fietsen door NSB-ers te laten keuren. Een tweede fout is (naar zijn standpunt) dat de fietsen waarop men geen vergunning krijgt niet worden geregistreerd. Als gewone ambtenaren of moffen de keuring zouden uitvoeren zou er niet zo´n grote haat tegen de NSB-ers ontstaan. De haat tegen de NSB wordt steeds groter. Zij wringen zich nu in allerlei bochten om toch maar de hielen van hun ´beschermers´ te kunnen likken.

1942 ----- 3 augustus maandag.

VAN HOUTUM. De overheid maakt bekend dat iedereen van wie het rijwiel is gevorderd en geen ander heeft teruggekregen een schadeloosstelling krijgt van 50 gulden. Houders van vetkaarten krijgen gratis een andere fiets. Wat heeft men aan 50 gulden? Een buitenband kost alleen al 70 gulden.

1942 ----- 4 augustus dinsdag.

VAN HOUTUM. Volgens geruchten zou een Brits vliegtuig een aanval op een goederentrein bij Stroe hebben gedaan. De stoker en de machinist zouden tijd hebben gekregen om zich in het nabijgelegen bos te verschuilen. De trein zou vele voltreffers hebben gekregen. De Duitsers sluiten wegens schietoefeningen (niet in de krant aangekondigd) de weg naar Hoenderloo af. De moffen verliezen hun streken echter niet. De schildwachten staan nog voorbij de Ugchelse Berg. Onwetenden moeten dus eerst de berg oplopen (van fietsen is meestal geen sprake) en worden daarna teruggejaagd. Waarom plaatsen de Duitsers niet bij de Viersprong een groot bord met doorgaand verkeer dat in de richting Beekbergen wijst? Volgende week komt er kermis in Apeldoorn. De meeste exploitanten zijn NSB-ers. De kermis zal het hele marktplein beslaan. Daardoor zijn de veemarkt en het parkeerterrein tijdelijk verplaatst. Kermis is volgens G. een volkse gelegenheid.

1942 ----- 5 augustus woensdag.

VAN HOUTUM. Britse vliegtuigen doen 's nachts een aanval op Deelen. Zwaar afweergeschut probeert dit te beletten. Eén granaat valt in Ugchelen en ontploft bij aanraking van de grond. Het fluiten is duidelijk te horen. 's Nachts passeren veel treinen Apeldoorn. Er komt gemiddeld om de tien minuten een trein voorbij.

1942 ----- 6 augustus donderdag.

BLOEM. Aanslag op een Duitse munitietrein in Rotterdam. Men zegt dat er veel soldaten mee verongelukt zijn. Hiervoor zijn 5 gijzelaars doodgeschoten.

1942 ----- 8 augustus zaterdag.

VAN HOUTUM. ´s Middags hoort de Ugchelse bevolking dat dokter Duuring met drie anderen Apeldoorners op 31 juli in Amersfoort zijn gefusilleerd(!) Maandag (dus na zijn dood) ontving zijn vrouw een laatste brief van hem onder het opschrift ´Zijn laatste wilsbeschikking´. Deze brief was al op 19 juli geschreven. Woensdag kwam de advocaat bij haar op bezoek. Gisteren ontving mevrouw Duuring de boodschap dat zij de kleren van haar man aan het Huis van Bewaring in Amsterdam kon komen afhalen (nog steeds niets vermoedende). Tegelijkertijd ontvingen zijn ouders bericht dat hun zoon op 31 juli is doodgeschoten. Zijn vrouw kreeg dit bericht niet(!). Dr. Duuring de man die buiten de Duitsers geen vijanden had, de man die dag en nacht voor zijn patiënten klaar stond en geen onderscheid maakte tussen rijk en arm is op zo'n gewelddadige manier van ons heengegaan. De reactie van de Ugchelse bevolking die door deze tijding als het ware kapot is, zal niet uitblijven. Het is jammer dat zoiets niet voldoende, ja eigenlijk in het geheel niet te verwerken is. Het is haast onbegrijpelijk dat wij onze dokter niet weer terug zullen zien. Velen komen in hun gesprekken steeds weer terug op onze zo goede huisarts.

1942 ----- 10 augustus maandag.

VAN HOUTUM. De politie in Apeldoorn neemt bij alle fietsenmakers de in voorraad zijnde herenfietsen (zonder banden) in beslag. Er zouden ook weer fietsenvorderingen op straat plaats vinden.

1942 ----- 11 augustus dinsdag.

VAN HOUTUM. 's Morgens is er in Beekbergen gelegenheid een bewijs van vrijstelling voor de fiets te krijgen. Nu probeer ik het daar eens. Het duurt wel lang maar ik word optimistisch omdat iedere aanwezige een bewijs krijgt. Na 1 1/2 uur wachten ben ik aan de beurt. Alles gaat op volgnummers. Het NSB-boertje dat me helpt is stom-vriendelijk. Degene die mijn verklaring lezen schrijven al spoedig een bewijs zonder dat er iets gevraagd wordt. De NSB-ers in Apeldoorn zijn om zo te zeggen intellectuelen vergeleken met Beekbergen. Met al die gekheid krijg ik toch maar een bewijs. Jongens die op de HBS gaan hoeven alleen maar een verklaring van hun vader te hebben en krijgen dan ook vrijstelling. Zo gemakkelijk ging het in Apeldoorn niet. In een beschouwing over roken deelt de pers mee dat binnenkort de verkoop van shag en goedkope sigaretten zal ophouden.

1942 ----- 12 augustus woensdag.

VAN HOUTUM. De militaire bevelhebber in Nederland Christiansen maakt bekend dat er in de afgelopen nacht een aanval op een zendstation heeft plaatsgevonden. Er zouden vele daders zijn gearresteerd. Als blijkt dat de bevolking deze saboteurs, die van buitenlandse munitie voorzien waren, hulp verleent zullen er gijzelaars voor deze daad boeten. Volgens geruchten zou zendstation Kootwijk zijn bedoeld. Op last van de commissaris van politie nemen enige Apeldoorners onder leiding van de duivel B. bij 80 burgers de radio in beslag. Alle betrokkenen stonden bij B. op de zwarte lijst (gewoonlijk om kleinigheden). In enkele avondbladen staan doodsadvertenties van de gefusilleerde Apeldoorners. Daaronder die van dr. Duuring.

1942 ----- 13 augustus donderdag.

VAN HOUTUM. De politie neemt bij een dame uit Apeldoorn dat altijd zeer veel geld gaf aan armen, stichtingen enzovoort ruim 400 flessen geweckt vlees (dit is 700 liter), 26 flessen bouillon en zeven stukken spek (ieder 1 1/2 kilo) in beslag. De politie stelt het ter beschikking aan de burgemeester. Deze draagt het op zijn beurt weer over aan de NSVO (een NSB organisatie). De krant moet laten uitkomen dat behoeftige plaatsgenoten het vlees gratis ontvangen. Per slot van rekening krijgen alleen NSB-ers iets. Een joodse inwoner uit Ugchelen kreeg gisterenavond Duitsers en de ploert B. op bezoek. Zij sloten de Portugese jood tijdelijk in de auto op en hielden een plundertocht door zijn huis terwijl zij ieder een revolver in de hand hielden. Zij vertrokken met een grote buit waaronder de radio en een schrijfmachine. Hij zelf werd weer vrijgelaten. De moffen en B. moesten echter vanavond op last van de burgemeester alle gestolen goederen weer terugbrengen. Dit gebeurt ook. Zij bellen weer aan maar schrikken terwijl de bewoner opendoet. Hij wordt doosbleek en het blijkt dat hij vergif heeft ingenomen. B. belt direct het ziekenhuis op. De bewoner wordt naar het ziekenhuis gebracht. Er is verder praktisch niets bekend over dit mysterieuze voorval.

1942 ----- 14 augustus vrijdag.

VAN HOUTUM. Onze fabriek moet een hoeveelheid aardappels leveren. 's Middags wordt ruim vier ton naar de groothandelaar gebracht. Deze keurt ze echter wegens een algemeen heersende ziekte af. Zij gaan onverrichterzake weer naar Ugchelen. Wij kunnen ze goed gebruiken voor veevoer. Hier is ook een vergunning voor nodig. Voor wij deze in bezit hebben (duurt minstens 14 dagen) zijn de aardappels toch al verrot. Naar aanleiding van deze regels wordt er dus van alle kanten gesaboteerd.

1942 ----- 15 augustus zaterdag.

VAN HOUTUM. Met het oog op de beperkte gas- en elektralevering, kan men in de hotels alleen nog maar 's morgens warm water krijgen.

1942 ----- 16 augustus zondag.

VAN HOUTUM. Alle fabrieken in Eerbeek moesten in de afgelopen week een groot aantal arbeiders voor Duitsland leveren. Enige dagen geleden hielden de Duitsers een oefening met parachutisten bij zendstation Radio Kootwijk. Men brengt de aanslag van woensdag met deze oefening in verband. Het is zeker dat de moffen een ondergedoken Nederlandse Vrijwilliger voor het Oostelijk Front hebben gevangengenomen. Bovendien zouden nog meer onderduikers zijn gearresteerd. Hierover is geen zekerheid. De Ugchelse Portugese jood, die op 13 augustus vergif heeft ingenomen, is nu pas bij zijn bewustzijn. Volgens geruchten zou een hoge Duitse officier in Apeldoorn dood op zijn bed zijn gevonden. Zijn adjudant is sinds enige dagen spoorloos verdwenen. Alle vijvers in het bijzonder die van het Koninklijk Park werden afgedregd maar zonder resultaat

1942 ----- 17 augustus maandag.

VAN HOUTUM. Seyss-Inquart verbiedt in een verordening de verkoop van alle aardrijkskundige kaarten over Duitsland en de bezette gebieden. De kermis in Apeldoorn, die zeer weinig belangstelling trok, wordt verlengd tot 20 augustus. Als lokmiddel geeft de Nederlandse Volksdienst aan zekere personen vrijkaarten uit. Hier komen hoofdzakelijk NSB-ers voor in aanmerking. Met andere woorden de kermis verdient niets. Goede vaderlanders gaan er niet naar toe. Ugchelen heeft een nieuwe dokter. Een oud vriend van wijlen dr. Duuring. Om 20.30 uur passeren de eerste Britse vliegtuigen in de richting Duitsland. Het is dan nog licht. Onmiddellijk staken de voornaamste Duitse zendstations hun uitzendingen.

1942 ----- 18 augustus dinsdag.

VAN HOUTUM. Volgens geruchten zou de burgemeester door de commissaris van politie zijn gearresteerd. Hiervan is wel iets waar want een officieel bericht van het gemeentebestuur is ondertekend door de loco-burgemeester.

1942 ----- 19 augustus woensdag.

VAN HOUTUM. De kermis in Apeldoorn wordt opnieuw verlengd door de ´grote belangstelling´. Dat wil zeggen de draaimolen draait meestal voor één persoon.

1942 ----- 22 augustus zaterdag.

VAN HOUTUM. De politie van Apeldoorn vordert vrachtauto's. De auto van de fabriek wordt afgekeurd. De agent die vergezeld is van een Duitser treedt zeer onbeschoft op. Een groot aantal joden (80 à 140) worden uit Apeldoorn overgebracht naar kampen in Duitsland. Volgens geruchten zou de burgemeester door Seyss-Inquart zijn afgezet. De ´burgemeester´ van Putten (met een opleiding van drie maanden) zou zijn opvolger worden.

1942 ----- 23 augustus zondag.

VAN HOUTUM. De kermis is ten einde. Er was weinig belangstelling.

BLOEM. Aanslag op de trein aan de Dernhorstlaan in Twello. De rails waren 80 centimeter uitgebogen maar dit is door spoorwegarbeiders ontdekt. De trein is opgehouden, geen ongelukken.

1942 ----- 24 augustus maandag.

VAN HOUTUM. Wanneer er voor de oogst te weinig arbeidskrachten zijn zullen de scholen in klassenverband moeten helpen. Er is voor de zoveelste keer een nieuwe spoorwegregeling. Het aantal treinen wordt opnieuw verminderd.

1942 ----- 25 augustus dinsdag.

VAN HOUTUM. 's Morgens verschijnt een Engels vliegtuig boven Deelen. Het is al spoedig in gevecht met een Duitse jager. Kort daarna vuurt het luchtdoelgeschut. Het Engelse vliegtuig werpt strooibiljetten uit. Deze hangen aan ballonnetjes (pakken van duizenden). Zij vallen overal, voornamelijk in Hoenderloo, Otterlo, Harskamp, Kootwijk, Ugchelen, Beekbergen, Loenen en Eerbeek. Bij ons liggen er duizenden. Het strooibiljet bevat de toespraak van Harris tot het Duitse volk over verzwaring van de luchtaanvallen. Duitse soldaten moeten de pamfletten verzamelen. 's Avonds komen er drie voorbij. Zij dragen een jutezak vol met strooibiljetten. Waar zij deze hebben gevonden is niet bekend. Er liggen er nog massa's in onze omgeving. Een spoorwegarbeider bemerkt dat de rail op de lijn Deventer - Apeldoorn in een bocht is losgeschroefd. Door zijn optreden gebeuren er geen ongelukken. Daardoor zullen er ook geen gijzelaars voor boeten.Voor één september aanstaande moeten enige gebouwen in Apeldoorn worden ontruimd. Daaronder de Christelijke HBS. Deze school wordt waarschijnlijk weer een lazaret. Zes arbeiders van onze fabriek in Apeldoorn krijgen bericht dat zij morgen voor de keuring moeten verschijnen. Dat is natuurlijk voor tewerkstelling in Duitsland.

1942 ----- 26 augustus woensdag.

VAN HOUTUM. Er zijn nu al 13 arbeiders van de fabriek Brouwersmolen aangeschreven. Zij werden allemaal goedgekeurd. Ja zelfs één met drie breuken en een misvormde arm.

1942 ----- 27 augustus donderdag.

VAN HOUTUM. De arbeiders van Brouwersmolen kunnen tot begin oktober in Holland blijven doorwerken. Eerst was de termijn drie september. Die is gelukkig verlengd. Zij moeten naar een papierfabriek in Zuid Beieren. Het is hoogst waarschijnlijk dat de beide papiermachines van onze fabriek in Apeldoorn na oktober zullen worden gesloopt.

1942 ----- 28 augustus vrijdag.

VAN HOUTUM. Gisterenavond om 23.05 uur passeerden de eerste Britse vliegtuigen. Het geronk ging onophoudelijk door tot 0.25 uur. Daarna vloog nog zo nu en dan een toestel over. Even voor middernacht was er een luchtgevecht boven Deelen. De lichtspoormunitie was goed te zien. Een Duitse bommenwerper mocht niet op het vliegveld landen. Daardoor bleef hij geruime tijd laag rondcirkelen. Om 0.15 uur hoorden wij twee bommen ontploffen in de richting Ede. Seyss-Inquart ontslaat burgemeester Den Besten. Bij zijn installatie wilden we niets van hem weten. Nu vinden we het eigenlijk jammer dat hij ontslagen is. Hij is volgens NSB-ideeën te goedig.

1942 ----- 29 augustus zaterdag.

VAN HOUTUM. In de afgelopen week werden veel Apeldoornse joden naar kampen in het noorden van ons land vervoerd. Zij namen allerlei medicijnen, insectenpoeder enz. mee. Ze zijn tegen besmettelijke ziekten ingeënt en trekken hun beste kleren aan.

1942 ----- 31 augustus maandag.

VAN HOUTUM. Een nieuwe verordening bepaalt dat melkbussen en lettermetaal voor 15 september aanstaande bij de diverse bureaus moeten worden ingeleverd. In heel Nederland is buitenshuis weinig te merken van de verjaardag van onze Koningin. In Apeldoorn surveilleren NSB-politieagenten. Elke vaderlander luistert vanavond naar Radio Oranje.

1942 ----- 14 september maandag.

BRANDWEER. 's Morgens vroeg om 3.30 uur stortte een tweemotorige Engelse bommenwerper brandend naar omlaag en kwam terecht aan het Kanaal onder Vaassen. Alle 6 inzittenden kwamen om het leven. Twee hooibergen gingen in vlammen op terwijl de boerderij kon worden behouden.

1942 ----- 30 september woensdag.

SPOORWEGEN. In september 1942 kregen wij opdracht een railwacht in te stellen. De General-Kommissar für das Sicherheitswesen wenste dit. Daarbij moesten er schootsvelden zijn langs de spoorweg van 8 tot 10 meter breedte. In de eerste tijd werd hiermee, zoals met alle Duitse opdrachten, hevig lijngetrokken. Intussen deden zich overal in het land gevallen voor die de Duitsers er toe dwongen in mei 1943 een burgerwacht in te stellen.

1942 ----- 2 oktober vrijdag.

BLOEM. In Welsum een boerderij afgebrand.

1942 ----- 4 oktober zondag.

VAN HOUTUM. Er wordt veel over een invasie gesproken. De mensen weten natuurlijk altijd weer data te noemen, bijvoorbeeld tussen acht en twaalf oktober. Er kon nu wel eens iets van waar zijn.

1942 ----- 5 oktober maandag.

BLOEM. In het gehele land 20.000 joden weggehaald. Quo Vadis?

1942 ----- 7 oktober woensdag.

VAN HOUTUM. Op het station van Almelo vallen enige bommen. Het treinverkeer naar het oosten van ons land is hierdoor ontwricht. Spoorwagons zouden nog alleen voor levensmiddelen beschikbaar worden gesteld. De Duitse Weermacht legt beslag op onze vrachtauto. Als er een invasie komt moeten wij de auto inleveren. Reparaties moeten wij in de aangewezen garage laten gebeuren. De Duitsers verwachten ook een invasie want zij plaatsen in alle gemeenten borden met plaatsnamen die in de verkeerde richting wijzen. Op het ene kruispunt wijzen de borden met Amersfoort, Ede en Arnhem in de richting Zwolle en op de andere plaats weer in de richting Deventer. De borden zijn lichtgeel en meestel niet van een zwarte rand voorzien. Hier is dus ook weer een systeem in.

1942 ----- 10 oktober zaterdag.

VAN HOUTUM. Vanaf aanstaande maandag worden 20 textielpunten geldig. Zij hebben weinig waarde. Op de punten is ook al bijna geen textiel meer te krijgen.

BLOEM. In Voorst bij de boerderij van Zwartjes (voormalig) een zaadberg in brand gestoken.

1942 ----- 11 oktober zondag.

VAN HOUTUM. Een groot aantal vrachtauto's van wasserijen wordt 's middags bij het Seminarium (een Duitse kazerne) gekeurd. Rijksduitsers en NSB-ers krijgen in Nederland dezelfde rantsoenen als de overige bevolking. Dit is een propaganda leugen. Want de verhouding is niet 1 : 1 maar minstens 2 : 1. De rantsoenen zullen tot de volgende oogst worden gehandhaafd. Seyss-Inquart geeft toe dat de Duitsers nu de kerkklokken in beslag nemen. Hij heeft de volgende uitvlucht. ´Sinds eeuwen verzamelen de mensen schatten en brengen deze in de kerken onder om ze in oorlogstijd voor doeleinden tot bescherming van het vaderland te gebruiken´. Dieven menen altijd hun daden te kunnen goed spreken.

1942 ----- 14 oktober woensdag.

VAN HOUTUM. 's Nachts arresteert de politie en marechaussee in Apeldoorn alle communisten. Hetzelfde vindt plaats in Deventer en Voorst. Mannen en vrouwen worden gevangengenomen terwijl de buren voor de kinderen moeten zorgen. Laat de Nederlandse Volksdienst die zich voordoet zo menslievend te zijn er maar voor zorgen. In dit verband bestaat er natuurlijk geen Volksdienst. Na de arrestatie verzegelt de politie de woningen en laat overdag huiszoekingen verrichten. In Beekbergen worden alleen al 16 personen opgepakt. Deze maatregel schijnt nog steeds in verband te staan met de spoorwegaanslag bij Twello.

1942 ----- 15 oktober donderdag.

VAN HOUTUM. 's Avonds om elf uur woedt er een brand in de richting Teuge. Weer wordt er een nieuwe boerderij aan de reeks toegevoegd die door sabotage afbranden.

BLOEM. Fabriek van Holterman-ten Hove afgebrand. Hedenavond 10 uur een felle brand richting Teuge (Velthuis, in de Vecht).

1942 ----- 16 oktober vrijdag.

VAN HOUTUM. Alle aanwezigen die bij het appèl van het NAF in Tivoli hun persoonsbewijs moesten missen, moeten in Arnhem op het matje verschijnen. Als zij hun passieve houding volharden zullen zij naar Rusland worden gedeporteerd. Volgens onbevestigde berichten moeten ook enige Apeldoornse politieagenten in Arnhem verschijnen. De SD zou op het bureau een kist met vreemde munitie hebben gevonden.

BLOEM. De communisten zijn overal opgepakt. Quo Vadis? Vandaag zijn 15 gijzelaars gefusilleerd voor sabotage in het land.

1942 ----- 17 oktober zaterdag.

BLOEM. Men spreekt van een aanslag door dynamietontploffing op een trein bij Sittard waardoor deze in het water terecht is gekomen en de machinist benevens 3 wagons met koeien om het leven kwamen.

1942 ----- 18 oktober zondag.

VAN HOUTUM. De Nederlandse Regeringspersdienst in Londen waarschuwt via Radio Oranje alle Nederlanders om 's avonds en 's nachts zo min mogelijk per trein te reizen. De RAF zal alle treinen gedurende de duisternis aanvallen. Zij beperkt zich overdag tot de goederentreinen.

1942 ----- 19 oktober maandag.

VAN HOUTUM. 's Middags komt de houtcontroleur op de fabriek om de elzen die wij van plan zijn om te zagen te bekijken. De man kan niet op een ongelukkiger tijdstip komen. Overal liggen stapels hout die echter niet voor de fabriek bestemd zijn maar die wij voor de verbruikers in stukken zagen. De controleur maakt hieruit op dat wij in onze turfgasgenerator hout stoken. Dit is verboden evenals het bezit van een cirkelzaag. Daarom krijgen wij een ernstige waarschuwing. Zonder aanvraag om de elzen te mogen hakken zou er niets gebeurd zijn. Wij zullen nu wel meer gecontroleerd worden. Kleine oorzaken hebben grote gevolgen. Op onze fabriek in Apeldoorn meldt zich iemand van het personeel als gemachtigde van het NAF aan. Het is iemand die bekend staat als een groot onverschil die in iedere zin enige vloeken moet uitspreken. Hij heeft ook last van lange vingers.

1942 ----- 20 oktober dinsdag.

VAN HOUTUM. Enkele Duitse soldaten houden oefeningen in het bos naast ons huis. Tegen de middag krijgen zij bewegingsvrijheid. Enige van hen nemen de gelegenheid waar om van onze vruchtbomen de laatste twee appels met de bajonet af te gooien. Deze moffen met hun ongure gezichten willen hetzelfde bij mijn oom proberen. Bij het zien van mijn neef lopen zij weg. Naast het oefenen in seinen krijgen zij zeker ook les in stelen.

1942 ----- 24 oktober zaterdag.

VAN HOUTUM. Alle boeren krijgen een schrijven dat zij zelf hun hooi- en strobergen moeten bewaken. Zij moeten bovendien al hun pluimvee missen als zij niet aan de verplichting tot inlevering van 15 eieren per kip hebben voldaan. Er zijn foto's van de overleden dr. Duuring in omloop. Het is een foto uit zijn militaire dienst. Daar bekleedt hij nog de rang van vaandrig. Ondanks de hoge prijs vliegen de foto's weg.

1942 ----- 25 oktober zondag.

VAN HOUTUM. Het oktobernummer van 10-10-1942 van Vrij Nederland meldt onder meer dat vanaf 1 november in Twente elf textielfabrieken en in het hele land 130 zuivelfabrieken worden stilgelegd. Eigenaars, arbeiders en machines zouden naar Duitsland moeten.

1942 ----- 26 oktober maandag.

VAN HOUTUM. In Nederland moeten alle Rijksduitsers van de lichting 1904 en 1905 worden gekeurd. Zo gaat het goed tot dat alle Duitsers zijn gesneuveld.

1942 ----- 27 oktober dinsdag.

BLOEM. Tengevolge van bovenvermelde branden wordt er nu in de gemeente Voorst gepost in 2 ploegen van 8 tot 1 uur 's nachts en van 1 tot 6 uur 's morgens. Hiervoor zijn 400 man in één nacht nodig. Dit is 3.000 per week. Men post tot 55 jaar. Boterbonen, goed voor 1 pond, worden in de zwarte handel verkocht voor f 10,50. Men zegt dat dubbele (brood)bonnen in Amsterdam worden verkocht voor f 1,75 gulden.

1942 ----- 30 oktober vrijdag.

VAN HOUTUM. Seyss-Inquart bepaalt dat mannen tussen de 16 en 50 jaar in de komende winter kunnen worden opgeroepen voor sneeuwruimen. De burgemeesters zijn bevoegd persoonlijke diensten te vragen. Het rantsoen tabak wordt voor mannen minder. De ene week is er één bon (daarvoor twee) en de andere week zijn er nog twee bonnen geldig. Het rantsoen is nu dus 60 sigaretten per 14 dagen. Er worden tientallen jongens van wasserijen enz. opgeroepen voor de keuring. Alle goedgekeurden moeten maandag aanstaande naar Duitsland vertrekken. Zij worden grotendeels opgenomen in de Organisation Todt en zullen opruimingsdiensten (in gebombardeerde steden en misschien ook aan het oostelijke front) moeten verrichten. Eén wasserij moest bijvoorbeeld zeven arbeiders missen. Onze fabriek in Apeldoorn mag onder minder gunstige voorwaarden tijdelijk doorwerken. Het voornaamste is echter dat de fabriek niet voor de duur van de oorlog wordt stil gelegd.

1942 ----- 31 oktober zaterdag.

VAN HOUTUM. 's Nachts om drie uur wordt mijn oom door de Duitse Weermacht opgebeld. De chauffeur moet zo snel mogelijk met onze vrachtauto naar de Gedenknaald gaan. Het lijkt ons op een oefening. De nachtwacht roept de chauffeur, en mijn vader helpt hem bij het starten van de wagen. Alles verloopt vlot. Intussen passeert een aantal Duitse soldaten dat zich tot zes uur in de morgen in het bos schuil had gehouden. Hierdoor denken wij echter aan een invasie. Mijn oom gaat naar huis en zet de radio aan. Er is echter geen kwestie van een landing of een ander extra bericht. Wij weten nu al zoveel dat er zich bij een invasie Duitse troepen in de bossen bevinden met het oog op parachutisten. Nadat de auto vertrokken is, belt de Weermacht mijn oom van Brouwersmolen op en zegt dat de oefening niet doorgaat(!). De chauffeur krijgt bij de Gedenknaald een pluimpje. Als het werkelijkheid is moet hij de auto naar Amersfoort brengen. In dat geval moet hij maar zien om op eigen gelegenheid terug te komen (!)

1942 ----- 3 november dinsdag.

VAN HOUTUM. 's Middags om vijf uur doen drie Britse vliegtuigen een aanval op de spoorlijn bij Stroe. De rails worden vernield en er ligt een tijdbom langs de lijn. Het treinverkeer ligt over deze route stil. De vliegtuigen komen over Apeldoorn en vliegen zo laag dat de piloten in de glazen koepels duidelijk zichtbaar zijn.

1942 ----- 4 november woensdag.

VAN HOUTUM. 's Avonds om 18.15 uur is de spoorlijn Amersfoort - Apeldoorn weer gerepareerd. De eerste trein passeert op dit tijdstip.

1942 ----- 7 november zaterdag.

VAN HOUTUM. Britse vliegtuigen zijn de hele dag in actie. 's Morgens woedt een luchtgevecht boven Harskamp. Het luchtdoelgeschut vuurt en lost twaalf salvo's tegelijk. Later horen wij alleen mitrailleurvuur. 's Middags beschiet een jager de kazernes en het Seminarium. 's Avonds kom ik laat thuis. Om de algemene oorlogstoestand weer te geven schrijft mijn vader (opdat ik het zal lezen) boven de krant ´Het gaat geweldig´. Deze woorden zeggen voldoende hoe de stemming onder het Nederlandse volk is.

BLOEM. Van de brandstichters van 15-10-42 als boven vermeld zijn er heden in Arnhem terechtgesteld: Jan Bakker, oud rond 26 jaar en Jan Eekhuis, beiden uit Terwolde. Vonnis door de kogel. Vanuit Klarenbeek zijn er reeds 12 man naar Duitsland om te werken en nu hebben er weer 17 een aanzegging gekregen. Heden gepasseerd richting Zutphen een 30-tal Ford wagens. Nieuw van de Ford fabriek.

1942 ----- 10 november dinsdag.

BLOEM. De Amerikanen zijn met de Engelsen Noord-Afrika ingetrokken.

1942 ----- 11 november woensdag.

BLOEM. Het posten is nu weer afgelopen. Eén maal van 1 tot 6 en één maal van 8 tot 1 uur gepost. De Duitsers zijn onbezette gebieden van Frankrijk ingetrokken. Ze zeggen Marseille en de kust langs de Middellandse Zee te willen beveiligen tegen een eventuele inval van Engelse en Amerikaanse troepen. In Egypte vechten Engelsen hard tegen de Duitsers en Italianen.

1942 ----- 12 november donderdag.

VAN HOUTUM. In een vonnis wijst de politierechter te Zutphen erop dat het stelen van bosbessenbladeren (voor de thee) streng gestraft zal worden.

BLOEM. Heden gepasseerd richting Zutphen een 30-tal Ford wagens, nieuw van de Fordfabriek. De Duitsers vechten nu nog steeds in de Kaukasus waar ze de stad Stalingrad, na 3 maanden nog met geheel in handen hebben. In Egypte vechten Engelsen hard tegen de Duitsers en Italianen.

1942 ----- 13 november vrijdag.

VAN HOUTUM. De Duitsers halen in Ugchelen langs verschillende bossen, weiden en tuinen de prikkeldraadafrasteringen weg.

1942 ----- 17 november dinsdag.

VAN HOUTUM. Agenten van de Sicherheits Dienst patrouilleren door Apeldoorn. Men mag op de Hoofdstraat niet stilstaan, samenscholen of met elkaar praten. Het lijkt dat ´goede´ politie heeft verklapt dat vanavond na acht uur (dan mogen de joden niet meer op straat komen) alle joden zullen worden gearresteerd. Om tien uur horen wij dan ook dat bijna alle joden, jong en oud, man en vrouw zijn opgepakt. Zij worden in optocht naar het station geleid waar een extra trein staat.

1942 ----- 19 november donderdag.

VAN HOUTUM. Er zouden dinsdagavond 67 joden zijn opgepakt. Het plan was 250 joden te ontvoeren maar het grootste gedeelte is ondergedoken. Gevallen van zelfmoord zijn niet uitgesloten.

1942 ----- 20 november vrijdag.

VAN HOUTUM. De Duitsers verwijderen weer van verschillende bossen de afrasteringen van prikkeldraad. De Duitse Weermacht vordert bijna alle vlasafval om aan de nijpende vraag naar verbandgaas te kunnen voldoen. De moffen leggen beslag op vele kloosters. Vele paters van Duitse geboorte (ook één uit Ugchelen) moeten zich in Amersfoort melden. Daar worden zij voorlopig gevangen gehouden.

BLOEM. Heden passeerden richting Zutphen weer 20 nieuwe Ford wagens van de fabriek.

1942 ----- 21 november zaterdag.

VAN HOUTUM. Volgens officieuze berichten is Mr. Dr. Pont te Hillegom tot burgemeester van Apeldoorn benoemd.

1942 ----- 22 november zondag.

BLOEM. Heden passeerden richting Zutphen weer 25 nieuwe Ford wagens van de fabriek. Van de onder 15e oktober 1942 gemelde branden moeten er nog bij vermeld: de stro-opslagplaats te Twello station, een zaadberg van Gotink te Voorst en een stro-opslagplaats in Deventer. In totaal 9 branden.

1942 ----- 23 november maandag.

VAN HOUTUM. 's Nachts om één uur komt een vliegtuig laag over. Deze werpt boven de Eendracht een groot aantal pamfletten af. Op één plaats is het wit van de 'Wervelwind'. Het is zo jammer dat er zoveel mensen in het donker over gefietst hebben zonder te weten wat het was. Bijna alle boekjes zijn nat en smerig door de modder. Al voor 7.30 uur zijn de meeste opgeraapt. Een enkele kan nog hier en daar in een dakgoot liggen. Het is de zesde uitgave, het septembernummer van de Wervelwind. Aan de voorzijde staat een gekleurde afbeelding van een Nederlandse piloot die naar enige Spitfires (gekocht met gelden van het Prins Bernhard fonds) kijkt. Op de tweede pagina is een foto van Prinses Juliana met haar beide dochtertjes afgedrukt. Het boekje bevat verschillende onderwerpen. Met veel moeite weet ik een dergelijk boekje te verkrijgen omdat ik nog geen verzameling van strooibiljetten mag hebben. Alle ondernemingen (op enige uitzonderingen na) krijgen een schrijven dat zij binnen twee dagen de namen en adressen van hun arbeiders tussen 18 en 45 jaar (dus praktisch iedereen) moeten opgeven. Een vrachtrijder uit Ugchelen staat met zijn arbeider terecht voor de economische rechter te Zutphen voor frauduleus slachten. Het vonnis luidt een half jaar. Hun advocaat tekent hoger beroep aan omdat dit nog een half jaar duurt. In die tijd kan er veel gebeuren.

BLOEM. De ´Koerier´ van maandag 23 november vermeldt de namen van 15 gefusilleerden, te weten:
Gerrit 't Einde (voormalig gemeenteraadslid) Terwolde,
Frans Teelen (schoenmaker) Twello,
Jan Rodert,
Carnelus Lugtbart Voorst,
Antoon Siedenburg (leerling Koloniale Landbouwschool) Twello,
Willem van de Weerdt Terwolde,
Klaas Bakker Terwolde,
Gerrit Nieuwenhuis Terwolde,
Willem van de Maten Voorst,
Willem Lenssen (elektricien) Voorst,
Hendrik Eekhuis Terwolde,
Gerrit van Werven Terwolde,
Jan Eekhuis Terwolde,
Frederik de Weerdt Terwolde,
Bernhard Immerzeel (Koloniale Landbouwschool) Twello.

1942 ----- 24 november dinsdag.

VAN HOUTUM. De kranten verschijnen opnieuw in een kleinere uitgave. De Telegraaf mag per week 30 pagina's bedrukken en de Nieuwe Apeldoornsche Courant slechts 16. Dit is de reden dat de NAC in kleiner formaat de helft van vroeger verschijnt.

1942 ----- 25 november woensdag.

VAN HOUTUM. Eerst nu wordt bekendgemaakt dat de Duitsers veel kerkklokken laten slopen. Dit is al wel 14 dagen aan de gang. De Arbeidsbeurs wordt pas 's avonds om elf uur gesloten door de keuring van arbeiders voor Duitsland. Er worden velen goedgekeurd. Fantastische cijfers over het vorderen van arbeiders van verschillende ondernemingen doen de ronde. Vele industrieën zullen erdoor stilgelegd worden. Het personeel van één fabriek, dat aanstaande zaterdagavond een toneeluitvoering zou geven in Ugchelens Belang, heeft deze avond afgezegd. De meeste van hen moeten maandag aanstaande naar Duitsland vertrekken.

1942 ----- 28 november zaterdag.

VAN HOUTUM. Het Arbeidsbureau moet op deze dag duizend arbeiders voor gedwongen werk in Duitsland hebben aangeschreven. Anders zal tot een nieuwe vordering worden overgegaan. Dit gebeurt. Van Brouwersmolen worden tien arbeiders aangeschreven. Van de papierfabriek Van Gelder en Zonen worden 88 arbeiders voor werk in Duitsland goedgekeurd. Slechts maat en gewicht zijn bij de keuring van belang. De arbeiders moeten voor deze twee kleinigheden lange tijd in een rij naakt op de gang staan. Andere mensen lopen er voortdurend voorbij. Een jong kereltje met het NSB-speldje op snauwt ze voortdurend af en geeft orders. Het is precies een veemarkt. Het keuren van de arbeiders gaat de hele nacht door.

1942 ----- 30 november maandag.

VAN HOUTUM. 's Avonds worden acht arbeiders van Brouwersmolen op de Arbeidsbeurs gekeurd. Zeven van hen moeten naar Duitsland. De Britse luchtmacht werpt boven Vaassen pamfletten af. Het is een bulletin (een enkel blad) van de Wervelwind over de landing in Noord Afrika en de terugtocht van Rommel in Egypte. In het NSB-kringhuis in Apeldoorn wordt (voor hun verraad) een portrettengalerij voor de zeven Apeldoorners ingericht. Zij zijn aan het Oostelijke front gevallen.

BLOEM. Heden passeerden richting Zutphen 20 nieuwe Ford wagens van de fabriek Amsterdam.

SPOORWEGEN. In november 1942 vielen tussen Stroe en Barneveld 4 bommen van 480 kilo en 10 brandbommen. Hiervan ontploften 3 bommen terwijl de 4e tot explosie gebracht moest worden. Dit kon echter wachten tot de volgende dag. Bij het exploderen werd het spoor vernield met als gevolg een vertraging van 's middags 4 tot 's morgens 12 uur. De brandbommen zijn door de Duitsers weggehaald.

1942 ----- 1 december dinsdag.

VAN HOUTUM. Seyss-Inquart benoemt tot burgemeester van Apeldoorn Legion-Obersturmführer Mr. D.F. Pont uit Hillegom. Hij heeft aan het oostelijke front gevochten. Dit zegt voldoende en dat onze gemeente het dit keer niet treft. De laatste twintig punten van de textielkaart worden ongeldig. Zaterdag aanstaande zal in Apeldoorn ook Sint Nicolaas feest worden gehouden. De Sint rijdt door de Hoofdstraat en zal in een gebouw aan kinderen cadeaus uitreiken. Het abnormale hieraan is dat het geheel door de Nationale Jeugdstorm en de Volksdienst op touw is gezet. Als de Sint door Apeldoorn rijdt zal iedereen hem wel de rug toekeren. Het is te hopen dat de moeders zo wijs zijn met hun kinderen thuis te blijven.

BLOEM. Heden passeerden richting Zutphen 20 nieuwe Ford wagens van de fabriek Amsterdam.
Toen de Duitsers het onbezette Frankrijk in trokken hebben ze de havenplaats Toulon onbezet gelaten. In de haven lag de Franse vloot van oorlogsbodems. De admiraliteit pleegde sabotage en hierop bezette de Duitse weermacht de plaats Toulon en probeerde de oorlogsvloot in handen te krijgen. De Fransen hebben toen echter de meeste schepen laten zinken. Te weten: 3 slagschepen, inhoud 75.000 ton, 7 kruisers, 25 tot 30 torpedobootjagers waaronder 6 flottielje-geleiders, 40 duikboten en het vliegdekmoederschip. Nagenoeg de gehele Franse vloot is hierbij verloren gegaan.

1942 ----- 5 december zaterdag.

VAN HOUTUM. De voorman van Brouwersmolen speelt het klaar vier van de arbeiders die voor Duitsland zijn goedgekeurd vrijstelling te geven. Het klinkt mooi maar hij handelt geheel uit eigen belang. Hij wil zijn zwager (ook een vurig NAF-lid) uit Duitsland houden. Hij moet om zijn voorstel kracht bij te zetten ook voor drie anderen vrijstelling vragen. Niet voor niets strooit hij het praatje rond dat de directie de arbeiders uitzoekt. Dit is onjuist. In plaats van deze vier krijgen vier anderen, waaronder twee neven, telefonisch bericht dat zij eerstdaags gekeurd zullen worden. Deze vier plaatsvervangers behoren tot degenen die sinds enige tijd geen tabakswaren meer van de voorman willen kopen. Dus een persoonlijke kwestie. Voor ons heeft het Sint Nicolaasfeest dus niet zoveel waarde meer. Deze voorman zal zijn straf nog wel eens krijgen! In de krant staat een doodsadvertentie van een Apeldoorner (een door Nederlands Indië gepensioneerd apotheker) die bij een ongeval in Duitsland is omgekomen. Niemand betreurt zijn dood want het is één van de grootste verraders. Enige dagen voor 10 mei 1940 verschafte hij de Duitsers al tekeningen en andere waardevolle gegevens voor de opmars.

1942 ----- 9 december woensdag.

VAN HOUTUM. Wij krijgen een officieel schrijven van het NAF [Nederlands Arbeids Front] over de aanstelling van de voorman op de fabriek. De voorman van ons bedrijf is zogenaamd oppervoorman. Wij protesteren hiertegen. Zo'n minderwaardig individu zou zich ook nog wat verbeelden! Hij wist vier getrouwde arbeiders vrij te krijgen en er vier anderen voor in de plaats te brengen. Indien het een kerel was zou hij zo moeten handelen als mijn oom. Deze weet alle negen personen vrij te krijgen. Twee van hen zijn al inmiddels vrijwillig naar Duitsland vertrokken.

1942 ----- 11 december vrijdag.

VAN HOUTUM. De arbeiders van Brouwersmolen die voor Duitsland waren goedgekeurd kunnen nu alle papieren bij de Arbeidsbeurs en het Distributiebureau ophalen omdat zij vrij zijn. De ambtenaren van het Arbeidsbureau willen hen echter nog pesten door erop te wijzen dat een nieuwe oproep kan volgen. Dan zijn vrijstellingen ongeldig. Hun namen worden op een speciale lijst ingeschreven. Dit is geen goed teken.

1942 ----- 12 december zaterdag.

VAN HOUTUM. Volgens geruchten zouden drie à vijf departementen, waaronder Financiën, Justitie en Volksvoorlichting naar Apeldoorn worden overgeplaatst. Grote gebouwen waaronder Sint Josephstichting [aan de Deventerstraat] en jodenbosch [aan de Zutphensestraat] zouden moeten worden ontruimd. Renteniers en gepensioneerden zouden moeten plaatsmaken voor de ambtenaren.

1942 ----- 15 december dinsdag.

VAN HOUTUM. De geruchten over de Departementen zijn nog niet van de baan. Men fantaseert er van alles bij en spreekt zelfs over overplaatsing van de Landsdrukkerij en de PTT. Dit is onmogelijk.

1942 ----- 17 december donderdag.

VAN HOUTUM. Kinderen van 4 tot en met 13 jaar zullen van 21 tot 31 december één kilo appels ontvangen. Volgens geruchten zouden er naar Apeldoorn vier Departementen en vier bureaus worden overgeplaatst. Daaronder de politie. Hierbij zouden 2.000 ambtenaren zijn betrokken. Er gaan allerlei geruchten over gedwongen verblijf van Nederlandse studenten in Duitsland. In Apeldoorn wordt de nieuwe burgemeester [Pont] geïnstalleerd.

1942 ----- 23 december woensdag.

VAN HOUTUM. Zoals op iedere woensdag oefenen ook nu weer Duitse soldaten in de buurt van de fabriek. Zij brengen op 100 meter afstand pantserafweergeschut in stelling en schieten ermee op de Bakenberg. Het is een oorverdovend lawaai. Volgens geruchten zou de nieuwe burgemeester in het huis van de echte burgervader gaan wonen. Zijn vrouw (hij is gijzelaar) moet dan maar zien dat ze een nieuw huis krijgt.

1942 ----- 24 december donderdag.

VAN HOUTUM. Alle arbeiders van Brouwersmolen die gedwongen zijn in Duitsland te gaan werken keren op drie na terug. Twee zijn onlangs vertrokken en de derde ligt met vlektyfus in een ziekenhuis in Leipzig. Zij krijgen pas na een half jaar verlof. Alle arbeiders hebben opgeblazen, dikke gezichten. Het lijkt weliswaar een gezond teken maar het zijn de eerste verschijnselen van ondervoeding. Op één na werken zij in een munitiefabriek te Hamburg. De andere werkt op een revolverfabriek bij Leipzig. Deze is karig in zijn mededelingen over zijn werk. Hij mag zeker niets vertellen. De anderen moeten voortdurend explosief poeder walsen tot bladen en vervolgens tot staven. Drie van hen hebben al gele ogen door het felle licht van het explosiemiddel dat onverwachts in brand vliegt. Zij dragen wel beschermkappen maar deze zijn niet voldoende. Er wordt er gemiddeld één per dag naar het ziekenhuis overgebracht. De fabriek is bijzonder goed gecamoufleerd. Het dak bestaat uit een meter dik beton. Daarboven is een gelijke laag zand. In het zand groeien gewoon bomen.

1942 ----- 26 december zaterdag (tweede kerstdag).

VAN HOUTUM. Een neef uit Apeldoorn moet 's avonds van 6 tot 9 uur bij een pakhuis op Het Loo op wacht staan. Het is een algemene straf. Men moet voor enige gebouwen met goederen van de Duitse Weermacht dag en nacht wacht houden. Zij zijn voor eventuele sabotage verantwoordelijk en worden dan voor de Duitse krijgsraad gedaagd. De bewakers kunnen zich niet verweren. Zij hebben geen wapen zelfs geen knuppel. NSB-ers en Rijksduitsers zijn natuurlijk van deze wacht vrijgesteld. Overdag is er één bewaker en tijdens de duisternis drie.

POLITIE. Telefonisch wordt kennis gegeven dat onmiddellijk moet worden aangehouden tuinman G.J. Wassink. Hij woonde aan de Noord Apeldoornse weg 4 voor een belediging van de dienstdoende hoofdagent D. in een kappersalon. Genoemde Wassink is arrestant van de Sicherheits Dienst te Arnhem. Hij wordt maandag aanstaande naar Arnhem overgebracht. Opgedragen is genoemde Wassink aan te houden en naar het bureau over te brengen.

1942 ----- 28 december maandag.

VAN HOUTUM. In een bekendmaking wijst de burgemeester er op dat een aantal Departementen naar onze gemeente zullen worden overgeplaatst. De ambtenaren zullen bij de burgerij worden ondergebracht. Hij roept de medewerking van de burgerij op om voor 31 december aanstaande een opgave van de beschikbare ruimte aan hem te verstrekken. Een groot aantal gebouwen en huizen zijn al gevorderd. Hieronder bevindt zich de Koninklijke Hogere Burger School.

1942 ----- 29 december dinsdag.

VAN HOUTUM. Van 29 december tot 3 januari 1943 worden mandarijnen en sinaasappels voor kinderen tot drie jaar beschikbaar gesteld.

1942 ----- 30 december woensdag.

VAN HOUTUM. Tot grote vreugde van heel Apeldoorn is in de krant te lezen dat D. aan het Oostelijk front is gesneuveld. Hij karakteriseerde de NSB door zijn grote onbenulligheid. De kringleider wijdt enige woorden aan hem en maakt in dit artikel reclame voor het Vrijwilligerslegioen. De Duitsers leggen in Apeldoorn beslag op een groot aantal gebouwen. Mijn oom moet een gehuurde loods waarin 150 ton goederen (onder andere 60 ton los gestort zitten) liggen opgeslagen voor 1 januari aanstaande ontruimen. Dit is onmogelijk. De Duitser zegt wel dat voor de Duitse Weermacht niets onmogelijk is. Hij geeft toch vier dagen uitstel. Op 1 januari zou alles naar Gelderland komen 'rollen'. Tot de andere gevorderde gebouwen behoren een groot bankgebouw, de Tricotfabriek [aan de Fabriekstraat] en enige scholen. De burgemeester bezichtigt met enige Duitsers een groot aantal gebouwen en huizen in Beekbergen.

1942 ----- 31 december donderdag.

VAN HOUTUM. De burgemeester maakt bekend dat vanaf maandag aanstaande ambtenaren de huizen zullen controleren voor inkwartiering. De hele Tricotfabriek moet worden ontruimd. De machines worden met weefsels en al afgebroken en naar beschikbare plaatsruimte (onder andere de fabriek van Van Gelder) vervoerd. Alles moet binnen een zekere termijn worden ontruimd. Er zou een fabriek voor vliegtuigonderdelen worden gevestigd. De Uitgebreid Lager Onderwijs school heeft na de Kerstvakantie halve dagen les omdat 's middags een andere school van de ruimte gebruik moet maken. In Beekbergen is slechts één groot huis goedgekeurd.‍

‍‍1943

BRANDWEER. De rest van het jaar 1942 verliep rustig. Het jaar 1943 bracht iets meer werk aan de winkel.

BURGEMEESTER PONT. Totaal aantal inwoners gemeente Apeldoorn: 80.000 (buiten de evacués uit onder andere Arnhem). Van de mannelijke inwoners van de jaargangen 1927-1894 (in totaal 16.200) zijn:
- 4000 voortdurend werkzaam in Duitsland
-   800 regelmatig werkzaam bij Weermachtsinstanties en andere Duitse Dienststellen
- 1100 werkzaam bij openbare diensten, gemeentebestuur, politie enzovoort
- 5200 werkzaam bij de stellingbouw en in welke 'Abschnitt'
-   500 werkzaam bij industriële bedrijven die nu nog in werking zijn
- 3000 werkzaam in de landbouw
- 1600 blijvend invalide.
Voorts bevinden zich in de gemeente 6.000 mannelijke evacués van elders van de jaargangen 1927-1894. Daarvan zijn 120 blijvend invalide

1943 ----- 1 januari vrijdag.

VAN HOUTUM. Het is nog niet duidelijk welke departementen naar Apeldoorn worden overgeplaatst. Tot de gevorderde gebouwen zou ook het paleis behoren. Dit is onlangs speciaal voor ziekenhuis ingericht. Het is misschien mogelijk dat het Rijkscommissariaat er gevestigd wordt. Er is namelijk sprake van dat Seyss-Inquart in het gevorderde huis te Beekbergen zal gaan wonen.

1943 ----- 2 januari zaterdag.

VAN HOUTUM. De Duitse troepen die in het Seminarium waren ondergebracht verhuizen naar de Openbare ULO-school.

1943 ----- 3 januari zondag.

BLOEM. Van de fronten weinig nieuws. Alleen dat de Engelsen en de Amerikanen in Tunis in Noord-Afrika weinig opschieten. In Rusland hebben de Duitsers Stalingrad nog steeds niet. Daar zijn ze op 12 juni 1942 al mee begonnen. De Russen vallen nu waarschijnlijk meer aan dan in warmere jaargetijden. Misschien vinden ze dit beter maar men blijft ook daar aan weerszijden ongeveer even ver. In de zwarte handel worden hoge prijzen betaald: bijvoorbeeld boter f 10,- per pond, rogge f 75,- per 140 pond, tarwe f 150,- per 150 pond, koffie f 60,- per pond, spek f 20,- per pond, tabak f 25,- en f 35,- per ons, een oude sigaar van voor de oorlog f 1,50 per stuk, eieren 45 cent per stuk, dragende koeien ongeveer f 1.000,-, rundvet f 15,- per pond. Alles bij zeer weinig aanbod omdat men niet wat over heeft. De Centrale vraagt nu al de contractrunderen op die verleden jaar nog bleven staan tot maart/april.

1943 ----- 4 januari maandag.

VAN HOUTUM. Een architect onderzoek het huis van mijn oom te Apeldoorn voor inkwartiering. Alle vertrekken behalve keuken en badkamers worden opgemeten en genoteerd. De bewoners worden in twee groepen, napper en wapper verdeeld. Deze onzinnige woorden betekenen: niet arbeid / wel arbeid presterend persoon. Mijn oom komt in aanmerking voor de huisvesting van een hogere ambtenaar die een zit- en een slaapkamer nodig heeft. De architect gaat weg met de opmerking: ´Het zal aan de welwillendheid van mevrouw afhangen of de in te kwartieren persoon alleen op zijn bonnen zal moeten leven´. Dit hangt niet van mevrouw maar van de ambtenaar af of deze bereid is vergoeding te geven voor clandestien gekochte producten. 's Avonds worden gedurende een kwartier (9.30 uur) lichtkogels afgeschoten in richting Deelen. Eerst zijn het witte en later rode. Daarna verschijnt op dezelfde plaats een zoeklicht.

1943 ----- 5 januari dinsdag.

VAN HOUTUM. In Apeldoorn komen al enige Hagenaars aan. Zij nemen hun intrek bij twee 'nappers'. Deze moeten begin mei hun huis verlaten en zullen naar randgemeenten worden overgeplaatst. De eigenaar moet het ontruimen voor een ambtenaar die zijn gezin natuurlijk nog laat overkomen.

1943 ----- 6 januari woensdag.
VAN HOUTUM. Dag in dag uit passeert een groot aantal Weermachtstreinen Apeldoorn. Er zouden er per dag 30 in oostelijke richting voorbijkomen. Het zou er binnenkort zelfs 50 per dag worden. In Amsterdam bevinden zich zo goed als geen Duitse soldaten meer. Daarentegen is het in Apeldoorn groen van de moffen. Het zijn meestal bergtroepen nu ingedeeld bij het luchtwapen. Zij dragen platte petten. De soldaten leggen door geheel Apeldoorn nieuwe telefoonleidingen aan. Voor deze troepen zijn een week geleden een groot aantal gebouwen gevorderd. Indien de vordering nog verder wordt doorgevoerd (grote kans) loopt het onderwijs spaak. Een inwoner bijvoorbeeld moet zijn huis ontruimen omdat het voor de Duitsers gunstig gelegen is. Hij kondigt zijn verhuizing in de courant met het woord ´tijdelijk´ aan. De burgemeester maakt bekend dat alle verzoeken tot vrijstelling van inkwartiering of eigenhandige inkwartiering ter zijde worden gelegd. Dispensatie is onmogelijk. 's Avonds horen wij dat een kennis uit Arnhem, die verleden zomer is gevangen genomen, in de buurt van Berlijn is vermoord. De reden tot arrestatie vormde een brief met een nogal vrije opmerking aan een vriend. Deze telde in de gevangenis van Scheveningen zijn laatste uren. Hij kwam in Berlijn terecht. Van daar kon hij slechts clandestien brieven schrijven. Hedenmiddag haalde zijn vader een brief uit de bus dat hij (vader) 's morgens om 9 uur bij de Gestapo moest verschijnen. De man gaat er direct heen en hoort het doodsbericht van zijn zoon. Het is toppunt zoals de moffen moorden.

1943 ----- 7 januari donderdag.

VAN HOUTUM. Seyss-Inquart beweerde in zijn laatste rede nog zo dat hij met zijn medewerkers in Den Haag zou blijven. Dit is niet waar. Hij zal zijn intrek nemen in kasteel Spelderholt te Beekbergen. Dit ligt drie km van ons huis. Het kasteel is geschikt voor een bombardement want het ligt temidden van bos en bouwland. Tot de gevorderde gebouwen in Apeldoorn behoort nu ook de Boerenleenbank. Het gebouw moet binnen twee uur worden ontruimd(!). De kassier die boven de Bank woont, moet maar zien dat hij een nieuw woonhuis vindt. Zo nodig kan hij een ander uit huis zetten aldus de nieuwe burgemeester die zich al in vele gevallen gehaat heeft gemaakt.

1943 ----- 8 januari vrijdag.

VAN HOUTUM. De Duitsers nemen in Apeldoorn weer een groot aantal scholen in beslag. Deze moeten binnen één dag worden ontruimd. Zo worden bijvoorbeeld alle banken van een school in Brouwersmolen opgeslagen. Er gaan geruchten dat de SS und Polizeiführer Rauter met zijn bureau ook in Apeldoorn zal komen. Als dit waar is ziet het er voor onze gemeente niet zo goed uit. Laten we hopen dat hij dan als een bunzing te werk gaat, namelijk roven en moorden ver van zijn hol. 's Avonds iets voor half acht horen wij een doffe knal. Enige uren later vernemen we dat er een Brits vliegtuig met volle bommenlast ten westen van Zutphen is neer gestort. Alle zes inzittenden werden gedood.

1943 ----- 9 januari zaterdag.
VAN HOUTUM. De Duitsers vorderen opnieuw vele gebouwen in Apeldoorn. Zij worden voorzien van een plakkaat: ´In opdracht van den Rijkscommissaris gevorderd enz. en is ondertekend: de gevolmachtigde Rost van Tonningen´. Heel veel nappers moeten hun huis over enige tijd ontruimen. Hiertoe ook Mevrouw Duuring die nu te Beekbergen woont. Het is nu zeker dat de nieuwe burgemeester in het huis van wijlen jonkheer Roëll te Wiesel gaat wonen. Roëll is enige maanden na dr. Duuring doodgeschoten. Zijn vrouw bevindt zich in Canada bij de Prinses.

1943 ----- 11 januari maandag.

VAN HOUTUM. Op het Gemeentehuis ligt alles in de war wat betreft het vestigings- en verhuisverbod. Niemand mag verhuizen. Zelfs zij die willen trouwen niet. Verhuizen wordt wel maar trouwen niet verboden. In zo'n geval is het opstellen van een verordening geen kunst. Het voorval van dispensatie (dus vergunning om te verhuizen) moet ook eens onder de ogen worden gezien.

1943 ----- 12 januari dinsdag.

VAN HOUTUM. De burgemeester wil bij de bevolking in een goed blaadje komen. Hij stelt 50.000 kilo wortels en 10.000 kilo uien (zeer schaars) aan de bevolking ter beschikking. Door zijn dagelijkse houding is het uitgesloten dat hij de strop zal ontlopen.

1943 ----- 13 januari woensdag.

VAN HOUTUM. Seyss-Inquart brengt een bezoek aan Apeldoorn. Hij bezichtigt alle gebouwen ook in Beekbergen. Over enige dagen zal een beslissing vallen. Het personeel van onze beide fabrieken kan door medewerking van de directie klompen tegen normale prijs verkrijgen. Dit gaat geheel buiten het NAF om. Niettemin gaat één voorman het praatje rondstrooien dat deze distributie door toedoen van het NAF tot stand gekomen is. Nu het blijkt dat het nog beter zonder NAF gaat gaat de voorman liegen. Wat staan zij stevig in hun schoenen. Op de nieuwe boterbon is alleen margarine verkrijgbaar. Een bouwkundige komt ons huis bezichtigen en noteert een zolderkamer als de enige die beschikbaar is (burgerinkwartiering). Hij doet geen moeite bij ons in de kelder te kijken. Bij arme mensen doet hij zich als een soort agent voor en eist toegang tot de kelder (dit is dus niet nodig en zuiver nieuwsgierigheid). 's Avonds om zes uur is het geronk van Britse vliegtuigen weer te horen. Om 6.45 uur passeert de hoofdmacht in richting Duitsland. Een uur later, wanneer de eerste weer van hun aanval terugkeren, stort een bommenwerper in westelijke richting neer. Het schijnt dichtbij te zijn want de lucht is helder rood. We wandelen ruim drie kwartier in die richting. Bij aankomst aan de bosrand bemerken we dat het vliegtuig aan de overzijde van de spoorlijn op de Asselse heide ligt te branden. Dit is te ver. Daarna keren we over de modderige wegen terug. Voortdurend blijft een jager boven ons rondcirkelen. Intussen passeren weer alle bommenwerpers in richting Engeland.

BRANDWEER. 's Avonds om 19.45 uur kwam een grote 4-motorige Engelse bommenwerper brandend neer op de grintweg tussen Assel en Hoog Soeren. Daarbij vielen weer zeven mensenlevens te betreuren. De duizend brokstukken lagen tot ongeveer een kilometer ver in de omtrek verspreid. Het is haast ongelooflijk in hoeveel kleine stukjes dat toestel uit elkaar geslagen was. De resten van de piloten moesten bij elkaar gezocht worden.

POLITIE (Proces Verbaal). Omstreeks 19.50 uur werd kennisgegeven dat tussen Hoog Soeren en Assel een brandend vliegtuig was neergestort. De Politie trof op de weg van Hoog Soeren naar Assel de wrakstukken aan van een brandend vliegtuig. De omgeving werd onmiddellijk afgezet en een onderzoek ingesteld naar eventueel afgesprongen bezetting. In de omgeving werden vier lijken gevonden terwijl later nog twee verkoolde lichamen tussen de wrakstukken werden gevonden (G. Healey, J.R. Pennington, C.H. Jurgenson, A. Dunbar, D.H. Crozier, M.H. Lumley en F.J. Edwards). Het vliegtuig was een tweemotorige Engelse bommenwerper en is volgens ooggetuige vermoedelijk door een nachtjager neergeschoten. Door Duitse militairen is de bewaking van de Gemeentepolitie overgenomen.

1943 ----- 14 januari donderdag.

VAN HOUTUM. Britse bommenwerpers deden gisterenavond een korte (12 minuten) maar zware (100 ton bommen) aanval op Essen. Er keerden vier vliegtuigen niet terug. Eén hiervan, een viermotorige, ligt geheel verwoest op de Asselse heide. Het toestel werd door drie jagers aangevallen. De eerste mitrailleur- en kanonschoten waren al voltreffers. Het schijnt dat het vliegtuig door het afknappen van een vleugel is neergestort. Op één vleugel die nog intact is bevindt zich een ijskorst van een halve centimeter dikte. Eén motor ligt op de grintweg van Assel naar Hoog Soeren en verspert het gehele verkeer. De rest ligt in de hei. Daarvan is een groot stuk afgebrand ligt in het nabij zijnde moeras. Tussen de resten van het toestel vindt men vier lijken. Deze zijn niet verminkt en hebben uitwendig alleen hoofdwonden. Een vijfde zit gekneld tussen het verwrongen metaal van de cabine. Het zijn alle jongens van naar schatting 22-24 jaar. Eén maakt een forse indruk. De anderen zijn fijn gebouwd. Het schijnt dat tijdens de val nog bommen ontploft zijn. Tot negen uur ontploften nog patronen en granaten van de boordwapens. Een brandbom vloog ook nog in brand. Tot de resten van het vliegtuig behoort een gaaf bommenrek. Er zijn al spoedig veel mensen op het toestel afgekomen. Men raapte van alles op. De burgers die onder allerlei valse opgaven door de Duitse wacht werden doorgelaten ontvreemden veel, de luchtbescherming en brandweer niet uitgesloten. Zo onderzocht men bijvoorbeeld de lijken zeer nauwkeurig. Er werden geen wapens gevonden maar wel noodrantsoenen en sigaretten.

1943 ----- 15 januari vrijdag.

VAN HOUTUM. 's Middags worden de lijken van de neergestorte bommenwerper bij Assel naar het kerkhof van Ugchelen overgebracht. De kisten zijn nog niet aangekomen. In totaal zijn het zeven lijken. De graven van de overige Britse vliegers zijn keurig verzorgd. Ieder graf is omgeven door lage palmboompjes en voorzien van een houten kruis. Op ieder kruis staat ´died for his country´ met naam en datum van het vliegtuigongeluk. De meeste vliegers zijn onbekend. In dat geval staat er ´Unknown British flyer´. Intussen is nog een negende lijk van het eerste toestel dat bij Loenen is neergestort (9 maart 1942) gevonden. Een vrouw die daar paddenstoelen zocht vond het. Het was al in verregaande toestand van ontbinding. De secretaris van Apeldoorns burgemeester wordt plotseling gevangen genomen. In de omgang was hij altijd een vurig NSB-er maar het blijkt dat hij (jonkheer van Voorst tot Voorst, 20 à 30 jaar) voor Engeland spioneerde. Het is jammer. De burgemeester geeft een aantal agenten opdracht om de burgers te controleren voor het luisteren naar de BBC Er vielen volgens hem niet voldoende bekeuringen.

1943 ----- 16 januari zaterdag.

VAN HOUTUM. De lijken van de Engelse vliegers worden in het lijkenhuisje te Ugchelen gekist.

1943 ----- 18 januari maandag.

VAN HOUTUM. 's Morgens om 8.30 uur worden de Britse vliegers begraven. Na het lezen van enige teksten door de veldprediker worden de kisten in de graven neergelaten. Daarna houdt de veldprediker een korte maar beschaafde preek. Deze draagt geen Nationaal Socialistisch karakter. De dominee eindigt met het 'Onze vader' en werpt een weinig zand op de neergelaten kisten. Daarna lossen de Duitse soldaten drie salvo's. Vervolgens legt de veldprediker nog een krans (spartakken, katjes en anjers) op één van de graven. Alle plechtigheid verdwijnt als de soldaten de afgeschoten hulzen moeten oprapen. Hierna is nog even gelegenheid de kisten in de graven te zien liggen. Er zijn weinig toeschouwers. Zelfs de Ortskommandantur, burgemeester en politie zijn niet aanwezig.

1943 ----- 19 januari dinsdag.

VAN HOUTUM. De Duitsers halen 's middags het prikkeldraad langs ons bos weg. In Apeldoorn worden negen ambtenaren van het Distributiebureau gearresteerd. Zij hebben voortdurend bonkaarten gestolen en verkochten bovendien veel losse bonnen tegen hoge prijzen

BLOEM. Heden in Hengelo (Overijssel) de fabriek van Stork gebombardeerd. Men zegt, niet veel slachtoffers.

1943 ----- 20 januari woensdag.

VAN HOUTUM. In de afgelopen nacht namen de Duitsers in Apeldoorn bijna alle joden gevangen. Deze werden allemaal naar het Apeldoornse Bos [aan de Zutphensestraat] overgebracht. De Duitse Weermacht houdt bij Hoenderloo oefeningen met zwaar geschut. Wij horen zodoende toch vreugdeschoten bij de geboorte van de nieuwe prinses Margriet.

BLOEM. Heden melden de bladen dat er weer 12 personen gefusilleerd zijn voor het verspreiden van geschriften tegen de Duitse weermacht. Namen onbekend.

1943 ----- 21 januari donderdag.

VAN HOUTUM. In de bossen bij Ugchelen zijn strooibiljetten neergekomen. Ik heb zelf nog op enige plaatsen gezocht maar niets gevonden. Tenslotte ga ik naar een boswachter. Tot mijn grote verbazing krijg ik zomaar elf van die boekjes. Alle ruiken nog naar de drukinkt. Het is tot nu toe het mooiste boekje dat ik ooit gezien heb.

BLOEM. Hedenavond veel vliegtuigen in de lucht. Lichtkogels en veel afweergeschut in de richting van de Duitse grens.

1943 ----- 22 januari vrijdag.

VAN HOUTUM. In de afgelopen nacht zijn de joden uit het Apeldoornse Bos in wagons geladen en vervoerd. Er zouden 35 wagons nodig zijn geweest. De Sicherheits Dienst gooit de zieke en krankzinnige mensen op beestachtige wijze in de wagons. Een Jodin houdt zich met haar handen aan de wagon vast en verzet zich dus. Zij krijgt met de kolf van het geweer een slag op beide polsen. Zo kunnen tientallen wreedheden worden opgesomd. De Duitsers, die op de Tricotfabriek zullen gaan werken, worden bij de omwonenden ingekwartierd. De grote boef D., berucht door zijn vele bekeuringen aan zwarthandelaren en de jodenvervolging, heeft huisarrest. Hij heeft met twee ander NSB-ers de laatste maanden bontjassen, leren jassen, stofzuigers enzovoort voor zichzelf gehouden. Hij had die bij burgers wegens prijsopdrijving in beslag genomen. De twee andere agenten zitten veilig achter slot. Agent D. houdt zich gek (hij is al eerder echt gek geweest) en heeft huisarrest. Moge de straf zo zijn dat hij zelfmoord pleegt!

BLOEM. Vandaag, in de nacht vooral, zijn de joden van het Apeldoornse Bosch ingeladen. Waarheen weet niemand. Men zegt naar Assen. De joden uit Apeldoorn waren 3 dagen voordien aangezegd dat ze naar het Apeldoornse Bosch moesten gaan, gepakt en gezakt. Toen ze daar eenmaal verzameld waren zijn ze deze nacht op vrachtauto's geladen en vervoerd. Ze hadden dekens en koffers bij zich, anders niet. Men zegt dat zich 2 huisgezinnen om het leven hebben gebracht. Hedenavond weer veel vliegtuigen. Aangaande de joden van het Apeldoornse Bosch zegt men dat ook een gedeelte in wagons geladen is, wel tot 3 lagen op elkaar. Naar ooggetuigen meedeelden zouden ze alles wat ze nog bij zich hadden hebben moeten afgeven. Bij degene die met de auto's vervoerd zijn, zei men, dat een vrouw die de vingers tussen de deur had gekregen, op haar roepen weer los gekomen was, maar nog een trap gekregen had voordat de deur weer gesloten werd. Men zegt dat ze bij het leeg halen van de gebouwen ook veel thee ingepakt hadden. Nu hangen voor de ramen grote papieren, vermeldende dat de gebouwen en inventaris alsmede het plantsoen door de rijkscommissaris gevorderd zijn. Gerrit de Lange, een bekende veekoopman uit Deventer, was opgesloten in het kamp te Ommen. Hij is van daaruit ontvlucht en is naar men zegt, na bij een Nijdeken in Terwolde onderdak gehad te hebben, verraden. Twee agenten zouden hem naar station Twello brengen om per trein vervoerd te worden. Evenwel bij het wachten op de trein op het perron heeft hij zich pardoes voor de aankomende trein geworpen en is half doorgereden. Evenzo meldt men dat de 2 huishoudens in het Apeldoornse Bosch zich door gasverstikking en anderzijds van het leven hebben beroofd. Ook van de kampen zegt men waar de smokkelaars zitten en zij die frauduleus geslacht hebben, dat toen ze knollen moesten plukken en ze van de honger die knollen wilden eten, zij toen door de bewakers geslagen zouden zijn omdat ze die niet eten mochten.

1943 ----- 23 januari zaterdag.

VAN HOUTUM. Zeven personen uit Beekbergen werden maandag gearresteerd. Eerst was de oorzaak onbekend maar het blijkt dat zij wapens hebben verborgen. Het zuivere hierover is nog niet bekend. Het zal natuurlijk wel weer verraden werk zijn. Mocht het een complot zijn dan is het weer een voorbeeld hoe voorzichtig men moet zijn bij anti-Duitse actie. Het allerbeste is zoiets alleen te doen en geen tweede of derde persoon er van in kennis te stellen. Alle in gevorderde gebouwen ondergebrachte soldaten uit Apeldoorn vertrekken per trein in oostelijke richting. De eigenaars weten nu natuurlijk niet of zij hun gebouwen weer in gebruik kunnen nemen. Zo komt het voor dat een school binnen 2 keer 24 uur ontruimd moest worden terwijl het na ontruiming leeg bleef staan. Alles is pesterij en niets meer. De joden die enige dagen geleden naar het Apeldoornse Bos zijn overgebracht beschouwden het als een soort getto. Zij waanden zich gelukkig. Zij lieten allerlei bezit tot meubelen toe naar het gesticht overbrengen. Wat een ontgoocheling toen zij donderdagsavonds zonder enige bagage op transport naar de kampen werden gebracht.

1943 ----- 24 januari zondag.

VAN HOUTUM. Er zijn bijzonderheden bekend over de arrestatie van zeven personen uit Beekbergen. Bij één persoon werden in de wasserij zoals 'men' zegt vijf karabijnen, een mitrailleur met volledige munitie gevonden. Deze waren achter een schot verborgen. De politie graaft bij een tweede een kist met wapens uit de tuin. Het schijnt dat één persoon in dronkenschap is gaan praten. Daarna arresteerde de politie de overigen. Het is zeker dat er verraad in het spel is.

1943 ----- 25 januari maandag.

VAN HOUTUM. De Duitsers nemen een groot aantal garages in beslag. De auto's mogen nog naar elders worden vervoerd. De moffen hebben hun intrek weer genomen in enige gebouwen die verleden week plotseling ontruimd zijn.

1943 ----- 26 januari dinsdag.

VAN HOUTUM. De commissaris van politie zit ook in de cel. De recherche heeft bij hem een politieauto vol met ontvreemde levensmiddelen uit huis gehaald. Zo moet het gaan. De boeven in de kast en de onschuldigen in vrijheid. Dat zal eerst recht zijn en niet het gevangen nemen van gijzelaars enzovoort. Boef nummer 1 uit Apeldoorn (een fotograaf) is uit alle pro-Duitse of Duitse partijen getrapt. Hij mag geen uniform meer dragen. Deze zogenaamde idealisten verdienen een goede opstopper. Het schijnt dat tot de zeven personen uit Beekbergen ook nog iemand behoort die al voor gijzelaar wordt gezocht maar nog steeds ondergedoken blijft. Hij zou de leider van het complot zijn. Er worden al veel mensen in Apeldoorn ingekwartierd. Eén geval is bekend dat de eigenaars uit hun huis zijn gezet.

1943 ----- 27 januari woensdag.

VAN HOUTUM. De chef van de Duitse politie in Nederland (Rauter) spreekt in Tivoli [aan de Nieuwstraat]. Om de zaal vol te krijgen is er voor de NSB-ers verplichte opkomst. Naderhand schijnt een eenpansmaaltijd te zijn gegeven maar hierover is weinig bekend. De Duitsers houden voor dit bezoek een zogenaamde proefmobilisatie om direct alle wegen en belangrijke gebouwen te kunnen afzetten. Morgenmiddag zal een hoog Duits officier besprekingen houden op het station. Het bezoek van Rauter is zoveel mogelijk geheim gehouden. Hieruit blijkt wel hoe bang onze beschermers zijn. De burgemeester stelt een bewakingsdienst tegen sabotage in zijn gemeente in. In zijn bekendmaking spreekt Pont over de toenemende sabotage in Apeldoorn. Er zijn echter zeer weinig gevallen bekend. De goederen die bewaakt zullen worden zijn toch niet voor de burgerij. Pesten is ook hier weer één van de voornaamste redenen. De directeur van Gemeentewerken richt in Apeldoorn een Bureau voor de Afvoer van het Regerings Apparaat (BARA) en een Bureau voor de Afvoer van de Burgerbevolking (BAB) op. Deze bureaus zullen advies geven bij inkwartiering van Hagenaars bij burgers. Bij de inkwartiering kunnen ´nappers´ uit hun huizen worden gezet. Zij moeten, als ze geen onderdak in Apeldoorn kunnen vinden, naar de randdorpen worden overgebracht. Nappers kunnen ook bij andere nappers intrekken als er een huis leeg komt te staan. Zelfstandige inkwartiering is zonder toestemming van de BARA onmogelijk. Er wordt een regeling getroffen voor vergoeding voor het verlenen van plaatsruimte aan een vreemde. Blijkt dat wappers tegenwerken dan kunnen deze gedwongen worden hun huizen te verlaten.

1943 ----- 28 januari donderdag.

VAN HOUTUM. 's Middags arriveert de Duitse bevelhebber aan het westelijke front maarschalk Von Rundstedt in een zwaar bewapende D-trein in Apeldoorn. Eén lijn van het dubbelspoor moet voor hem gereserveerd blijven. Langs het spoor loopt een extra wacht. De maarschalk kwam vanuit Amersfoort zodat de lijn naar Apeldoorn was geblokkeerd. Na zijn vertrek (van conferentie of inspectie is geen sprake) is een rail naar Deventer 'gesperrt'. Bij de Duitsers spreekt het geweten. Daarom nemen zij zulke voorzorgsmaatregelen. Een groot aantal Duitse meisjes, zogenaamde Blitzmädel gekleed in een uniform dat op die van de Duitse luchtmacht lijkt, komen in Apeldoorn aan. Zij worden in kazernes ondergebracht.

1943 ----- 29 januari vrijdag.

BLOEM. Men zegt dat Peter Zager afkomstig van Klarenbeek vastgezet zou zijn alsmede 19 personen uit Beekbergen onder andere Blom, van Tongeren en Liefers. Zij zouden deel uitmaken van een geheim complot tegen de Duitse weermacht. Men zou karabijnen en munitie bij hen gevonden hebben, ze zitten nu al 14 dagen vast.

1943 ----- 30 januari zaterdag, tien jaar na de machtsovername door Hitler.

VAN HOUTUM. 's Middags om 5.30 uur horen wij een zware explosie in richting Deelen die enige seconden aanhoudt. Er is sprake van een ontploft benzinedepot. Een advocaat die bij ons in de buurt woont werd gisterenmiddag in Arnhem op het matje geroepen en vastgehouden. Hij bevindt zich nu in het Huis van bewaring en is opgepakt wegens het pleiten voor een Jodin.

BLOEM. Naar de bladen melden zijn nu al wel 10 dagen lang in Rusland grote gevechten gaande waarbij veel mensen en materiaal verloren gaat. De Duitse troepen trekken op verschillende plaatsen terug. Ook in Noord-Afrika zouden de Duitsers het hard te verduren hebben.

1943 ----- 31 januari  BURGEMEESTER PONT. Periode 17 december 1942 tot en met 31 januari 1943.
De overstelpende drukte is voor een deel een gevolg van de evacuatie en het overbrengen van regionale bureaus en Duitse Dienststellen naar Apeldoorn. Het is mij niet wel mogelijk een overzichtelijk rapport over de afgelopen periode uit te brengen. Naar als bekend mag worden verondersteld wordt een nieuw benoemd burgemeester overstelpt met vragen. Hij heeft zich snel in te werken in allerlei lopende zaken waardoor tijd tot rustig zich bezinnen over belangrijke vraagstukken aanvankelijk vrijwel niet overblijft. Dit geldt tot op zekere hoogte voor iedere gemeente maar zeer speciaal voor een zo uitgestrekte als Apeldoorn met een belangrijk zielenaantal. Een plaats bovendien die door de omstandigheden aangewezen is om een veel belangrijker rol te vervullen dan tot dusver. Over mijn ervaringen zou ik in het kort het volgende willen meedelen.
1: De geest in het politiekorps is deels niet gelijk deze behoorde te zijn. Iets anders kan ook moeilijk verwacht worden. Daar zeer vele ambtenaren van politie nog doortrokken zijn van de oude zuurdesem. Uit de aard der zaak werken zij slechts noodgedwongen onder een chef die de nieuwe beginselen is toegedaan zoals bij de commissaris het geval is.
2: De gemeentesecretaris heeft stellig op administratief gebied zijn sporen verdiend maar ook door zijn leeftijd is hij niet meer een figuur waaraan een voortvarend burgemeester die volgens de nieuwe lijnen wil werken iets heeft. Door mij wordt er sterk over gedacht om, op grond van het feit dat hij de pensioengerechtigden leeftijd overschreden heeft, hem eervol te ontslaan. In verband met de vele wijzigingen die hier nog tot stand zullen moeten worden gebracht meen ik echter goed te doen dit niet te overhaasten.
3: Over tegenwerking van hoofden van diensten heb ik in het algemeen niet te klagen. Dit kan echter niet gezegd worden van de meeste afdelingschefs. Hoewel het uiterst moeilijk valt concrete feiten te noemen is toch mijn algemene impressie dat men zich angstvallig beperkt tot het minimum. Dat met goed fatsoen dient te worden gepresteerd. Hulp en steun voor de burgemeester vormen deze chefs niet. Het initiatief gaat praktisch nooit van hen zelf uit. Ze moeten steeds worden aangespoord. Daar ik een ongeveer 12-jarige ervaring als burgemeester achter mij heb is mij dit wel heel sterk opgevallen. Echter ben ik het nog niet met mij zelf eens of hier bepaalde onwil in het spel is dan wel een zeker 'laissez-faire'. Dit door het weinig straffe regiem dat hier in het verleden moet zijn gevoerd. De grootste moeilijkheid die ik hier ondervind is wel het feit dat ik niet beschik over een burgemeesterssecretariaat. Pogingen om een geschikte secretaris te vinden hadden tot dusver geen succes. De weinige kandidaten die mij van de zijde der Beweging [NSB] werden aanbevolen konden mij slechts matig bekoren. Ik geloof dan ook niet dat ik uit deze personen een keuze zal kunnen doen. Ook is hier de opleiding van de vrouwelijke beambten schromelijk verwaarloosd. Uiterst bezwaarlijk is het om een goede stenotypiste te vinden. Er wordt hier nog zeer ouderwets gewerkt. De afdelingschefs schrijven de minuten van stukken met de hand. Daarna laten ze het overtikken. Het dicteren van brieven schijnt hier onbekend te zijn. Dit heeft tot gevolg dat de jonge dames de routine in het opnemen van stenogrammen verliezen. Na heel veel moeite ben ik er tenslotte in geslaagd een flink meisje te vinden dat haar vak verstaat. Het zal duidelijk zijn dat het voor mij in de eerste maanden zonder secretaris en zonder stenotypisten vrijwel ondoenlijk was om door de bergen arbeid heen te komen.
4: De belangrijkste door mij genomen algemenen maatregelen is wel dat ik aan wethouder Gosker, behoudens goedkeuring van de commissaris, zijn ontslag heb gegeven op grond van het feit dat hij de vergaderingen van het college van Burgemeester en Wethouders niet meer wenste bij te wonen zolang kameraad Stempher daarin zitting had, althans als loco-burgemeester optrad. Ik heb deze gelegenheid benut om in overleg met de Beauftragten voor de provincie Gelderland en na deze aangelegenheid met de commissaris te hebben besproken tot een algehele reorganisatie van het college over te gaan. Met inachtneming van de wensen van de Generalkommissar Dr. Wimmer, die geen prijs stelt op uitsluitend partijgenotenwethouders, heb ik besloten het aantal wethouders te brengen van 4 op 5. Van deze 5 zullen 3 van de wethouders ambtelijk zijn en 2 niet-ambtelijk. Als wethouder zullen optreden:
1. voor sociale zaken kameraad Stempher junior, tevens loco-burgemeester,
2. voor openbare werken kameraad Buitenhuis,
3. voor onderwijs kameraad Van de Roer,
4. voor bedrijven, technische bedrijven en financiën wethouder Groeneveld,
5. voor grondbedrijven, plantsoenen, begraafplaatsen Boschbad [nu Kristalbad] enzovoort wethouder Klein Lankhorst.
De drie eerstgenoemde zijn leden van de Beweging.
De desbetreffende voorstellen zijn door mij aan de Commissaris voorgelegd. Zijn beslissing ben ik wachtende.
Ik meen hiermede voor dit maal te kunnen volstaan en verblijf inmiddels, met de meeste hoogachting en Hou Zee. Uw dienstwillige, getekend D.F. Pont.

1943 ----- 1 februari maandag.

VAN HOUTUM. 's Nachts om één uur passeert een groot aantal motorvoertuigen richting Hoenderloo. Zij keren vier uur later terug. De moffen moeten weer eens iets vervoeren in de spertijd. Het zal wel weer gestolen goed zijn geweest.

1943 ----- 3 februari woensdag.

VAN HOUTUM. 's Avonds is het zware Duitse afweergeschut bij Arnhem weer te horen. Het ene Britse vliegtuig na het andere passeert. Op een zeker moment horen wij het fluiten van een granaat of bom. Tegelijkertijd verschijnt er boven Deelen een rode vuurgloed waarna de Duitsers deze gloed onmiddellijk proberen te camoufleren.

1943 ----- 4 februari donderdag.

VAN HOUTUM. 's Nachts wordt bij ons op Amerikaanse manier ingebroken. De dieven stelen een fiets, drie leren jassen en het een en ander uit de kelder. De buit is zo zwaar dat zij deze in leren jassen vervoeren. De taxatiewaarde van deze jassen is momenteel samen 1.800 gulden. Door het vele gebruik van lucifers had het huis ook nog kunnen afbranden. Het is te begrijpen dat de bruiloftstemming bij ons (gisteren werd mijn fiets ook al gestolen) verdwenen is.

BLOEM. De bladen melden dat Stalingrad weer in Russische handen is gevallen. De Duitsers hadden om deze stad ongeveer 8 maanden gevochten en nog niet geheel in hun bezit zijnde moesten ze hem nu prijs geven. Men zegt dat rond 200.000 man hierbij ingesloten was. De bladen melden dat in Haarlem een Duits officier doodgeschoten is en er zouden 10 gijzelaars uit Haarlem en omgeving terechtgesteld zijn. Een groot aantal, hoofdzakelijk communisten, zou naar concentratiekampen overgebracht zijn. Men zegt dat naar aanleiding van hovenstaande ze zo pardoes de eerste 10 man die ze maar konden krijgen hebben opgehangen.

1943 ----- 5 februari vrijdag.

BLOEM. Heden zijn de klokken uit onze kerktoren gehaald. De kleine van 75 centimeter doorsnee en de grote van 1 meter die 1.000 kg woog zijn gevorderd door de bezettende macht. Gisteren zijn ook de klokken in Duistervoorde er uit gehaald. Tien man had daar 2 dagen werk aan.

1943 ----- 6 februari zaterdag.

VAN HOUTUM. De Prijsbeheersing te Arnhem veroordeelt een inwoner van Apeldoorn wegens clandestien verhandelen van een groot aantal producten tot een boete van 1.000 gulden. Hij werd betrapt doordat hij alles nauwkeurig boekte. Het is het stomste wat men in zo'n geval kan doen.

BLOEM. Moordaanslag op luitenant generaal Seyfardt, oud militair van het Nederlandse leger. Hij was aanwerver voor vrijwilligers naar Rusland. Hij heeft nog een dag geleefd en is toen gestorven.

1943 ----- 7 februari zondag.

VAN HOUTUM. 's Middags komen twee rechercheurs bij ons en brengen de gestolen jassen terug. Bijna alles is terecht op enige levensmiddelen na. De dieven pleegden de inbraak in brooddronkenheid [overmoed].

1943 ----- 8 februari maandag.

VAN HOUTUM. De Arbeidsbureaus roepen vele arbeiders op voor gedwongen werk in Duitsland. Het is mogelijk dat er weer veel bedrijven worden stilgelegd. Zo wordt er ook één van onze fabriek te Ugchelen opgeroepen. Hij weigert te tekenen. De secretaris van de burgemeester die onlangs wegens spionage werd gearresteerd, wordt gefusilleerd. Hij was voor de camouflage een NSB-er.

1943 ----- 9 februari dinsdag.

VAN HOUTUM. De politie moet in opdracht van Den Haag 20 gijzelaars tussen 20 en 30 jaar gevangennemen. Het schijnt dat de commissaris van politie en de kringleider van de NSB een lijst hebben samengesteld. Onder de gijzelaars bevindt zich mijn neef W. Willemsen. Hij moet twee dekens en levensmiddelen meenemen. De rechercheur is zeer toegevend en laat hem rustig alles klaarmaken. Na 1 1/2 uur gewacht te hebben gaat hij met mijn neef naar het politiebureau. Er zitten al enige anderen. Gelukkig komt er een telefoon uit Den Haag dat de gijzelaars moeten worden vrijgelaten. Het is een vergissing. De oorzaak is onbekend. Het kan een represaillemaatregel voor de aanslag op Seyffardt zijn. Door het voorval heerst de hele dag een zenuwachtige spanning. Er gaan geruchten dat het voorval geen vergissing is maar dat het komende nacht herhaald zal worden. Dit is de reden dat veel jongens onderduiken. De Duitsers zijn niet te vertrouwen. Wij hadden sinds enige dagen al een student als onderduiker. 's Avonds gaan alle (dat wil zeggen jongelui) naar een woning aan de bosrand van Ugchelen. Daar zullen we op stro slapen. Het kan zijn dat ambtenaren uit Den Haag als waarschuwingsteken een dergelijk bevel hebben gegeven om het later weer te kunnen intrekken. Er gaan geruchten dat er twee extra treinen op het station zouden staan bewaakt door Duitse soldaten. Deze zouden dienen voor transport van de gearresteerde jongelui naar een kamp. Sicherheitsdienst-agenten nemen 's morgens in enige straten damesfietsen in beslag. Deze zijn bestemd voor de Duitse telefonisten uit de kazernes. Onze familie aan de Brinklaan krijgt een arbeider van de Tricotfabriek ingekwartierd. Hij is van de goede richting.

1943 ----- 10 februari woensdag.

VAN HOUTUM. De hoogste klassen van de Middelbare scholen zijn op de meisjes na leeg. De Duitsers noteren op de Christelijke Uitgebreid Lager Onderwijs school [aan de Kerklaan] de namen van de afwezige leerlingen. 's Morgens krijgen we het telefoontje met de woorden ´Zorg dat de generatordeksels (code voor jongelui) goed worden opgeborgen.´ 's Middags stopt een vrachtauto van de PGEM [Provinciale Gelderse Electriciteits Maatschappij] voor de fabriek. Deze gesloten auto lijkt veel op een boevenwagen. Wij verdwijnen opnieuw. Overdag zijn we nog wel op de fabriek maar blijven zeer voorzichtig. Er gaan geruchten dat Van Genechten en de zoon van Posthuma zijn doodgeschoten.

BLOEM. Moordaanslag in Haarlem op een man die van de begrafenis van bovenvermelde persoon kwam, hij is op straat doodgeschoten. Naar aanleiding van de moord op de generaal is men de scholen afgegaan en de aanwezige studenten opgepikt en naar kampen overgebracht. Naar men zegt zijn velen er vandoor gegaan.

1943 ----- 11 februari donderdag.

VAN HOUTUM. De hele dag kenmerkt zich door dezelfde spanning als gisteren. 's Middags is er weer een telefoontje met de woorden ´Het wordt weer tijd dat de jongelui gaan logeren.´ De NSB-kringleider en de commissaris van politie zouden een nieuwe lijst hebben samengesteld van personen die opgepakt moeten worden. Eerst gaat het gerucht dat het alleen voor studenten zou gelden. Laten we maar voorzichtig zijn. Het is aanleiding om een nog betere schuilplaats te gaan zoeken. Het waarschuwingssysteem wordt uitgebreid.

1943 ----- 12 februari vrijdag.

VAN HOUTUM. De Apeldoornse WA moet op het politiebureau aantreden en wordt er van wapens voorzien. Deze WA-mannen gaan naar Den Haag waar politieagenten door de Duitsers zijn gearresteerd. De agenten zouden al naar Vught zijn overgebracht.

1943 ----- 13 februari zaterdag.

VAN HOUTUM. Alle Apeldoorners, die dinsdag als gijzelaars waren gearresteerd en weer vrijgelaten, krijgen naast een groot aantal anderen een oproep van het Arbeidsbureau om zich voor Duitsland te laten keuren. Nu de meesten zich schuil houden en niet direct opgepakt kunnen worden proberen de NSB-ambtenaren het zo. Het schijnt geheel een NSB-zaak te zijn. Want ieder die opgeroepen is staat bij de kringleider niet in zo'n goed blaadje. Misschien is het mogelijk dat de jongens met een grote mond veel kunnen bereiken.

BLOEM. Moordaanslag op mevrouw Reydon. Zij is in haar huis vermoord. Reydon zelf kreeg 3 schoten maar is in leven gebleven. Naar aanleiding van bovenvermelde aanslagen is de NSB nu van wapens voorzien.

1943 ----- 14 februari zondag.

VAN HOUTUM. Volgens geruchten zouden in Apeldoorn geen arrestaties plaatsvinden. Dan zou de zoon van de burgemeester ook in aanmerking komen (de moffen zullen zich er veel van aantrekken!). Het is bekend dat de burgemeester zelf vurig NSB-er is terwijl zijn vrouw en kinderen (één zoon is bij de Nederlandse Marine in Engeland) anti-Duits zijn.

1943 ----- 15 februari maandag.

VAN HOUTUM. ´s Morgens moeten de 20 vrijgelaten gijzelaars (zie onder 9 februari) op het Arbeidsbureau verschijnen. Zij worden niet gekeurd maar moeten alleen bewijzen dat zij voldoende geld verdienen. 's Avonds krijgen wij weer een telefoontje dat de politie aanstaande nacht een razzia zal houden. Ik wilde juist weer thuis gaan slapen maar zal nu maar weer gaan logeren.

1943 ----- 16 februari dinsdag.

VAN HOUTUM. Hoeveel geruchten er ook de laatste dagen waren over een razzia op de Apeldoornse jongelui het bleven gelukkig praatjes. Daarom slaap ik komende nacht weer thuis.

1943 ----- 17 februari woensdag.

VAN HOUTUM. De Duitsers vorderden onlangs de Tricotfabriek voor een fabriek voor vliegtuigmotoren. De moffen hebben echter nu weer het plan deze gebouwen te ontruimen omdat de verdiepingen te dicht op elkaar zijn gebouwd. Er was sprake van dat zij voor dit doel de Gemeentehal te Twello zouden vorderen. Dit gaat echter niet door. Dan maar weer de Tricotfabriek. Daar worden nu de vloeren uitgebroken. Voorts verwijdert men één meter zand. De arbeiders van de motorenfabriek noemen het de mooiste sabotage. Alleen het overplaatsen van de installaties kost al drie maanden. Daarbij komt dat elektriciens het gehele net van 110 op 220 Volt moeten overschakelen. Dit is ook gedeeltelijk sabotage. Zo zijn er tientallen feiten op te noemen. Dat de Duitsers niet op geld kijken blijkt daaruit dat zij ook nog een spoorlijn naar de fabriek aanleggen.

BLOEM. Heden waarschijnlijk autovordering daar er veel over de weg komen. Men zegt dat er nu al 6.000 studenten in de kampen zitten en dat er 300.000 Hollanders in Duitsland werken. Clandestiene slachters moeten 4 maanden in een kamp zitten waar ongehoorde toestanden heersen. Velen sterven er. Iemand die niet hard genoeg voor de ploeg liep werd een brandende sigaar op het naakte vel gehouden. Iemand hebben ze 24 uur boven een beerput gehangen. Toen hij weer vrij kwam zakte hij in elkaar en was dood.

1943 ----- 19 februari vrijdag.

VAN HOUTUM. 's Middags horen wij dat een Brits vliegtuig in de afgelopen nacht boven Wormen chocoladeletters in de vorm van een V heeft afgeworpen. Er zouden ook pakken poederchocola en sigaretten zijn gevallen. Dit wordt niet bevestigd. De letters zijn verpakt in oranje papier. Daaronder bevindt zich een papiertje met de woorden (niet geheel juist) ´Voor de Nederlandse kinderen van kinderen uit West-Indië´. Eén man vindt zoveel dat hij er twee manden mee vult. Naar men zegt zijn deze alle aan de kinderen gegeven. Zo hoort het ook. Zoiets behoort niet in de zwarte handel. Het is jammer dat er zoveel in het kanaal is gevallen. Het vliegtuig moet zeer laag hebben gevlogen. Wij hoorden om 2.30 uur een vliegtuig laag overkomen. Het verdween in de richting Deelen. 's Avonds om 10.30 uur hoort een oom van mij op de Brinklaan van een NSB-postbode dat beide jongens van Palm en één van Van Houtum, die onlangs getrouwd is, zijn gearresteerd. Mijn oom waarschuwt oom Hendrik Palm. Deze komt 's avonds met zijn zoon overstuur in Ugchelen aan. De zoon Willem zal in Ugchelen slapen. Het is gelukkig een gerucht. Geruchten kunnen heel wat onrust teweegbrengen. Op zichzelf is het al geen prettige gedachte dat een NSB-er zich vergenoegd over een eventueel lot van drie familieleden. In zo'n geval komt van een gerucht werkelijkheid.

1943 ----- 20 februari zaterdag.

VAN HOUTUM. 's Middags is er opnieuw een gerucht dat de jongelui moeten gaan logeren. Ik besluit een eind te gaan wandelen. Deels met de bedoeling te zien of er ook chocoladeletters in het bos zijn gevallen. Ik vind geen chocolade maar wel pamfletten. Eerst vind ik een exemplaar (nog goed) dat in augustus 1942 is uitgeworpen (boodschap Harris). Daarna vind ik een boekje met het opschrift ´De maand van de grote ommekeer´. Zonder systematisch te lopen zie ik plotseling tussen dennenbomen iets wits boven het mos uitsteken. Ik loop er op af en onderscheid al de kleuren rood en zwart. Het zijn alle dezelfde boekjes maar niet één maar 50. Het was een pak dat op de grond uiteengeslagen is. Zij liggen over circa zes vierkante meter. De meeste zijn nog goed. Slechts enkele zijn beschadigd en verkleurd. Ik kan eerst mijn ogen niet geloven. Door de vondst is het doel van de wandeling snel vergeten. De boekjes hebben er ruim een maand gelegen. 's Middags komt een Duitser met een Hollandse agent op het fabrieksterrein om de vrachtauto te controleren. Beide neven die ondanks het telefoontje nog zijn thuisgebleven lopen zo hard zij kunnen in de richting van onze sprengen. Zij zijn zo geschrokken zoals niet te beschrijven is. De dienstbode van mijn oom staat de mof te woord. Zij deelt mee dat de auto gisteren niet wilde lopen en dat daarvan kennis is gegeven aan de SS. Dit schijnt ons geluk te zijn want alle auto's door deze mof worden gecontroleerd moeten hedenavond bij het Seminarium [aan de Arnhemseweg] verschijnen. Het is bijna zeker dat de auto's gevorderd worden om maandag aanstaande het Departement van Justitie naar Apeldoorn te helpen overplaatsen. Het Departement komt in de Berg en Bosschool [aan de Soerenseweg]. Het Bureau voor de reorganisatie van de Nederlandse Politie moet verhuizen naar een hotel in Hoog Soeren. Een Ugchelse jongeman sterft te Berlijn zogenaamd aan hersenvliesontsteking. Zijn vader reist naar deze stad en ziet hem gelukkig nog een moment levend.

1943 ----- 21 februari zondag.

VAN HOUTUM. 's Morgens ga ik opnieuw de bos op om te zien of er nog meer strooibiljetten liggen. Ik vind opnieuw een pak boekjes van de ´Maand van de grote ommekeer.´ Het pak is op één na compleet en is nog voorzien van een touwtje. De bovenste is verkleurd. Een spin heeft al geprobeerd een nest tegen het pak te bouwen. De meeste boekjes ruiken nog naar de drukinkt. Dit pak ligt slechts 50 meter van die van gisteren. Uit het één en ander is op te maken dat er nog een derde en misschien een vierde pak ligt of heeft gelegen. Ik kan deze echter niet vinden. Verleden week zijn de klokken van de kerken in Epe en Emst door de Duitsers uit de torens gehaald. Burgers wisten deze in veiligheid te brengen maar door de strenge represaillemaatregels (arrestatie van de geestelijken en vooraanstaanden) zijn de klokken weer ingeleverd. De burgemeester kreeg namelijk een briefje met de plaats waar de klokken te vinden waren in zijn bus. Zij lagen in een zandgat bij Epe. Het zal wel niet de eigenlijke bergplaats zijn geweest.

1943 ----- 22 februari maandag.

VAN HOUTUM. De zenuwoorlog tegen de Nederlandse jeugd bereikt in drie gevallen weer zijn hoogtepunt. Voor het door de Duitsers gevorderde hotel Nieland [aan de Soerenseweg hoek Jachtlaan] staan 's morgens een groot aantal jongelui met marechaussees. Het zijn alle ambtenaren van het Departement van Justitie. De grote 'men' maakt ervan dat deze jongelui door de marechaussees zijn opgepakt om naar een concentratiekamp te worden overgebracht. De leerlingen van de Christelijke HBS [aan de Jachtlaan] moeten weer op school verschijnen. Door een gerucht uit Epe (daar zou een razzia zijn) verschijnt er geen leerling uit de hoogste klassen. 's Avonds komt een politieagent bij oom Hendrik Palm. Hij deelt mee dat er een nieuwe lijst van 15 gijzelaars (tussen 20 en 30 jaar) is samengesteld. De agent weet niet wie de lijst heeft opgemaakt en wie tot de 15 personen zullen behoren. Hij weet evenmin wanneer de arrestatie zal plaatsvinden. Het is te hopen dat de agent gefantaseerd heeft.

1943 ----- 23 februari dinsdag.

VAN HOUTUM. Van de papierfabriek Van Gelder en Zonen [aan de Eendrachtstraat hoek Ugchelseweg] vertrekken 68 arbeiders naar Duitsland (Halle). Enige weken geleden zijn op de fabriek 150 arbeiders gekeurd.

1943 ----- 24 februari woensdag.

VAN HOUTUM. Een Rijksduitser die voor de oorlog al in Apeldoorn woonde komt op onze fabriek. Hij moet alle rentekaarten zien en zoekt uit het personeel van de Brouwersmolen 22 en uit de fabriek te Ugchelen 20 kaarten uit. Het betreft alle mannelijke arbeiders tussen 18 en 45 jaar. Als deze oproep doorgaat moet Brouwersmolen stilgelegd worden. De Rijksduitser wil hebben dat wij hem vandaag nog een lijst toezenden met de namen van deze 42 arbeiders met de toevoeging 'onmisbaar', ´eventueel misbaar´ en 'misbaar'. Hij zal ook nog de Ugchelse fabriek bezichtigen. De mof wilde ook nog de namen weten van hen die vrijwillig ontslag hebben genomen (uit vrees voor arbeidsinzet). Dit wordt geweigerd. Brouwersmolen wordt door een andere Duitser gedwongen een hoog bedrag aan Winterhulp te geven. Als deze geldsom niet wordt betaald moet één van de directie te Arnhem zich verantwoorden voor de Sicherheitsdienst. Een fabrikant die het zover heeft laten komen moest het dubbele van de gedwongen gift betalen. Ook werd zijn bedrijf voor enige tijd stilgelegd. Seyss-Inquart is weer in Apeldoorn. Hij schijnt een feest op het Seminarium te hebben. De grote Duitse filmster Zarah Leander en vele andere sterren komen op het station in Apeldoorn aan en zullen optreden.

1943 ----- 25 februari donderdag.

VAN HOUTUM. In Apeldoorn is een Duitse autorijschool opgericht. De vrachtauto's, luxe wagens en motorfietsen van deze ´Fahrschule´ komen tientallen keren per dag voorbij. De leerlingen krijgen goed les. Zij worden echter voor iedere fout zwaar gestraft. Zo bijvoorbeeld moet een leerling voor een fout tienmaal om de wagen lopen en tienmaal de ´Feldwebel´ salueren. Volgens geruchten zou er bij het station en bij iedere ´Tankstelle´ een Duitse wacht komen te staan. Aan de Hoofdstraat, tussen station en Beekstraat zouden 23 winkeliers hun zaken moeten sluiten. Volgens Duitse mening verdienen ze niet genoeg. Zij kunnen beter voor de Duitse oorlogsindustrie werken.

1943 ----- 26 februari vrijdag.

VAN HOUTUM. Mijn neef uit Amsterdam houdt zich schuil. Zijn ouders wensen dat hij ergens op het platte land gaat werken. Zij laten in een brief aan familie in Apeldoorn hierover een ballontje op. 's Avonds passerrt een groot aantal Engelse vliegtuigen. Wij zien aan de horizon duidelijk de flikkeringen van ontploffende granaten of inslaande bommen. Naast zware ontploffingen is het gedreun van het afweergeschut goed te horen.

1943 ----- 27 februari zaterdag.

VAN HOUTUM. 's Middags komen twee SS-soldaten bij mijn oom en delen mee dat de vrachtauto morgenochtend om negen uur bij het Seminarium moet verschijnen. Als de auto maar niet gevorderd wordt. 's Morgens ontvangen wij een brief van het Rijkscommissariaat. De brief is dubbelzinnig. Er wordt in geëist dat de ´Betriebsführer´ aanstaande vrijdag van alle leden van het personeel van de jaren 1920, 1921, 1922 een formulier volgens ingesloten ´Ausweis´ persoonlijk in Den Haag moet overhandigen. Eerst werd aan een soort Arbeidsdienst gedacht omdat onlangs in Frankrijk dezelfde lichtingen voor de Arbeids Dienst zijn opgeroepen. Het is ook mogelijk dat wij geen personeel hoeven te missen (Ausweis betekent vrijstelling). De pers schreef kortgeleden in een artikel over de totale oorlog ´Er zullen bedrijven worden gesloten en die mogen blijven draaien zullen worden uitgekamd. De geheel voor Duitsland werkende Slotenfabriek in Wenum is het enige bedrijf uit Apeldoorn dat ook een dergelijke brief ontvangt. Het wordt ons dan ook duidelijk dat bedoelde arbeiders een bewijs zullen krijgen dat zij vrij zijn van de arbeidsinzet. De ´Betriebsführer´ (dus mijn vader) zal nog dezelfde dag de zogenaamde Ausweise, echter dan voorzien van een stempel, terugontvangen. Er is dus wel degelijk sprake van een vrijstelling die dan voor oudere lichtingen herhaald moet worden.

BURGEMEESTER PONT (1 tot en met 27 februari).
Het is ongetwijfeld bekend dat een Nationaal Socialistische Burgemeester zeer weinig medewerking heeft te wachten van de huidige commissaris der provincie. Nog minder van de nog steeds in functie zijnde Secretaris-Generaal van het departement van Binnenlandse Zaken. Hierover uitvoerig uit te weiden heeft mijn inziens weinig nut. De verstandhouding met de Duitse instanties laat niets te wensen over. Door mij werd een beperkte regeling voor distributie van klompen voor schoolgaande kinderen in het leven geroepen. Daarbij is aan de klompenmakers de verplichting opgelegd 60 % van het vrij beschikbare gedeelte tegen afgifte van bonnen te verstrekken aan schoolkinderen die daaraan het dringendst behoefte hebben.
Door één van de caféhouders ter plaatse werd mij bericht dat hij van Duitse zijde was aangewezen om een staat in te leveren. Daarop zouden een 100-tal grotere en kleinere etablissementen zijn opgenomen. Deze zijn bestemd om binnenkort te worden gesloten. Bedoelde persoon voelde zich voor deze taak, mijn inziens terecht, bezwaard. Hij vroeg of hierin niet door mij in overleg met de Ortskommandant zou kunnen worden beslist. Bespreking met de Ortskommandant hierover heeft plaatsgehad. Het wil mij evenwel voorkomen dat een dergelijke opdracht buiten de burgemeester om volstrekt ontoelaatbaar moet worden geoordeeld.
De werktijden van het gemeentepersoneel werden door mij gewijzigd en tot nader order als volgt vastgesteld: van 's morgens 8.30 - 12.30 uur, 's middags 14.00 - 17.45 uur en 's zaterdags van 8.30 - 13.00 uur.
Door mij werd besloten tot tijdelijke verhoging van de kinderbijslag voor het personeel in dienst van de gemeente op voorwaarde dat dat deze voor de eerste 2 kinderen 90 gulden per kind en voor de volgende kinderen 150 gulden per kind zal bedragen. Ik wil niet verbergen dat de argumentatie van de burgemeester van 's Hertogenbosch, die zich scherp kant tegen de nieuwe rijksregeling, mij zeer sterk voorkomt. Ik heb dan ook slechts daarom besloten de rijksregeling, zij het ook enigszins gemitigeerd [verzacht], in te voeren. Dit omdat het voeren van een eigen gemeentelijke politiek mij in deze zaak onjuist voorkomt.
De afdeling Onderwijs en het plaatselijk Bureau BARA zijn nog steeds overbelast met werkzaamheden, door evacuatie en overbrenging van regeringsbureaus.
In de loop van februari werden 11 openbare en bijzondere scholen, die door de Duitse Wehrmacht waren gevorderd, opnieuw vrijgegeven met uitzondering van de gemeentelijke en Christelijke HBS en de bijzondere school aan de Parkweg. Evenwel werd school 29 in Berg en Bos vanaf 15 februari gevorderd voor het departement van Opvoeding. Sindsdien werden in de maand maart opnieuw enige scholen gevorderd.
Apeldoorn werd in de algemene actie waarbij jongelui uit de hoogste klassen van HBS en gymnasium werden opgepakt vrijwel ongemoeid gelaten. Een 20-tal werd tijdelijk vastgehouden maar vrijwel meteen weer losgelaten.
Het heeft in hoge mate mijn bevreemding en ergernis opgewekt dat in deze arrestaties de burgemeester op geen enkele wijze werd gekend. Het aanwijzen van individuen die door partij-instanties onder represaillemaatregelen vallen, acht ik uit den boze. De burgemeester behoort hiervoor de verantwoordelijkheid te dragen.
Door in januari ontdekte fraude moesten 12 ambtenaren op staande voet worden ontslagen. Deze personen werden gearresteerd en een justitioneel onderzoek is tegen hen lopende.
Verschillende ruiten bij kameraden werden stuk gegooid en ook overigens nam de baldadigheid van de manlijke jeugd toe. Zodra de commissaris het ogenblik gekomen acht zal door mij worden overgegaan tot tijdelijke verwijdering van de jeugd van de openbare weg tussen 7.00 uur namiddag en 4.00 uur voormiddag.
Tegen het aanschrijven van de procureur-generaal te Arnhem waarbij dringend werd geadviseerd om, als de verzekeringsmaatschappijen de schade wegens bij partijgenoten ingegooide ruiten hebben vergoed, deze toch voor rekening van de gemeente te nemen en dus aan de assuradeurs terug te betalen, heb ik met redenen omkleed verzet.
Van de NSB-leden van het korps moesten er 3 in bewaring worden gesteld voor het onrechtmatig toe-eigenen van joodse eigendommen.
Badhuizen hebben volop werk en kunnen het aantal gegadigden vrijwel niet meer verwerken. Bij het Sportfondsenbad, een particuliere instelling, waarvan het tekort door de gemeente wordt gedekt, werd praktisch het gehele personeel opgevorderd voor uitzending naar Duitsland. Men is van oordeel dat hier met oudere personen en vrouwelijk personeel kan worden volstaan.
Persoonlijk ondervind ik moeilijkheden bij het terugkrijgen van door mij gedeclareerde onkosten. Ook verlang ik een toelage voor representatiekosten en extra bonnen voor ditzelfde doel en een behoorlijke benzinetoewijzing per maand (nu 10 liter). Hierover heb ik mij al schriftelijk in verbinding gesteld met de voorzitter van de commissie van Advies.

1943 ----- 28 februari zondag.

VAN HOUTUM. De chauffeur moet 's morgens om 9 uur met onze vrachtauto bij het Seminarium verschijnen. De SS onderzoekt de wagen of alle onderdelen goed werken. De Duitsers mopperen direct. In het stuur zit te veel speling en de handrem weigert. Wij moeten dit zo spoedig mogelijk repareren anders zal de fabriek een boete krijgen. De Duitsers zullen zo nodig voor nieuwe onderdelen zorgen. Zo kan één chauffeur een nieuwe band krijgen. Het is een duidelijk bewijs dat de moffen de auto eens zullen vorderen. Anders bemoeiden ze zich niet zo met het onderhoud.

BLOEM. Op zondagavond een 8-tal zware schoten in richting Zevenaar. Er was echter niets te zien.

1943 ----- 1 maart maandag.

BURGEMEESTER PONT. Het aantal evacués op 1 maart 1943 bedroeg 1.224, waarvan in het bevolkingsregister opgenomen 428 en dus niet opgenomen 796. Het totale aantal personen in Apeldoorn verblijvende en niet in het Bevolkingsregister opgenomen bedroeg 2.018. Op deze datum waren al 627 ambtenaren ingekwartierd en 48 huisgezinnen gehuisvest. De gezinnen stellende op 3 personen per gezin, bestonden deze uit 144 personen, dus in totaal 771. Voor het Front Reparaturbetrieb, waarin vermoedelijk tenminste 1.200 personen van buiten werk zullen vinden, bedroeg het al aangevoerde aantal arbeiders 451. Duitse ambtenaren worden eerst aan het einde van de maand maart in Apeldoorn verwacht.

1943 ----- 2 maart dinsdag.

VAN HOUTUM. Gedurende de eerste drie kwartier na middernacht komen Britse vliegtuigen over. Het is een onafgebroken geronk. Het zware luchtdoelgeschut bij Schaarsbergen is ook in werking. Drie onontplofte granaten en een onnoemlijk aantal scherven komen in Beekbergen terecht. 's Middags ontvangt mijn neef uit Alkmaar een telegram van zijn zuster uit Australië. Deze schonk op 5 augustus 1942 het leven aan een zoon. Nu zeven maanden later hoort haar familie pas van deze geboorte.

BLOEM. In de afgelopen nacht veel Tommies waarvan er één in Voorst in de Spekstraat brandend is neergevallen waarvan de vuurgloed hier zichtbaar was. Naar men zegt ook één in Vorden. Hier passeerden een groep van 9 en een groep van 6 vliegtuigen overdag in de richting van de kust. Allemaal Duitsers.

1943 ----- 3 maart woensdag.

VAN HOUTUM. Mijn neef W. Willemsen (gijzelaar) moet opnieuw op de Arbeidsbeurs verschijnen. Hij kan gelukkig een goede bron van inkomen aantonen. Daardoor is er voorlopig voor hem geen kou meer aan de lucht.

1943 ----- 4 maart donderdag.

VAN HOUTUM. De Arbeidsbeurs is nog steeds overstelpend druk. NSB-ers wijzen de arbeiders die naar Duitsland moeten grotendeels aan. De moffen onderzoeken zelfs in verschillende straten alle huizen en schrijven de namen en adressen op van mannen die voor overplaatsing in aanmerking komen. Er is ook een geval bekend dat men zelfs brood moet meebrengen omdat de keuring zo lang (dat wil zeggen wegens de drukte) ophoudt. Een boswachter uit Hoog Soeren wordt met vrouw, twee zoons en een dochter gevangen genomen en naar Arnhem overgebracht. De politie bewaakt zijn huis dat zelfs niet door familie betreden mag worden. Het blijkt dat de boswachter onderdak verschafte aan een onderduiker omdat deze een NSB-er heeft afgeranseld.

1943 ----- 5 maart vrijdag.

VAN HOUTUM. 's Morgens ontvang ik een kaart van de Arbeidsbeurs dat ik me aanstaande maandag tussen 2 en 3 uur daar moet laten keuren. Het is een klein kaartje met het stempel ´Voedings- en Genotmiddelen´. Bovendien ontvangen mijn broer Jaap, vier neven en zes arbeiders van de fabriek een zelfde bericht. Het is allemaal het werk van onze voorman. Hij verklaart het tussen de regels door en zegt dat hij alle NAF-leden zal steunen en de niet-leden zoveel mogelijk zal tegenwerken. Van de twaalf personen zijn er slechts drie lid van het NAF. De aartsvijanden van de voormannen, zowel die in Ugchelen als in Apeldoorn, staan nummer 1 op het lijstje. Onze voorman vraagt 's morgens om tien uur vrij en begeeft zich met de andere voorman naar het Arbeidsbureau. Wat dit heeft te betekenen is nog onbekend. Beiden komen al lachend uit Apeldoorn terug. Het schijnt dat zij 's middags weer naar de Beurs gaan. Zij willen met alle geweld ons een hak zetten. Daarom is het niet onwaarschijnlijk, gezien hun karakter dat zij ook nog provisie voor het aanbrengen van medearbeiders krijgen. Mijn vader komt terug uit Den Haag en brengt zeven Ausweise mee. Deze zijn op het Rijkscommissariaat van een stempel voorzien. Hieruit volgt dat deze zeven (zij behoren tot de twaalf die vanmorgen een kaartje kregen) vrij zijn. Mijn vader moet volgende week vrijdag opnieuw naar Den Haag en voor een volgende groep Ausweise halen. Dit herhaalt zich enige keren totdat het gehele personeel vrijstellingen heeft.

1943 ----- 6 maart zaterdag.

VAN HOUTUM. 's Morgens gaan mijn vader en oom naar de Arbeidsbeurs om ons nu al vrij te krijgen. Het wordt er niets beter op. De directeur (vurig NSB-er) erkent de Ausweise niet. Deventer dat intussen wordt opgebeld weet ook niets van Ausweise. Daarna bellen we de Nederlandse Bank op. Die verwijzen ons naar het Departement van Sociale Zaken in Amsterdam. Het departement is op dat ogenblik al gesloten. 's Middags horen wij van een kennis uit Zutphen dat de Ausweise wel erkend zullen worden. De Arbeidsbureaus hebben er nog geen officiële mededeling uit Den Haag over ontvangen. Intussen wordt de strijd met het NAF bij het personeel nog groter. De voorman zou gisteren naar de Arbeidsbeurs zijn geweest om ons zogenaamd vrij te krijgen. Hij zou zoveel al bereikt hebben dat een afgekeurde niet door een ander vervangen hoeft te worden. Er zal vanmiddag ´opheldering´ komen. De voorman heeft smoesjes genoeg. Even voor het sluiten van de fabriek heeft de directie een onderhoud met de voorman. Hij zegt dat hij er niets van weet. Hij kan liegen alsof het gedrukt staat. Zijn gehele karakter en manier van doen versterken bij ons de veronderstelling dat hij de verrader is. Het zal wel een nieuwe manier van het NAF zijn om leden te werven. De arbeiders die een oproep hebben ontvangen komen maandag niet werken en zijn van plan zich ook niet te laten keuren. Zij zullen echter 's middags wel even op het kantoor komen om te horen hoe het staat.

1943 ----- 7 maart zondag.

VAN HOUTUM. Het is nu bekend dat de directeur van het Arbeidsbureau aan onze voormannen opdracht heeft gegeven twaalf personen van de Ugchelse fabriek aan te wijzen om in Duitsland te gaan werken. Dat deze NSB-er zo ver zou gaan was wel te verwachten. Hij konkelt altijd met de voormannen. Mijn vader en oom zullen morgen naar het Arbeidsbureau in Arnhem, dat direct onder Amsterdam staat, gaan en over deze NSB-er spreken. 's Middags vinden enkele mensen pamfletten op de Bakenberg. Het bevat de lastgeving van de Nederlandse Regering aan het personeel in overheidsdienst (rede Gerbrandy). De strooibiljetten zijn vrijdagnacht in kleine getale uitgeworpen. De Duitsers die er voortdurend oefeningen houden schijnen de meeste te hebben opgeraapt. Er zou ook zo'n pamflet in de wei naast ons huis zijn gevonden. 's Avonds horen wij dat de heer Kaars Seypestyn uit Beekbergen in Duitse gevangenschap is overleden. Hij zat gevangen wegens steun aan toekomstige Engelandvaarders. De andere inwoners van Beekbergen die op 18 januari zijn gearresteerd voor het bezit van wapens zijn gisteren naar het kamp in Vught overgebracht [zie ook 23 januari 1943].

1943 ----- 8 maart maandag.  VAN HOUTUM. 's Morgens gaat mijn vader naar Arnhem. Gewoonlijk wordt men niet zonder schriftelijk verzoek toegelaten maar nu was een telefoontje voldoende. De zaak zal worden onderzocht. De directeur van dit bureau, keurt de handelingen van de directeur van de Arbeidsbeurs in Apeldoorn af. Hij heeft niet te beslissen wie er gaat. Dat heb ik aldus Mijnhardt. Iedereen die een Ausweis bezit is volkomen vrij en mag niet opgeroepen worden. Bovendien is zaterdag in geheel Nederland de keuring stopgezet. Dit bewijst opnieuw dat men in Apeldoorn geheel zelfstandig te werk gaat. De directeur uit Arnhem zal deze week nog een bezoek aan onze fabriek in Ugchelen brengen. Hij draagt het onderzoek op aan S. directeur van de bankpapierfabriek in Heelsum. S. is Rijksduitser en wij hebben al veel aan hem te danken. Op zijn verzoek zullen wij een schema van ons bedrijf (dat wil zeggen arbeidsverdeling) indienen. 's Middags om half twee zijn alle twaalf personen die een oproep hebben ontvangen op het kantoor bijeen. Mijn vader houdt een korte toespraak. Hij overhandigt ieder een brief waaruit blijkt dat allen onmisbaar zijn en enkele een Ausweis bezitten. Onze kans om in Ugchelen te blijven is groter. Op verzoek van de directeur uit Arnhem gaan we allen naar de keuring. De zes arbeiders zijn zo verheugd dat zij naar ieder café gaan dat zij onderweg zullen zien. Wij zessen besluiten twee aan twee naar de Beurs te gaan. Men ontvangt er volgnummers. Wij kunnen tien minuten wachten voordat de eerste twee pas aan de beurt zijn. Na 20 minuten roept men Jan, Willem en mij op. Een typiste noteert onze namen, adressen en algemene bijzonderheden in viervoud. Daarna onderzoekt de dokter ons. Geheel uitgekleed controleert hij slechts keel, hartslag, longen en buikreflexen. Vervolgens moeten we ons laten afschrijven bij de portier. Dat is een snotneus van 18 jaar. Daar kunnen we lange tijd op de uitslag wachten. Na een half uur komen Jaap, Willem (G.I.zn) en Arnold terug. Twee zijn afgekeurd en mijn broer is vrij wegens de brandweer. Na anderhalf uur komen wij drieën weer aan de beurt. Willem (H.zn) en Jan worden goed- en ik afgekeurd. Jan en Willem moeten alle bijzonderheden nauwkeurig opgeven. Wij hebben met een goeie ambtenaar te doen die ons van allerlei gekonkel van zijn directeur met onze voormannen op de hoogte brengt. Een NSB-er houdt hem jammer genoeg steeds in het oog. Intussen komt een bediende en deze gaat zo zitten dat de NSB-er de ambtenaar niet meer kan zien. Jan en Willem zullen als nodig op een Duitse papierfabriek tewerk gesteld worden. Vijf arbeiders (één is er afgekeurd) moeten echter ook nog naar boven. Zij krijgen daar te horen dat zij dinsdag 16 maart naar Hamm zullen vertrekken. Dat Jan en Willem niet boven zijn geweest is aan de medewerking van de ambtenaar te danken. Het blijkt dat de voormannen een lijst met onze namen hebben ingevuld voorzien van hun handtekeningen. Boven deze namen staat in gebroken Duits ´Diese Leute müssen sofort fort´. De ambtenaar die ons helpt laat het ons lezen. Jammer dat we dat papier niet kunnen meenemen! Het is een typisch gevolg van de hekel die de directeur aan onze fabriek heeft. Hij wil de jongens nog voordat een goed onderzoek kan worden ingesteld al de grens over hebben. De ambtenaren zijn op een paar na allemaal goed. Zij houden veel oproepingskaarten achter en zien de slachtoffers uit Duitsland te houden. Eén gaat met het transport (de arbeiders zijn dus op weg naar Duitsland) mee en laat enkele van hen in Deventer uitstappen. Deze moeten dan natuurlijk onderduiken. Zo wordt er gesaboteerd. Deze ambtenaren verdienen na de oorlog een zeer hoge onderscheiding.
's Middags komt een tweede lijst van de voorman op de Arbeidsbeurs. Hierop staan twee namen met adressen van arbeiders van Brouwersmolen. Wat dit weer te betekenen heeft is nog onbekend. Er wordt hardnekkig beweerd dat één arbeider van de Ugchelse fabriek ook een oproep heeft ontvangen. Waarom de chauffeur er geen heeft gekregen is ook een raadsel. Beide zijn vrijgezel en lid van het NAF, vooral de chauffeur. Onder de twaalf die vanmiddag gekeurd zijn bevinden zich echter vier NAF-leden. 's Avonds komen we allemaal bij mijn oom en vertellen onze wederwaardigheden. De goedgekeurden willen met alle geweld weten waarom er nog één arbeider is die ook een oproep heeft ontvangen en niet verschenen is. Zij denken aan omkoperij omdat een voorman al zoiets heeft laten blijken. Dit is voor ons natuurlijk oncontroleerbaar. De Ausweis wordt nog niet erkend. Maar de arbeiders worden opnieuw gerustgesteld. Zij komen morgen weer werken. Het onderzoek moet eerst hebben plaatsgevonden. Na hun vertrek komt de voorman bij mijn oom aan huis zijn huur betalen. Hij gooit het op het onderwerp en beledigt mijn oom op vreselijke wijze. Het dreigt in een vechtpartij over te gaan. Het wordt hem voortaan verboden het Ugchelse fabrieksterrein te betreden. Een ander zal de huur dan wel innen. Het geschreeuw gaat in gegil over en wij (mijn vader en ik zitten daar ook) vliegen allemaal naar buiten. Wij zijn zo opgewonden dat mocht er geslagen zijn dan zouden de drie jongelui hem hebben afgeranseld dat hem morgen de ogen dicht zaten. Het is eigenlijk niet goed maar wij wilden hem door zijn minne praktijken en zijn grote mond tegen mijn oom wel doodslaan.

1943 ----- 9 maart dinsdag.

VAN HOUTUM. De directeur van het Arbeidsbureau uit Arnhem zou 's middags onze fabriek bezoeken maar hij komt niet. Het geeft aanleiding te veronderstellen dat het er voor ons niet zo gunstig uitziet.

1943 ----- 10 maart woensdag.

VAN HOUTUM. 's Middags worden acht arbeiders van Brouwersmolen gekeurd. 's Morgens ontving de directie een schrijven met de eis de ingesloten acht oproepingskaarten aan de betrokken personen uit te delen. Er is nog geen tijd om deze kaarten per post te verzenden. Het is ook een leuk werk voor mijn oom deze kaarten uit te delen. Van de acht worden er zes goedgekeurd. De al gekeurden hoeven niet gekeurd te worden. Wij bellen opnieuw die directeur op en deze deelt mee dat hij gisteren verhinderd was te komen. B. de opvolger van I. (deze is om onbekende redenen ontslagen) zal ons bedrijf komen bezoeken. Ook nu hebben wij goede medewerking van S.

1943 ----- 11 maart donderdag.

VAN HOUTUM. B. komt 's morgens om 8.40 uur al op de fabriek. Hij arriveert in een grote luxe wagen met houtgas. Hij belt op verzoek direct S. op en beiden spreken in het Duits en begroeten elkaar met ´Heil Hitler´. Hij zal morgenmiddag met de directeur en hem in hotel Royal in Arnhem vergaderen. Dan zullen drie personen, misschien in dronken toestand, beslissen over het leven van honderden personen. B. is een echte dienstklopper en heeft op het schema het één en ander af te keuren. Na een kort onderhoud op het kantoor bezoekt hij de fabriek. Hij vraagt in verband met een toekomstige arbeidsmobilisatie in iedere afdeling of dat werk niet door vrouwen kan worden gedaan. Het kost enige moeite hem het tegendeel te bewijzen. Na zijn rondgang is hij toch wel van mening dat onze fabriek een speciaal bedrijf is. De Rijksduitser deelt mee dat slechts de chauffeur en degene die het generatorhout hakt (beide felle NAF-leden) voor Duitsland in aanmerking komen. Zaterdag aanstaande zal er over ons bedrijf worden beslist wie er weg moeten. Na een uur vertrekt B. en gaat naar Brouwersmolen. Er is kans dat enige van dat personeel uitstel krijgen. De arbeiders op onze fabriek hebben het de hele dag over degene die verdacht wordt van omkoperij. Men noemt in dit verband een half varken en een zak rogge. Hij schijnt gisteren grote ruzie met de voorman te hebben gehad en komt vandaag niet op de fabriek.

1943 ----- 12 maart vrijdag.

VAN HOUTUM. Het Departement van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen wordt naar Apeldoorn overgeplaatst. Op de Tricotfabriek wordt een vliegtuigmotor op de bekende stellage ingedraaid. Alleen deze motor geeft al een hels lawaai. Wat zal het worden wanneer de overige tien stellages klaar zijn? Mijn vader is opnieuw naar Den Haag om Ausweise voor personen tussen 24 en 28 jaar te laten afstempelen. Er zullen geen vrijstellingen aan arbeiders boven 28 jaar worden verstrekt. S. belt ons 's avonds op en deelt mee dat de chauffeur en de houthakker onherroepelijk naar Duitsland moeten gaan werken. De overigen zijn vrij. 's Avonds verschijnen de Engelse vliegtuigen weer. Het is een even zwaar en langdurig geronk als verleden week. Er is zware afweer. Het schijnt dat er weer geschut bij Dieren staat. Lichtfakkels en ontploffende granaten zijn duidelijk te zien. Op één moment horen wij het fluiten van een granaat of scherf. Het geronk houdt drie kwartier aan waarna de eerste toestellen weer spoedig terugkeren (9.45 uur). Een toestel vliegt laag en een ander beschiet een goederentrein bij Apeldoorn.

1943 ----- 13 maart zaterdag.  VAN HOUTUM. Donderdag zouden enige arbeiders met verlof uit Essen terugkeren. Zij zijn niet gekomen. De bevolking zou drie dagen moeten rouwen. 's Morgens vertel ik een arbeider van wie de broer in Essen werkt van de luchtaanval op Essen. Hij begint direct te huilen. Ook zijn broer zou deze week met verlof komen. Het is te begrijpen hoe deze familie geïnteresseerd is met de kleinste mededeling over Essen. Zij gaan 's nachts dan ook niet naar buiten om het vliegtuiggeronk aan te horen. Wij krijgen nu officieel bericht dat van onze fabriek geen arbeiders op twee na opgeroepen mogen worden. Van Brouwersmolen moeten drie arbeiders dinsdag aanstaande vertrekken. De overigen hebben uitstel.

1943 ----- 14 maart zondag.

VAN HOUTUM. Volgens geruchten zou de totale arbeidsmobilisatie morgen in Nederland worden afgekondigd. Er zijn geruchten van een razzia op grote schaal.

1943 ----- 15 maart maandag.

VAN HOUTUM. 's Middags gaan oom Hendrik en mijn vader opnieuw naar de Arbeidsbeurs. Ditmaal om te proberen de arbeiders die morgen naar Duitsland moeten vertrekken (drie van Brouwersmolen) over te plaatsen naar de Ugchelse fabriek (dan zijn zij vrij). Zij slagen niet. Deze arbeiders zijn in Apeldoorn al afgeschreven. 's Middags krijg ik een pamflet afkomstig uit Eerbeek. Op de ene kant worden de antwoorden afgedrukt op de vraag ´Waarvoor vecht Duitsland´ zoals zeven verschillende Nazi-organen deze geven. Seyss-Inquart kondigt een verordening af waardoor minstens de helft van alle middenstandszaken en andere kleine bedrijven zullen worden gesloten. Eerst moest iedere winkelier zijn inventaris opmaken om toen nog onbekende redenen. Nu blijkt het waarom dit is gebeurd. Een winkelier kan nu zo goed als niets meer aan de inlevering onttrekken. Het is nog de vraag of zij hun goederen betaald krijgen. Deze sluiting van zaken betekent al een officieuze arbeidsmobilisatie.

1943 ----- 16 maart dinsdag.

VAN HOUTUM. De chauffeur en houthakker van onze fabriek krijgen een oproep om zich morgen op de Arbeidsbeurs te laten keuren. 's Avonds wordt de vrachtauto door een SS-officier nagezien. Daarna noteert hij de bijzonderheden. Wij raken de auto misschien wel kwijt. De ´Fahrschule´ moet nu ook 's avonds oefenen. Het is een hels lawaai met hun motorfietsen. Overdag rijden zij door bos en heide en deinzen voor geen grintgat terug.

1943 ----- 17 maart woensdag.

VAN HOUTUM. De chauffeur en de houthakker van onze fabriek zijn beide goedgekeurd. Zij moeten dinsdag aanstaande respectievelijk naar Deventer (opleiding van drie weken voor chaufferen in zware auto's) en naar Hamm. De vader van onze voorman zegt tegen zijn buurman (deze heeft het later weer aan mijn oom verteld) ´Het is mijn zoon toch gelukt de zoons van Van Houtum naar Duitsland te krijgen´. Hij weet dan zeker nog niet dat wij allemaal vrij zijn. In dit verband geldt het spreekwoord ´Wie (NAF) een kuil graaft voor een ander (niet-NAF) valt er zelf in´.

BURGEMEESTER PONT. Ingevolge mijn besluit van vandaag werd aan al de daarvoor in aanmerking komende ambtenaren en werklieden een bewijs van vrijstelling van uitzending naar Duitsland uitgereikt.

1943 ----- 18 maart donderdag.  VAN HOUTUM. De burgemeester van Apeldoorn maakt bekend dat hij geen beslissingen kan nemen aangaande de tewerkstelling van Nederlanders in Duitsland. Pont is echter wel bereid in gevallen die de gemeenschap betreffen met de directeur van het Arbeidsbureau te beraadslagen. Deze directeur waar geen goed woord over te vertellen is belt 's avonds eerst Brouwersmolen, daarna onze fabriek op. De drie arbeiders van de fabriek in Apeldoorn, die dinsdag zouden vertrekken maar niet zijn gegaan, moeten morgen met een ander transport arbeiders naar Duitsland. Van onze fabriek zullen drie arbeiders uit de lompenafdeling worden opgeroepen. Het vleesrantsoen wordt van 200 gram tot 125 gram verlaagd. Iedere avond passeren gemiddeld 14 Duitse jachtvliegtuigen in richting Deelen. Het kan niet anders of het is dagelijkse patrouille.

1943 ----- 19 maart.

VAN HOUTUM. Een tante uit Apeldoorn krijgt inkwartiering van een ambtenaar van het Departement van Onderwijs. Hij informeert direct naar het eten. Bij mijn tante moet hij van de bonnen leven. Daarop antwoordt de ambtenaar dat hij naar een ander adres gaat waar hij pap extra krijgt. Ook een mooie geschiedenis! Het verhaal kan nog opgesmukt worden. Denk aan Haagse netheid. De ambtenaar heeft lange nagels met rouwranden. Alle papierfabrieken moeten bij de Overheid een lijst indienen met de namen en bijzonderheden van de nog aanwezige arbeiders. Eén arbeider die van Brouwersmolen naar Ugchelen is overgeplaatst krijgt een oproep om zich morgen op de Arbeidsbeurs te laten keuren. Dit is weer het werk van de voormannen. Zij zochten al lang een tijdstip om hem aan te geven. Hij is een fel tegenstander van het NAF.

BURGEMEESTER PONT. Vanaf vandaag werd door mij de naam MAATSCHAPPELIJK HULPBETOON gewijzigd in BUREAU VOOR SOCIALE ZORG en tot hergroepering van de werkzaamheden besloten. Tegelijk werd het bureau onderverdeeld in de volgende afdelingen.
Afdelingen van algemene aard:
1. Algemene en Juridische Zaken
2. Comptabiliteit (Kas en Boekhouding)
3. Onderzoekingsdienst
Afdelingen van bijzondere aard:
4. Maatschappelijk Hulpbetoon
5. Crisis Comité B. enz.
6. Maatschappelijk werk
7. Buitenland en Krankenkasse
8. Evacuatie.

1943 ----- 20 maart zondag.

VAN HOUTUM. De chauffeur, de houthakker en de overgeplaatste arbeider komen 's morgens weer op onze fabriek. De chauffeur is niet vrij en hij neemt alvast een koffer mee. Mijn neef W. Willemsen (gijzelaar) wordt goedgekeurd. Dit is geen gunstig teken.

BLOEM. Bij een luchtgevecht is de boerderij van Jan Willem Gerritsen aan de Lochemsestraat te Terwolde door brandbommen afgebrand. Zeven koeien en een paard en alle huisraad is verbrand. De mensen konden zich in veiligheid stellen.

1943 ----- 22 maart maandag.

VAN HOUTUM. Volgens geruchten zouden alleen al vandaag 300 personen in Apeldoorn een oproepingskaart hebben ontvangen om zich deze week te laten keuren.

1943 ----- 23 maart dinsdag.

VAN HOUTUM. De houthakker die voor Duitsland werd opgeroepen, meent dat hij vrij is. Daarom gelasten we hem de rentekaart en andere bescheiden van de Arbeidsbeurs terug te halen. Hij krijgt er echter te horen dat hij in het geheel niet vrij is. Hij moet vrijdag aanstaande vertrekken en neemt alvast een koffer van ons mee. Een arbeider van Brouwersmolen weigert te vertrekken. Hij staat op de straflijst voor het kamp Amersfoort. Als hij vrijdag vertrekt hoeft hij niet naar het concentratiekamp. In de komende periode zullen geen sigaretten- en snoepkaarten voor dames worden uitgereikt. Mannen van 18 jaar en ouder ontvangen de gewone tabakskaart. Kinderen beneden 14 jaar komen alleen in aanmerking voor een snoepkaart.

1943 ----- 24 maart woensdag.

VAN HOUTUM. 's Avonds horen wij enkele vliegtuigen. Zij vliegen verspreid echter op geringe hoogte. Het zijn waarschijnlijk Duitse toestellen. Om 10.10 uur stort een toestel in richting Kootwijk neer. Boven Deelen hangt ook een rode gloed. Of er een tweede is neergestort is nog onbekend.

1943 ----- 25 maart donderdag.

VAN HOUTUM. De voormannen van de beide fabrieken gaan vandaag naar Arnhem. Zij hebben een onderhoud met de directeur van het Arbeidsbureau daar. Deze kent Hollands. Hiervan is verder weinig bekend. Hun medefrontlid de houthakker hoeft niet naar Duitsland. Van uitstel is geen sprake. Vrijgezellen komen het eerst aan de beurt. Nu blijft het de vraag of zij een vrijgezel (en wie?) hebben aangewezen die in zijn plaats moet vertrekken. Het is jammer dat zij de overwinning behaald hebben. Alle brandweerlieden krijgen een zogenaamde legitimatiezegel op hun persoonsbewijs. De bedoeling is nog niet geheel duidelijk. De kennisgeving is afkomstig van de burgemeester en begon met de woorden ´Ik verplicht u .... enzovoort.´Volgens geruchten zou het rantsoen suiker aanmerkelijk verminderd worden. Er is sprake van dat de Duitsers 10.000 ton suiker voor hun munitiefabrieken in beslag hebben genomen. Er zijn nadere bijzonderheden over het vliegtuig dat gisterenavond is neergestort. Het is een Duitse bommenwerper die te laag heeft gevlogen. Daardoor kwam hij in botsing met één van de zendmasten van Radio Kootwijk. Er zou 80 meter van de mast zijn afgebroken. Deze masten zijn 210 meter hoog.

1943 ----- 26 maart vrijdag.

VAN HOUTUM. 's Morgens fiets ik naar Radiodorp [Radio Kootwijk]. Eén mast is afgeknapt, naar schatting slechts 20 meter. Alle wegen naar het zendstation zijn afgesloten. Op de terugweg fiets ik een eind om omdat het zulk zacht weer is. Onderweg vind ik nog een pak pamfletten (plusminus 100) in het Duits gedrukt. De ene kant heeft tot opschrijft ´Gegen den inneren Feind´. Daarna wordt aan de hand van een zestal opmerkingen (wie is de vijand? Hij die zich tegen Hitler verzet?) de vraag beantwoord met ´Hitler und seine SS´. De andere kant geeft uitsluitend een dertiental benoemingen of handelingen van het Nazidom die dat antwoord bevestigen. Uit de data en kennummer (G22) valt op te maken dat deze strooibiljetten ruim een half jaar geleden zijn uitgeworpen. Daarom is het te begrijpen dat de pamfletten al vrij ernstig vernield zijn. De gloed die woensdagavond boven Deelen hing werd veroorzaakt door een bommenwerper. Deze stortte op een munitiedepot waardoor alles in brand raakte. 's Avonds zijn er weer vliegtuigen in de lucht. Wij denken eerst aan Duitse toestellen maar het zijn Engelsen. Dit is uit het luchtdoelgeschut op te maken. Om 21.30 uur hoort mijn vader terwijl hij even buiten staat een dof gerinkel en snelt naar binnen. Hij waarschuwt ons. Het gerinkel gaat in gefluit over. Daardoor blijven we achter de deur staan. Vervolgens horen we niets meer. De één denkt aan mitrailleurvuur, de ander aan het overfluiten van granaten. Wij blijven echter nog even binnen omdat in de richting Koolsprengen een geknetter is te horen. Plotseling zien we op tientallen plaatsen branden. Iedereen denkt aan een neergestort vliegtuig. Het is dichtbij. Het blijken brandbommen te zijn. Het is maar gelukkig dat het 's middags geonweerd heeft gepaard gaande met hevige slagregens. Anders zou de brand niet te overzien zijn geweest. Terwijl wij naar de brandbommen lopen fluit een granaat van het afweergeschut over. Later blijkt dat deze bij een hotel in Ugchelen in de grond is geslagen. De hotelhouder stond op een meter afstand en schrok geweldig. Wij lopen van de ene brandstaaf naar de andere en komen tenslotte bij een fosforbom terecht. Intussen arriveert de brandweer die door Caesarea is opgeroepen. Rondom het gebouw liggen veel brandstaven echter zonder schade aan te richten. Er breken geen branden uit. Wij zien in de hei van de Bakenberg overal lichtpunten (brandstaven). Bij de fosforbom ligt de fosfor meters in de omtrek verspreid. Het geeft licht wanneer het niet brandt. Het is zeer gevaarlijk. Overal waar men loopt ontstaat brand als men fosfor aan de schoenen heeft. Men kan de brand in huis halen. Fosforwonden zijn ongeneeslijk. Op de terugweg horen wij een gefluit gevolgd door een knal. Het is van een granaat.

1943 ----- 27 maart zaterdag.

VAN HOUTUM. Wij gaan 's morgensom zeven uur met zijn vieren naar de neergeworpen brandbommen zoeken. De politie houdt de wacht bij de resten van de fosforbom die wij gisterenavond vonden. De huls is echter verdwenen. Tegen de Bakenberg zitten tientallen brandstaven in de grond. Slechts enkele zijn zichtbaar. Deze zijn alle verbrand. De meeste zitten gemiddeld één meter in de grond. Zij bestaan uit een zwaar gewicht met daarboven een staaf termiet [mengsel metaaloxiden en aluminiumpoeder dat bij verbranding 3000 graden teweegbrengt] en een lichte metalen (meestal koper) huls. Deze laatste dient voor roer. Slechts een deel van het termiet is niet verbrand. De rest is zeer gezwollen door aaneengekit zand. Bij het uitgraven breekt dit af. De ontsteking zit direct onder de huls. Daarna lopen wij de berg weer af en vinden bij een grintgat twee ontplofte fosforbommen. Deze zijn verkeerd gevallen en zodoende niet in brand gevlogen. In het aangrenzende bos ligt een vierde fosforbom. Het is ons te veel werk om ze alle uit te graven. Wij zullen de resten van de eerste twee naar brandmeester Quartel brengen en onze bevindingen vertellen. Deze belt de Apeldoornse brandweer op. Het wordt verkeerd begrepen en de auto komt alleen met de chauffeur bij ons huis. Intussen komt een inspecteur van politie. Wij gaan weer naar het bos. De politie vindt drie nieuwe. In totaal al elf. Dit is aanleiding dat de Ugchelse en Apeldoornse brandweer 's middags de bommen zullen uitgraven. In totaal worden er 25 uitgegraven. De chauffeur van de auto brandt ze tenslotte alle uit en demonteert ze zo nodig. Er zijn enkele onbeschadigde. Om vijf uur komen we doodmoe weer thuis. De hulzen van deze bommen gaan alle naar Deelen. De Duitsers eisten dat ze al voor 11.30 uur bij de Ortskommandant zouden worden ingeleverd. Een tweede granaat is bij een boer in een kippenhok gevonden. Ugchelse jongens vinden in het bos bij Caesarea een onbeschadigde brandstaaf en de resten van een geëxplodeerde granaat. De Britse bommenwerpers zijn in de afgelopen nacht gek te werk gegaan. Bij ons vallen tientallen fosforbommen en honderden brandstaven. Ugchelen is voor een groot onheil behoed. Alles is in bos of hei gevallen. In Teuge valt een brisantbom midden in een boerderij. Deze brandt geheel af. Er komen zes koeien en een paard om. De Duitsers leggen op het gehele Ugchelse Bos beslag en zullen het als schietterrein gebruiken. Daar gaat onze mooie omgeving! De boswachter heeft in zijn eigen bos niets meer te zeggen.

1943 ----- 28 maart zondag.

VAN HOUTUM. 's Morgens gaan we naar de granaat achter Caesarea. Deze is boven de grond ontploft. Er wordt een tweede brandstaaf gevonden die nog intact is. Mijn neef krijgt hem en de Apeldoornse brandweer komt hem 's avonds ophalen. Deze heeft erom verzocht met het oog op demonstraties.

BRANDWEER. ´s Avonds om 22.20 uur kregen we een aardige melding. Twee uitkijkposten meldden: ´Brandend vliegtuig richting 51´ (Kootwijk). Al spoedig was een wagen op weg met de benodigde manschappen en materiaal. Bij aankomst bleek achter het Radiostation Kootwijk een grote bommenwerper te liggen die rustig brandde. Volgens de Duitsers die op een eerbiedige afstand liepen rond te neuzen was het een Engelse bommenwerper. Deze was door een Duitse jager neergeschoten. Toen we dichterbij kwamen zagen we de Duitse bommen overal liggen waarbij ook veel Duitse brandbommen. Op een stuk vleugel ontdekten we het Duitse Kruis. Dit was voor ons genoeg om inwendig schik te hebben. Toen we weer bij de Duitsers terugkwamen vertelden we hen dat het een Duitse bommenwerper was. Zij hadden echter hun smoesje al weer klaar. Die bommenwerper zou nu in botsing geweest zijn met een Engelse jager. Kijk die lag daar ginder te branden. Achter een heuvel was een lichtvlek te zien. Jammer genoeg voor die moffen verliep die lichtvlek om al spoedig te verdwijnen. Het was een auto die in de richting van Kootwijk kwam aanrijden. Wij lieten de moffen met het totaal verbrande toestel en de vier verbrande moffen aan hun lot over om een onderzoek in te stellen naar de oorzaak. Toen wij bij de Radiotoren kwamen werd het ons duidelijk dat het zich als volgt had afgespeeld. Een zware bommenwerper was van het vliegveld Deelen opgestegen om Engeland te bombarderen. Het toestel was echter te zwaar beladen en kon geen hoogte krijgen. Daardoor vloog het tegen één van de Radiomasten op in plaats van er over heen. Het gevolg was dat 75 meter van het bovengedeelte van de mast afknapte als een luciferhoutje. De tuidraden en ankers lagen overal verspreid. Het was een janboel van je welste. Wij togen ditmaal vergenoegd huiswaarts. De brisantbommen en brandbommen waren tenminste niet op Engeland terechtgekomen en hier waren vier moffen om zeep gegaan.

1943 ----- 29 maart maandag.

VAN HOUTUM. In Apeldoorn komen een groot aantal Russen aan. Hoeveel het er precies zijn is nog onbekend. Er worden twee personen gearresteerd. Daaronder onze aannemer. Iemand kocht van hen spijkers en schuurlinnen voor zwarte prijs. Na het sluiten van deze koop ontpopte de vreemde zich als beambte van de Gestapo [Geheime Staatspolizei]. Zij zullen nu wel wegens prijsopdrijving worden vervolgd. 's Avonds om 10.15 uur (de klok is verzet) komen een groot aantal vliegtuigen over. Wij horen luchtafweer in richting Deelen, Schaarsbergen en Harskamp. Ontploffende granaten verlichten de hemel. Minstens zes granaten fluiten over. De formaties bommenwerpers keren om elf uur weer terug. Zij zijn niet ver weg geweest.

1943 ----- 30 maart dinsdag.

VAN HOUTUM. 's Morgens om 4.30 uur komen vliegtuigen over. Zij komen van hun aanval op Duitsland (Berlijn) terug. Iedereen wordt wakker door het schieten van het luchtdoelgeschut. Het lawaai houdt enige minuten aan. Het is te begrijpen dat we banger worden nu er zoveel granaten overfluiten. De luchtaanvallen zullen 's nachts wel zwaar zijn geweest. Er keren samen 33 toestellen niet terug.

1943 ----- 31 maart woensdag.

VAN HOUTUM. De Duitsers bouwen bij Harskamp een groot concentratiekamp. Het is mogelijk dat de Russen naar deze plaats worden overgebracht. De Nova (autobusdienst tussen Apeldoorn en Arnhem) maakt bekend dat er in de bussen geen staanplaatsen mogen worden ingenomen. De chauffeurs moeten dus veel mensen op de weg laten staan. Om dit te voorkomen zou het ideaal zijn dat de Duitsers (deze betalen toch niets) als laatste een bus zouden betreden. 's Middags krijg ik een pamflet dat door de RAF bij Arnhem is uitgeworpen. Het gehele strooibiljet is in het Duits gedrukt.

BURGEMEESTER PONT (1 - 31 maart). De betrokken Melkinrichtingen protesteerden tegen de voorgenomen sluiting van hun bedrijven. Ik heb mij daarover doen voorlichten door de Contactcommissaris voor de voedselvoorziening voor Gelderland en de voorzitter van het Bedrijfschap voor Zuivel, afdeling Gelderland. Uit deze voorlichting is gebleken dat sluiting van de protesterende inrichtingen in het belang van het publiek is omdat zij in het algemeen onhygiënisch werken. In Apeldoorn zal voortaan alleen ´Mariëndaal´ het grootste en best geoutilleerde bedrijf overblijven. Dubieus is nog of de Zuivelfabriek ´De Hoop´ in Epe dat een vrij groot afzetgebied in Apeldoorn heeft dit zal mogen behouden. Ook dit bedrijf is zeer goed geoutilleerd en levert prima producten af. Voor inschakeling leveren in Apeldoorn door dit bedrijf heb ik bij de betreffende instanties gepleit. In verband met de op te voeren productiviteit van Mariëndaal heb ik gedaan gekregen dat van dit bedrijf geen personeel meer zal worden gevorderd voor uitzending naar Duitsland.
- Door mij werd besloten een bedrag van 50 gulden te verlenen als subsidie aan ´Het Nationaal Zangfeest´.
- De ter hand genomen distributie van klompen voor schoolgaande kinderen kan, blijkens bericht van het Rijksbureau voor huiden en leer, nu worden uitgebreid. In plaats van 60% van het aantal klompen, dat de klompenmakerdetaillisten vrij mogen verkopen, kan nu dit gehele kwantum onder de distributie vallen. Er wordt overwogen welke mogelijkheden deze verruiming biedt. De grote moeilijkheid is dat de verhouding tussen het aantal beschikbare en het aantal benodigde klompen uitermate ongunstig is en steeds ongunstiger wordt.
- Verschillende leden van het jongere vrouwelijke personeel ontvingen aanbiedingen van hier onlangs gevestigde departementen op een aanmerkelijk hoger salaris dan bij deze dienst wordt genoten. Als voorbeeld werd door het departement van Justitie een juffrouw, die volgens haar leeftijd bij de Distributiedienst een maandsalaris van 45 gulden ontving, 65 gulden per maand aangeboden. Een dergelijke concurrentie onder overheidsinstellingen is ongewenst en bovendien verboden. Er wordt echter van departementszijde aan dit verbod niet de hand gehouden wanneer men zelf personeel nodig heeft.
- Door het Bureau Aardappelverbouw te Arnhem werd circa 2 1/2 hectare gescheurd weiland ter beschikking gesteld voor uitbreiding van de verhuring van volkstuinen in 1943. Hierdoor is nu in totaal voor volkstuinen circa 10 1/2 hectare grond in gebruik. Aan 423 volkstuinders werd een volkstuin van 200 m² toegewezen. In 1942 was dit aantal 318, voor 1943 dus een toename van 105 volkstuinders.
- De werkzaamheden verband houdende met de inkwartiering en huisvesting van Nederlandse en Duitse ambtenaren (BARA) vonden voortgang. Hierdoor bleef nog steeds hetzelfde aantal ambtenaren van Gemeentewerken voor het verrichten van deze werkzaamheden aan de dienst onttrokken.
- In nauw verband met de verlaging van het vleesrantsoen staan het aantal slachtingen dat steeds minder wordt. Het vleesrantsoen van de landbouwende bevolking (huisslachting) van 750 gram per hoofd, per gezin en per week, steekt gunstig af met dat van de burgerlijke bevolking. Tijdsomstandigheden maakten het noodzakelijk voor de burgerbevolking het rantsoen in maart opnieuw te verminderen en te brengen op 125 gram per week, per hoofd en per gezin. Been is daarbij inbegrepen.

1943 ----- 1 april donderdag.

VAN HOUTUM. Alle kosten die gemaakt worden bij de scholing van de voorman moeten door het betrokken bedrijf worden vergoed. Mooie sociale regeling. Wij moeten de man die ons in de ellende stort ook nog zijn vrijgenomen uren en reiskosten vergoeden. Zondag aanstaande is het de dag van de Weermacht. Bij de Apeldoornse kazernes zal een eenpansmaaltijd worden gegeven. Dit bestaat uit erwten en spek. De moffen proberen de burgers te lokken door het woord spek. De bevolking kan geen spek krijgen of men moet 14 gulden per pond [500 gram] betalen. De maaltijd kost 0,50 gulden en de opbrengst is zoals altijd voor de Winterhulp. De advertentie in de krant beslaat een groot oppervlak.

1943 ----- 2 april vrijdag.

VAN HOUTUM. De Apeldoornse recherche arresteert een oom van me. Een architect. De reden is onbekend. Hij wordt 's avonds weer vrijgelaten.

1943 ----- 3 april zaterdag.

VAN HOUTUM. Volgens onbevestigde berichten zou mijn oom die gisteren gearresteerd en weer vrijgelaten is een toewijzing voor bouwmateriaal hebben verkocht. Onze aannemer is ook weer vrijgelaten.

1943 ----- 4 april zondag.

VAN HOUTUM. 's Morgens ga ik een eind wandelen om te zien of er ook strooibiljetten zijn gevallen. Eerst vind ik een stuk van een onbekend pamflet maar later een boekje met het opschrift ´Illustrierte geschichte zweier Weltkriege.´ Deze is evenals de twee die ik vind onvolledig. 's Avonds ga ik opnieuw zoeken. Nu heb ik meer resultaten. Ik vind drie ongeschonden boekjes en één waar het omslag ontbreekt. Intussen ontvangt mijn vader voor mij een zelfde boekje van een boswachter.

BLOEM. Hier passeerden in de avond om 11 uur zeer veel en zeer zware vliegtuigen die met hun geronk het afweergeschut overstemden. Ze hebben Essen gebombardeerd. Dit nu al voor de 3e maal. Eén dezer dagen kwamen in de nacht een zwerm vliegtuigen over ons heen. Deze hebben misschien bij een luchtgevecht zeer veel brandbommen uitgeworpen in de buurt van Loenen en Beekbergen en langs het kanaal waar in de buurt van de Welvaart een schuur van Gait Jan van de Brink en een schuur van Derk Stijfsel afbranden. Deze branden konden hier goed waargenomen worden. In die zelfde nacht zijn aan de Traandijk - hoek Woudweg - aan weerskanten van de Traandijk 2 bommen gevallen. Ook in dezelfde nacht is aan de Ugchelseweg nabij de Smittenberg in of nabij het bos van Ooster een bom gevallen. Men zegt een luchttorpedo die wel 50 meter in de omgeving alle bomen (sommige 25 cm en andere 50 cm dik) boven de grond deed afknappen. De verwoesting van deze bom of torpedo was merkwaardig groot.

1943 ----- 5 april maandag.

VAN HOUTUM. Zaterdagnacht zijn tussen Beekbergen en Hoenderloo ook pamfletten uitgeworpen. Daaronder zijn Duitse distributiekaarten. Er gaan geruchten dat ook Nederlandse bonkaarten zijn gevonden. Onze voorman moet zich 's middags om onbekende redenen bij de directeur van het Arbeidsbureau in Arnhem melden.

1943 ----- 6 april dinsdag.

VAN HOUTUM. Onze voorman is gisteren naar Arnhem geweest met andere 'heren' van het NAF uit Apeldoorn. Het gesprek ging onder meer over onze houthakker en de arbeiders van de lompenafdeling. Deze kunnen volgens de voorman op een NAF-lid na door vrouwen worden vervangen. Het resultaat van het onderhoud is niet goed bekend. 's Avonds krijg ik van een boswachter een Duitse bonkaart die zaterdagnacht in kleine hoeveelheden bij Hoenderloo is uitgeworpen. Het is een kaart voor verlofgangers en zogenaamd in Essen uitgegeven.

1943 ----- 7 april woensdag.

VAN HOUTUM. Het derde ondergrondse krantje 'Trouw' wordt door de Antirevolutionairen uitgegeven. Aan de voorkant is een tekening afgedrukt bestaande uit een rechthoek van kettingen. In de ogen de woorden 'God zij met ons'. Daarbinnen een afbeelding van hare Majesteit Koningin Wilhelmina met drie oranjeappels (Beatrix, Irene en Margriet), de opkomende zon en het woord 'Trouw'. Het is gedateerd 19 maart 1943 (1e jaargang nummer 3). Radio Oranje waarschuwt alle Nederlandse studenten die de loyaliteitsverklaring hebben of zullen ondertekenen. Voor hen is in het bevrijde Nederland geen plaats meer. Dit kan gemakkelijk gezegd worden. De Regering in Londen houdt geen rekening met de grote onkosten die met onderduiken gepaard gaan.

1943 ----- 8 april donderdag.

VAN HOUTUM. De Duitse bonkaarten die zaterdagnacht bij Hoenderloo zijn uitgeworpen worden ongeldig verklaard. 's Avonds om elf uur passeren de eerste Britse vliegtuigen. Hoe het komt, ik ben bang en lig onrustig op bed. Een oorzaak is misschien het geronk dat nog zwaarder is dan voorheen. Misschien is het de angst voor overfluitende granaten. Het vliegtuiggeronk houdt driekwartier aan. Er is weinig luchtafweer. Dit kan erop wijzen dat er veel Duitse nachtjagers in actie zijn. Om 11.45 uur cirkelt een vliegmachine rond en veroorzaakt een eigenaardig geluid. Het draait boven ons huis bij tot we ineens een zware slag horen waarvan onze woning een ogenblik trilt. Iedereen denkt aan een neergestort vliegtuig. Ik loop onmiddellijk naar het raam. Ik zie in de richting Beekbergen een rode gloed. Ik kleed me direct aan en ga eerst naar mijn blokhoofd (Luchtbescherming). Deze vindt het niet nodig dat wij uitrukken. Ik besluit er zelf heen te gaan. Hij verbiedt het me echter. Het regent dat het giet. De rode gloed breidt zich snel uit. Het vliegtuig schijnt bij het kanaal te zijn neergestort. Onderweg zie ik in het bos van dr. J. Ooster [Engelanderholt 18] overal kleine vlammen tussen de bomen. Het blijken fosforbommen te zijn. Daarop besluit ik naar de woning van zijn ondergeschikte D.J. Hamer [Engelanderholt 22] te fietsen om deze van de bommen op de hoogte te stellen. In de oprijlaan ligt ook een fosforbom. Plotseling rijd ik in de takken van een half afgeknapte eikenboom. Ik krijg het idee dat er meer gebeurd is maar denk nog steeds aan een vliegtuig. Bij zijn huis aangekomen zie ik dat alle ruiten, kozijnen enzovoort uit de muren zijn gerukt. Alles is kapot. Ik zie voor het eerst in deze oorlog een vernield huis (muren en dak zijn nog wel intact). Ik word opnieuw bang door de stille eenzaamheid. Daardoor heb ik niet zo veel besef aan te kloppen, te schreeuwen of over de vensterbanken het huis binnen te lopen. De angst wordt nog vergroot door het vallen van een zware spar. Nog geen tien meter van me vandaan. Daarop besluit ik terug te gaan naar Ugchelen en hulp te halen. Ik ga naar de brandmeester Quartel en kom er overstuur aan en vertel alles. Op mijn mededeling dat Hamer en zijn vrouw dood kunnen zijn en dat ik er niet alleen meer naar toe durf wordt snel hulp gehaald. Enkele van de Geneeskundige Dienst van de Luchtbescherming worden geroepen. Tenslotte gaat Quartel met me mee. Eén van de andere is naar Hamer gegaan en beide leven gelukkig nog. Zij zijn ongedeerd en zijn van schrik op zolder gekropen. Nu het daar zo gevaarlijk is gaan we ook naar dr. Ooster zelf. De regen en het afknappen van bomen houdt niet op. Wij gaan over de grote weg en komen al spoedig tot de ontdekking dat deze geheel versperd is. Wij zetten de fietsen aan de kant en gaan lopend verder. Ik kan niet voldoende beschrijven wat ik daar zie. Berkenbomen van 40 tot 50 centimeter liggen dwars over de weg. Weer anderen hangen of staan op het punt te vallen. Hier moet een zware bom zijn ingeslagen. Wij lopen door en klimmen voortdurend over boomstammen. Totdat we in een open ruimte aankomen. Wij zien in het duister overal korte witte strepen tot een zekere hoogte. Het zijn de stronken van afgeknapte bomen. Hierdoor denken we opnieuw aan een vliegtuig totdat één van ons een vrij grote krater naast de weg vindt. De krater is naar de uitwerking gering maar toch denken we nog aan een bom van twee ton. Overal in de omtrek liggen fosforbommen te branden. Door de regen is hun uitwerking gelukkig tot een minimum beperkt. Wij lopen door en moeten over meer bomen klauteren voordat de weg weer te zien is. We durven niet buiten de weg te lopen niet wetende wat daar nog kan liggen.
L. Quartel en ik gaan naar dr. Ooster. Daar zijn alle ruiten kapot. De ravage is niet zo groot. Zij zijn ook ongedeerd en schijnen minder onder de indruk want hij verkoopt genoeg grappen. We gaan weer terug en kijken op zijn verzoek nog naar de stallen of daar iets vernield is. Er zijn slechts drie ruiten stuk. Terwijl we op de weg lopen ontmoeten we de eerste mensen uit Beekbergen namelijk een dokter en de hoofdopzichter van de Heide-Maatschappij. Deze staan ook machteloos. Wij lopen nogmaals over de bomen en kunnen onze ogen haast niet geloven zoveel er vernield is. Hamer en zijn vrouw zijn intussen weer naar bed gegaan. Eerst kan ik hun niet vinden en loop automatisch naar boven maar vind tenslotte de kamer door hun hond. Ik vertel hun wat er precies gebeurd is en breng een boodschap van dr. Ooster over. Hun slaapkamer toont binnengestoven zand. Voor het vernielde raam hangt een vloerkleed. Ook zij zitten zonder licht. L. Quartel en ik willen daarna weer naar huis gaan maar blijven nog omdat er van richting Ugchelen twee auto's naderen. Door het zwaaien met mijn dynamolampje komen de auto's langzaam dichterbij. De voorste is een vrachtwagen van de Apeldoornse Luchtbescherming. De manschappen zullen de weg vrij maken. Daarachter bevindt zich een luxe auto met onder andere de Commissaris van Politie. Deze vraagt ons direct of er een boerderij is getroffen. Vervolgens moet ik hem de krater wijzen. Later arriveert ook een inspecteur van politie. Terwijl de opruimingsdienst een begin maakt met het werk staan wij nog met de chauffeur te praten. Totdat één van ons naar een boom wijst. Een zware berk valt om en dreigt op ons en de vrachtauto te vallen. Wij lopen weg maar de boom blijft gelukkig achter een ander steken. Hieruit blijkt voldoende hoe gevaarlijk het daar in de storm en regen is. Wij besluiten nu maar naar huis te gaan. Het is al half twee en ik ben vrij moe. Alle kleren zijn doornat.

1943 ----- 9 april vrijdag.

VAN HOUTUM. 's Morgens ga ik weer naar de bomtrechter kijken. De ravage is nog groter dan ik 's nachts had kunnen vermoeden. Er is een brisantbom ('men' spreekt over een torpedobom) ontploft. De wand is naar uit scherven blijkt nog geen halve centimeter dik. Het is een hard soort staal dat een klinkend geluid maakt. Het dak van het huis van Hamer aan het Engelanderholt 22 is zwaar beschadigd. Deze familie loopt nu meestal met de jas aan in de kamer. De brandweer uit Apeldoorn ruimt de fosforbommen op. Zij schijnen er al 15 te hebben gevonden. De Duitsers komen ook kijken. Er zijn 's nachts op drie plaatsen brandbommen gevallen. Op een plek liggen minstens 50 fosforbommen, op een andere plek honderden brandstaven. In Loenen liggen beide soorten brandbommen. Door de bomexplosie in het bos van dr. Ooster zijn in Ugchelen en Beekbergen bij vele huizen ruiten gesprongen. De woningen zijn zeer verspreid. Waarom juist deze en niet de nabijgelegen huizen glasschade hebben is onverklaarbaar. Het zal voor de meesten moeilijk zijn nieuwe ruiten te krijgen omdat deze schaars zijn. 's Avonds vind ik langs de weg dicht bij de bomkrater een pamflet. Het is natuurlijk door één of ander goed vaderlander juist daar neergegooid. Mijn neef W. Willemsen (in februari gijzelaar) heeft zich intussen in Arnhem gevestigd. Hij is vrij van tewerkstelling in Duitsland. 's Avonds om 10.40 uur passeren de eerste vliegtuigen. Plotseling horen wij een zware slag. Boven de kazernes hangt een groot aantal lichtfakkels. De sirenes loeien. Er is voor het eerst luchtalarm in Apeldoorn. Ik begeef mij naar het blokhoofd en ben ook nu weer de enige die opkomt. Wat er precies is gebeurd is onbekend. Ik kom even voor twaalf uur weer thuis.

BRANDWEER. 's Nachts om half twaalf moest een Engelse bommenwerper zich van zijn last ontdoen. Vermoedelijk was hij met een Duitse nachtjager in gevecht. Hij wierp enige duizenden brandstaven, plusminus 90 fosforrubber-bommen en 4 brisantbommen af in de omgeving van het Kanaal te Beekbergen. Twee boerenschuren gingen in vlammen op. Een brandstaaf die door de rietdaken van een boerderij heen viel kwam achter een paard in de stal terecht en lag rustig onder de mest te branden. Daardoor werd een geweldige rook ontwikkeld. De boer haalde het paard direct van stal waardoor erger werd voorkomen. Hij durfde er echter niet meer naar te gaan kijken daar de brandstaaf zo lag te sissen en te spatten. Gelukkig dat de mest in de stal goed nat was waardoor de boerderij behouden bleef. Van de 90 fosforrubber-bommen waren er 48 niet geëxplodeerd, dus blindgangers. De volgende dag hebben wij ze allemaal uitgegraven en onschadelijk gemaakt. 's Middags kwam een boer bij de brandweermannen kijken naar wat ze daar deden. Toen de jongens hem vertelden hoe gevaarlijk die dingen waren krabde hij zich eens achter het oor. Hij vroeg wat zenuwachtig of er misschien ook even een met hem naar huis kon gaan. Het bleek al gauw dat hij een niet geëxplodeerde fosforrubberbom op een schap in de deel had staan. Hier stonden zeven koeien, een paard en enige varkens op stal. Gelukkig dat de bom niet gevallen was of dat er een jongen met een hamer tegenaan geslagen had. Dat wordt zo gauw gedaan en dan was de ramp voor de familie niet te overzien geweest.

1943 ----- 10 april zaterdag.

VAN HOUTUM. De Apeldoornse brandweer zet zijn werk bij de bom in het bos van dr. Ooster voort en graaft samen nog 40 fosforbommen uit. 's Avonds komen drie politieagenten bij deze verwoesting aan en lopen onmiddellijk verspreid door het bos. Zij zoeken houtdieven. Want burgers hebben al veel hout gestolen.

BURGEMEESTER PONT. ´Apeldoorn helpt Rotterdam´. Onder deze leuze werd in samenwerking met de Nederlandse Volksdienst op zaterdag 10 april begonnen met de hulpactie voor Rotterdam in verband met de daar plaats gehad hebbende ramp, het bombarderen door Engelse vliegtuigen. Hierdoor werden ongeveer 20.000 personen getroffen. Begonnen werd met een opwekking van mijn kant in de plaatselijke pers aan de burgerij van Apeldoorn om deze actie te doen slagen. Ofschoon enige tegenwerking ondervonden werd zijn de resultaten toch niet onbevredigend te noemen. Behalve een flinke hoeveelheid huisraad, kleding, schoeisel en dekking werd er 8.158 gulden aan geld ontvangen.

1943 ----- 11 april zondag.

VAN HOUTUM. De gehele dag door komen mensen bij de verwoesting door de bom in het bos van dr. Ooster kijken. 's Middags is het bijzonder druk. Men komt slechts voetje voor voetje voorwaarts evenals op de Hoofdstraat bij een feestdag.

1943 ----- 12 april maandag.

VAN HOUTUM. Volgens onbevestigde berichten zouden bij de brandbommen die donderdagnacht in een weiland over het kanaal zijn gevallen vele Duitse bonkaarten hebben gelegen.

1943 ----- 13 april dinsdag.

VAN HOUTUM. Wij kunnen vandaag onze nieuwe distributiekaarten gaan halen. De snoepkaart vervalt. De nieuwe tabakskaart heeft geen A- en B-bonnen meer. Op de levensmiddelenkaart zijn ook aardappelbonnen.

1943 ----- 14 april woensdag.

VAN HOUTUM. Om vijf uur 's middags komt een commissie onze fabriek bezichtigen in verband met een arbeidersvordering. De commissie bestaat uit twee Duitsers en twee Nederlanders. De vakgroep van de Papiermakers heeft destijds een rekwest ingediend dat de papierindustrie bij voortgaande arbeidersvordering verlamd zou worden. Zij bekijken alles snel en moeten enige gegevens over personeel, productie, kolen en elektriciteit weten.

1943 ----- 15 april donderdag.

BURGEMEESTER PONT. Door mij is heden besloten over te gaan tot verkoop van:
47 percelen grond van de afdeling Berg en Bos,
2 percelen grond van de afdeling Welgelegen,
7 percelen grond van de afdeling Verspreide Gronden.
Door de noordwesterstorm op 15 april 1943 zijn plusminus 400 bomen in Berg en Bos omgewaaid. Aan de ruiming daarvan wordt nog gewerkt.

1943 ----- 16 april vrijdag.

VAN HOUTUM. De boswachter van het Ugchelse Bos gaat op advies van zijn meerderen over in Duitse dienst. Het bos is grotendeels door de Duitsers in beslag genomen.

1943 ----- 17 april zaterdag.

VAN HOUTUM. Vanaf maandag aanstaande krijgt men één rantsoen aardappels (een kilogram) extra. Met het oog op frauduleus vlees is het slachten van honden en katten verboden.

BURGEMEESTER PONT. De zandbaan voor oplegging van de weg Nieuw-Milligen - Harderwijk nabij het Uddelermeer is op 17 april klaar gekomen.

1943 ----- 18 april zondag.

VAN HOUTUM. Iedereen wordt 's morgens wakker van het lawaai dat de Tricotfabriek veroorzaakt. Twee vliegtuigmotoren draaien proef van zes uur tot iets over tienen. Deze maken zo'n lawaai dat burgers naast de fabriek zich niet verstaanbaar kunnen maken. Het is Ugchelen nog goed te horen. Het is zuiver pesterij want anders gebeurde het wel midden op de dag of op een werkdag.

BLOEM. De boterprijs in de zwarte handel is f 15,- per pond. Hier in de buurt een dragende koe verkocht voor f 1.200,-. Een drachtig varken voor f 625,- met uitbeding van het beste big. Aan de markt te Apeldoorn zijn 4 biggen van 50 pond verkocht voor f 450,- gulden. Eieren in de zwarte handel 45 cent per stuk. Bruine bonen f 1,- per pond. Vette koeien in de zwarte handel f 3.000,-. Rundvet in de zwarte handel f 20,- per pond. De Duitsers zitten nog in Rusland waar nu noch van de Russische noch van de Duitse kant veel gevochten wordt. In Afrika zitten de Duitsers in een hoek gedreven met voor zich de linies en stellingen. Rechts een moerasgebied, links een hooggebergte en achter zich de zee. Ook hier schiet het weinig op aan weerskanten.

1943 ----- 19 april maandag.

VAN HOUTUM. 's Avonds graaf ik de krater van de bom in het bos van dr. Ooster uit. Ik vind slechts één scherf en het onderste gedeelte van de bom. Dit stuk weegt 2 1/2 kilo. Het bevat hoofdzakelijk de ontsteking. Het is voor de helft koper. De vernielde bomen hebben een waarde van enige honderden guldens. Ze zijn al omgehakt. Er moeten zoveel bomen worden omgehakt dat de houthakkers nog niet op de helft zijn

1943 ----- 20 april dinsdag.

VAN HOUTUM. De pers wijdt vele artikelen aan de 54ste verjaardag van Hitler. In Apeldoorn hangen enkele Hakenkruisvlaggen uit. Alle personen in Duitse dienst (ook personeel Ugchelse Bos) hebben 's middags vrij. De overheid deelt mee dat wij zuinig moeten omgaan met ons rantsoen suiker. Er worden misschien in het komende najaar geen suikerbonnen bekendgemaakt.

1943 ----- 24 april zaterdag.

VAN HOUTUM. 's Middags komen enige Duitse foeragewagens en zelfs een landauer [vierwielig rijtuig voor 4 personen] voorbij. Later passeert een groot aantal wielrijders. Deze moffen nemen hun intrek in de gebouwen van het Apeldoornse Bos. Het viel de laatste weken al op dat de Duitsers veel beddengoed en andere rommel in de richting van Apeldoorn vervoerden. Het tabaksrantsoen wordt definitief teruggebracht op 20 sigaretten, 25 gram tabak of vijf sigaren per week.

1943 ----- 27 april dinsdag.

VAN HOUTUM. 's Nachts om twee uur word ik wakker. Grote formaties Britse vliegtuigen komen in richting Duitsland over. Spoedig val ik in slaap. Een kwartier later word ik weer wakker. Om 2.20 uur is boven het zware geronk een eigenaardig geluid te horen. Daarna weerklinkt de éne ontploffing na de andere. Ik lig te schudden in bed. De dakpannen naast mij vallen van het dak. Gerinkel van ruiten vergroot de angst voor een voltreffer nog meer. Ik blijf liggen met de gedachte dat het huis spoedig ineenstort. Zover komt het gelukkig niet. De ontploffingen (totaal zes) volgen elkaar snel op. Daarom is het niet te beschrijven of er van schrik sprake is geweest. Ik schuif mijn gordijn opzij en kijk in een vlammenzee. Het lijkt of het nabij zijnde bos geheel zal afbranden. Ook op ons terrein verlichten vlammen de omgeving. Wij staan alle direct op en zijn gelukkig ongedeerd. Bij mijn tante en zuster vlogen de glasscherven door de kamer. Beide trapten bij het uitstappen uit bed in het glas. De verduisteringsgordijnen zijn naar beneden gevallen. De sponningen zijn van de ramen weggerukt. Naast glasscherven ligt er veel zand in de kamers. In het huis hangt een fosforlucht. Mijn vader en ik gaan direct alle vertrekken rond. Er zijn gelukkig geen brandbommen in ons huis gevallen. Aan de voorkant van het huis zijn alle schilderijen en andere wandversiering naar beneden gevallen. Ik kleed me aan maar kan niet zo snel de goede kleren vinden. Of dit een gevolg van zenuwachtigheid is kan ik niet meer zeggen. Mijn vader is het eerste beneden en overal liggen glasscherven. Even later gaan we samen naar buiten. We willen naar het brandende bos lopen maar mijn neef Jan roept ons. Deze is plotseling in een grote krater gevallen terwijl hij naar ons huis wilde lopen. Deze bevindt zich midden in de weg. Een omgestoten muur houdt de massa zand tegen. Anders werd de beek afgesloten. Hierna vinden we een tweede krater. Deze is het dichtst bij ons huis en beslaat driekwart van onze voortuin. Naar schatting zijn deze kraters negen meter breed en drie meter diep. De tuin- en gasleiding zijn gesprongen. Wij kunnen echter de tuinleiding afsluiten. De gehele weg is versperd. Eerst nu beseft mijn vader aan welk gevaar hij ontsnapt is. Even voordat de bommen vielen liep vader nog buiten. Hij stond om 2.20 uur op het punt weer naar bed te gaan en was al in de slaapkamer. Intussen blijven de branden woeden. Vele fosforbommen verspreiden in richting Koolsprengen een scherp licht. Wij gaan met zijn tweeën naar de buurman. Hij is eigenaar van het bos. Zijn stromijt staat te smeulen. Ook zij zijn ongedeerd maar weten weinig van de zware bommen die bij ons zijn gevallen. Op de terugweg komen we de Luchtbeschermingsdienst tegen. Deze sluit de gasleiding af. Na veel bevelen wordt de weg vrijgemaakt. De plaatsvervangend commandant van Ugchelen is vol goede moed. Hij geeft bevel dat de Luchtbescherming de éne krater voor ons huis moet dichtgooien. Een persoon begint maar staakt al direct dit onbegonnen werk. Er komen steeds meer mensen. Het blijkt dat over een grote oppervlakte brandbommen zijn uitgeworpen. De brandweer blust een schuurtje met aangrenzende hooiberg en bij onze buurman de stromijt. Bij één viel een brandstaaf door het dak en bleef boven de kinderbedden in het plafond steken. De eigenaar had een grote tegenwoordigheid van geest en gooide de brandbom door het raam naar buiten. Hetzelfde gebeurde bij twee anderen waar een brandstaaf op de deel en in een werkplaats viel. Bij Geurts ligt het terrein vol met brandstaven die nog gedeeltelijk boven de grond uitsteken. De brandweer vindt er ook een lichtfakkel. De parachute en het magnesiumpoeder zijn verbrand. Op een ander punt zijn veel brandstaven in kippenhokken gevallen. Een 400 meter van de beide bomkraters voor ons huis hebben twee huizen even zware schade geleden als wij. Het is jammer dat deze mensen niet verzekerd zijn. Mijn moeder is met de dienstbode nog naar onze buurman geweest. Zij zijn zo vriendelijk indien nodig bedden voor ons klaar te maken. Mijn vader belt onmiddellijk naar de familie uit Apeldoorn en Arnhem. Gisteren zijn juist een tante en een neef na drie dagen logeren weer naar Arnhem vertrokken. De ravage bij de fabriek en bij mijn oom zijn even groot als bij ons. Arbeiders van de gasfabriek herstellen de gasleiding. Wonder boven wonder zijn de telefoonkabel en een kabel met 10.000 Volt spanning niet vernield. De politie houdt vanaf zes uur 's morgens wacht. Om twaalf uur komt de Ortskommandant met een hoge officier kijken. Ik luister op dat moment naar de radio die ik door het vele bezoek nog niet heb kunnen horen. Hij bemerkt het gelukkig niet. In Ugchelen is alles goed afgelopen. Slechts een jongen kreeg fosforspatten op zijn knie. Door snel ingrijpen van de brandweer is erger voorkomen. In Apeldoorn gaat het echter anders. Op de fabriek van Van Gelder en Zonen [aan de Eendrachtstraat nabij de Jachtlaan] wil men met een brandende brandstaaf demonstreren hoe lang men deze in de hand kan houden. Plotseling explodeert de brandbom. Het is er één met een kleine springlading. Eén persoon krijgt een scherf onder de kaak en bloedt dood door het doorsnijden van de halsslagader. Een aanwezige verpleegster krijgt snijwonden over beide bovenbenen. Het is een ernstige waarschuwing voor iedereen die zulke grappen wil uithalen.

BLOEM. Zwaar geronk in de nacht van zeer veel vliegtuigen. Het duurde wel 3 uur voor ze voorbij waren. Ze hebben Duisburg en 2 andere steden zwaar gebombardeerd.

BRANDWEER. In de vroege morgen deponeerde een Engelse bommenwerper zijn lading in Ugchelen. Voor de villa van de heer A. van Houtum kwamen 2 zware brisantbommen terecht. Geen enkele ruit in de villa bleef heel. Ook in de fabriek aan de overkant van de weg moesten vele ruiten het ontgelden. In de omgeving kwamen nog 8 van die zware jongens terecht. Ook werden nog vele fosforrubber-bommen en enige duizenden brandstaven afgeworpen. Hierdoor brandde nog een schuur aan de Brouwersmolenweg af terwijl een fosforrubberbom een hooiberg in brand zette. Verder nog enige kleine bos- en heidebrandjes die spoedig geblust waren. Doordat het zo donker was, was het een fantastisch gezicht, al die honderden kleine brandjes in de bossen.

1943 ----- 28 april woensdag.

VAN HOUTUM. De brandweer graaft nog een groot aantal fosforbommen uit. Een jongen uit Ugchelen is ook onvoorzichtig met een brandstaaf met springstof. Hij brengt het er echter gelukkig goed van af.

1943 ----- 29 april donderdag.

VAN HOUTUM. Het schijnt dat ons huis nu pas weer volledig op de fundamenten gaat rusten. De barsten in de muren worden steeds groter. Bij mijn oom gaan alle bepleisterde plafonds scheuren. Er komt steeds meer schade. De brandweer heeft in totaal in de omgeving van ons huis 80 fosforbommen uitgegraven.

BLOEM. Voormiddags om 10 uur een zeer zware dreun. Het was het vallen van een bom die in Zwolle op een schip munitie terecht is gekomen. Daardoor zijn in Zwolle en tot ver in de omtrek zeer veel ruiten gesprongen. Veel gewonden zouden in ziekenhuizen verpleegd worden. Krantenberichten melden als dat de manschappen van het voormalige leger zich moeten melden en dan als krijgsgevangene naar Duitsland moeten.

BRANDWEER. Vandaag werden wij ter assistentie naar Vaassen geroepen. Hier was een brandend Engels vliegtuig op een boerderij terechtgekomen. De boerderij en het vliegtuig werden geheel door brand vernield. De inzittenden kwamen om het leven.

BURGEMEESTER PONT. Bekendmaking van de Weermachtsbevelhebber in Nederland over terugvoering in krijgsgevangenschap van dienstplichtigen van de voormalige Nederlandse Weermacht. Alleen de ambtenaren van de Distributiedienst beneden de leeftijd van 25 jaar en de reserve-officieren komen voor terugvoering in aanmerking. Van de dienst in Apeldoorn komen daardoor 3 ambtenaren voor terugvoering in krijgsgevangenschap in aanmerking. Daaronder is de kassier Waardemateriaal de Heer Haakmat. Aan het CDK werd met het oog op de belangrijkheid van deze functie verzocht, indien mogelijk, te willen bewerkstelligen dat de kassier-waardemateriaal van terugvoering wordt vrijgesteld.

1943 ----- 30 april vrijdag [verjaardag van Prinses Juliana].

VAN HOUTUM. 's Morgens gaan geruchten dat alle fabrieken in Twente door het oproepen van alle Nederlandse militairen in staking zijn gegaan. Dit wordt later bevestigd. Eén machinefabriek staakte al gisterenmiddag om drie uur. In Apeldoorn zou aangeplakt staan ´Arbeiders, volgt het voorbeeld van Hengelo´. Hierop staakt onder meer de busdienst Apeldoorn - Arnhem. Drie Duitse soldaten, die met geweld in een autobus stappen, worden naar de garage overgebracht. Even later staakt ook de papierfabriek van Van Gelder en al spoedig volgt Brouwersmolen. Om 11.30 uur legt ook de Ugchelse fabriek het werk neer. 's Middags belt de Arbeidsbeurs ons viermaal op. Als het personeel 's middags nog weer begint te werken moeten wij een halve dag loon afhouden. Begint het morgen dan een dag loon aftrekken. Begint het niet dan mag men de stakende arbeiders niet meer in dienst nemen. De directie staat borg met hun leven. Alle papiermakers houden 's middags vergadering in Eerbeek. Daar staakt ook iedereen. Het doel van de vergadering is arbeiders die in militaire dienst zijn geweest en dus opgeroepen zullen worden op Duitse papierfabrieken te werk te stellen. Het doel wordt niet bereikt. De arbeiders gaan liever achter het puntdraad dan voor de vijand te werken. In Apeldoorn is het half oproer. De chauffeur is nog net op tijd met de vrachtauto in Ugchelen teruggekeerd anders had men de ruiten ingegooid. De voormannen van beide fabrieken zijn actief. Zij gaan het gehele personeel rond. De arbeiders van Brouwersmolen zullen om 5.30 uur vergaderen. Wij moeten nog voor zes uur het aantal personen opgeven die in militaire dienst zijn geweest. Het is op beide fabrieken samen acht waaronder mijn broer. 's Avonds gaat de politie vele huizen rond en zegt dat de bevolking zich tussen 20 en 6 uur niet op straat mag bevinden. Na acht uur zullen de Duitsers overal patrouilleren en op groepjes groter dan vijf personen schieten. Het werpen met handgranaten is niet uitgesloten. Er verschijnt geen krant. In Apeldoorn wordt een bulletin huis aan huis bezorgd. De Duitsers patrouilleren de hele avond over de weg voor ons huis.

BLOEM. Overal is staking uitgebroken. Men zegt dat in de grote steden in Holland en de Achterhoek deze staking vrij algemeen was. Stork en de Heemaf, die voor de weermacht werken, zouden de 29e april al in staking zijn gegaan. Men zegt dat in Amsterdam 30 man spoorwegpersoneel doodgeschoten zijn omdat ze niet wilden werken. Hier en in de omtrek lopen tot nu toe de treinen nog wel geregeld. Overigens hebben de fabrikanten hier en in de omtrek een ´last´ gekregen te moeten werken daar ze anders meegenomen zouden worden.

BURGEMEESTER PONT. De op de laatste dag van de maand optredende stakingspogingen werden door mij energiek tegengegaan en snel de kop ingedrukt. Zowel enkele gemeentediensten als ook particuliere bedrijven legden het werk neer. Zelfs van het secretariepersoneel verdwenen omstreeks 10.30 uur enkele ambtenaren. Door mij werd - na telefonische bespreking met de Beauftragten voor de Provincie Gelderland - aan de hoofden van dienst, chefs van afdelingen, directeuren van bedrijven enzovoort per rondschrijven kennis gegeven dat zij persoonlijk hoofd voor hoofd aansprakelijk gesteld werden voor het in staking gaan van de onder hen ressorterende ambtenaren en gemeentewerklieden. Ik wenste van hen per omgaand een opgave met vermelding van en het uur van diegenen die het werk neergelegd hadden en eveneens wanneer deze hun arbeid weer hervat hadden. Dit had tot resultaat dat het secretariepersoneel 's middags bij de hervatting van het werk weer geheel compleet was.
- Enkele gevallen van zelfmoord vonden plaats. Twee personen overleden door het drinken van methylalcohol.
- In verband met de terugvoering in krijgsgevangenschap van beroepspersoneel van de voormalige Nederlandse Weermacht beneden de rang van officier werd de alarmtoestand afgekondigd ter zake verstoring van de openbare orde onder de bevolking.
- De wethouder van Sociale Zaken keurde goed dat etensoverschotten van de keuken gratis ter beschikking gesteld werden aan de voor rekening van de gemeente verpleegde kinderen in de ´Enkstichting´. Op 30 april werd een overschot van plusminus 400 liter voedsel gratis uitgedeeld aan bewoners van de Vogelbuurt en de Metaalbuurt.

1943 ----- 1 mei zaterdag.

HARDONK [begin van zijn dagboek]. Sombere regenachtige dag. Winkels zijn nu weer open. Echter geen NSB-vlaggen wegens ´Feest van de Arbeid´? 's Avonds de straten na 8 uur als uitgestorven daar alle Nederlanders thuis moeten blijven. Voor mijn huis komt een SS-wacht te staan, 3 man met geweren en 1 met handmitrailleur. Ook gedurende de nacht staat er een post. Dit staat in verband met de in ons land gehouden algemene proteststaking.

VAN HOUTUM. Die nacht om 2.20 uur haalt mijn vader alle huisgenoten uit bed. Er passeren grote formaties Engelse bommenwerpers in richting Duitsland. Tijdens het aankleden stort een vliegtuig in richting Deelen neer. Het blijft lange tijd branden. Wij weten niet op welke afstand het ligt. Ook weten we niet hoe de Duitsers in deze spertijd met het oog op het standrecht personen zullen behandelen die zich bij het vliegtuig bevinden. Daarom ga ik er niet naar toe. Om 03.00 uur stort een tweede vliegtuig in richting Het Loo neer. Dit brandt niet lang. Na 1 1/2 uur houdt het geronk op. Intussen fluiten talrijke granaten over. Nu het rustig is gaan we weer naar bed. 's Morgens vertelt mijn vader dat er zojuist een Brits vlieger voorbijgekomen is. Deze zou bij de Ugchelse Berg op de grote weg zijn gekomen. Hij loopt in richting van Apeldoorn. Hij heeft zich bij Caesarea aan een voorbijkomende Duitser overgegeven. Deze mof is met verlof. Hij heeft er plotseling zo de smoor in dat hij nu een Brits vlieger moet wegbrengen. Hij moet lopen en mist zodoende een D-trein. Ik ga hem inderhaast op de fiets achterna. Hij loopt al bij Van Gelder. Het is een stevig, goed gevoed persoon en zit niet slecht in de kleren. Hij is groot en fors en de Duitser maakt een nietige indruk iedereen wil de Brit zien. Hij blijkt een Canadees te zijn. Hij lacht zo nu en dan tegen de mensen. Na het ontbijt ga ik naar het vliegtuig dat niet verder dan de Waterberg blijkt te liggen. De resten liggen overal in het bos verspreid. Van een rubberboot is de helft afgesneden en de noodrantsoenen zijn verdwenen Hier liggen twee motoren. Deze zitten helemaal in elkaar en hebben bijna geen gat in de grond geslagen. Rondom liggen tientallen brandbommen, ja zelfs complete houders met brandstaven. Een gering percentage is verbrand. We worden plotseling door de politie weggejaagd. De Commissaris van Politie komt het bos uit. Hij duldt geen burgers bij het vliegtuig. Wij besluiten het toestel van de andere kant te naderen. Onderweg zien we tegen een heuvel een groene verhoging liggen dat op een groot stuk aluminium lijkt. Bij nadering blijkt het een dode vlieger te zijn. Hij is met het hoofd op de grond gevallen en heeft zijn nek gebroken. Hij heeft een gat van circa drie centimeter in zijn hoofd. Uit zijn mond hangen dikke draden gestold bloed. Ik schrok wel even toen ik hem zag liggen. Wij melden deze vondst aan een Duitse wacht met de bedoeling het vliegtuig beter te kunnen zien. Dit lukt. We lopen er met een Duitser naar toe. Deze bekijkt hem maar raakt niets aan. De schildwacht laat ons bij het grootste wrakstuk toe. Er ligt de romp met de beide wielen. In de resten zijn stukken van fosforbommen te herkennen. Een grote band is al leeggelopen. De tweede wordt langzaam slapper. Er zouden pakken pamfletten zijn verbrand. Het is een viermotorige bommenwerper type Halifax. Op dit punt zijn we ruim 500 meter van de resten van de rubberboot. Naar we later horen ligt er elders in het bos nog de verwrongen cockpit met een verminkt lijk dat bekneld zit. Intussen vindt men een derde lijk. Deze ligt evenals degene die wij gevonden hebben ruim één kilometer van het toestel. Zijn parachute hangt in de bomen. Zijn hoofd is zwaar verminkt en bijna in tweeën. De naam van deze vlieger is Hawkins. Even later arriveert de politie met een doodskist. Het lijk wordt met de parachute gekist. Hierna ga ik naar huis. Onderweg zie ik talrijke pamfletten die maandagnacht zijn uitgeworpen. Bij de Ugchelse Berg zijn enige strooibiljetten en een groot aantal kaarten uit het neergestorte vliegtuig gevonden. Onder de kaarten is er één waarop de vliegroute tijdens de vlucht moet worden aangetekend. Deze route is tot een punt tussen Deelen en Apeldoorn bijgehouden. 's Middags komen nog twee Duitsers het terrein om ons huis afzoeken. Er worden twee Engelse vliegers vermist. De burgemeester maakt bekend dat een verblijf langer dan acht dagen als vestiging wordt beschouwd. Nu het standrecht [snelle berechting door militairen met als regel de doodstraf door de kogel] over het gehele land van kracht wordt mogen de sportwedstrijden niet doorgaan. Bioscopen geven nog alleen middagvoorstellingen. Een groot aantal vergaderingen wordt afgelast. Enkele fabrieken staken nog de hele morgen. Brouwersmolen begint om tien uur weer te werken. De Ugchelse fabriek hervat het werk om elf uur. In opdracht van de burgemeester gaat iemand de bedrijven rond om zich te overtuigen of deze werken. Hij komt niet in Ugchelen maar wel op Brouwersmolen. Daar vraagt hij nog speciaal aan een arbeider of deze het werk heeft hervat. Wij moeten nog deze dag de namen van ons personeel opgeven ter verkrijging van een Ausweis voor de speruren. Men mag zich dan alleen van huis naar de fabriek begeven. 's Middags worden alle papierfabrikanten uit Eerbeek gevangengenomen Onder hen bevindt zich mijn oom. Deze arrestatie staat in verband met de stakingen.

BLOEM. Men zegt dat een gedeelte van de politietroepen van Schalkhaar die naar België moesten vertrekken om daar de orde te handhaven ook dienst geweigerd hebben en weer geboeid in Deventer aangekomen zijn.
LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Engels vliegtuig neergestort in het bos gelegen tussen Ugchelen en Hoenderloo aan de Noordweg, fosfor en andere brandbommen. Totaal 5 doden en 150 m² bos verwoest.

BRANDWEER. Er stortte een Engelse bommenwerper aan de Waterberg te Hoenderloo neer en explodeerde op de grond. De brokstukken lagen wijd en zijd verspreid evenals de lijken van de 7 inzittenden.

BURGEMEESTER PONT. Vandaag stortte in het bos gelegen tussen Ugchelen en Hoenderloo aan de Noordweg een Engels vliegtuig neer. Daarvan vonden de 5 inzittenden de dood en plusminus 150 m² bos werd verwoest.

POLITIE (Proces Verbaal). Ter aanvulling van het proces-verbaal van 1 mei 1943 werd op 7 mei het volgende geconstateerd. Bedoeld vliegtuig was een 4-motorige bommenwerper die voordat hij op de grond kwam is geëxplodeerd. In de cabine was nog aanwezig het lijk van de bestuurder. Zijn bovenlichaam was verbrand. In de omgeving werden nog twee lijken aangetroffen. Deze zijn naar de Algemene Begraafplaats Heidehof te Ugchelen vervoerd. Daar zijn ze ter aarde besteld. Op 10 mei werd in dit verband gemeld dat het vliegtuig was neergekomen ongeveer 2 1/2 kilometer oostelijk van de weg van Ugchelen naar Hoenderloo en ongeveer 1 kilometer zuidelijk van de Noordweg. De berging van het wrak met de lijken van A. Cambrun, R. Hawkins, Th. Jardine en J. Hendry werd door militairen van het vliegveld Deelen ter hand genomen.

1943 ----- 2 mei zondag.

HARDONK. Heldere dag, met veel wind. Collecte voor de geteisterde plaatsen heeft in Hervormde Kerken niet minder dan 3400 gulden opgebracht. Om kwart over 9 ('s avonds) kijk ik nog eens over de Hoofdstraat, geen sterveling. Men vertelt dat vanmorgen weer verscheidene personen zijn gearresteerd, terwijl gisteren een aantal Eerbeekse fabrikanten gevangengenomen is.

VAN HOUTUM. 's Middags ga ik met twee neven naar het vliegtuig. Er staan slechts twee Duitse schildwachten. Alleen het terrein met de romp en de brandbommen is verboden. Het is zeer druk. Iedereen loopt door het bos om nog iets bijzonders te kunnen vinden. Op één motor liggen vier brandstaven met springlading. Er staat een schildwacht bij. De overige zijn gewone brandstaven. Overal liggen honderden stukken aluminium. Wij zien een onbeschadigde benzine- en olietank. Twee andere zijn geheel vernield. Deze tanks zijn bepantserd met een laag sponsrubber van een halve centimeter dikte. In een tank kan ruim 350 liter benzine. Uit alles blijkt dat de Engelsen nog over goed materiaal beschikken. Zij schijnen geen gebrek te hebben aan rubber en koper. De propellers van de twaalfcilinder motoren bestaan uit hout met een dunne laag kunsthars. Volgens geruchten zou een vlieger van dit toestel zich op de Hoog Buurlose weg aan de moffen hebben overgegeven. De politie weet echter van niets. De Sicherheitsdienst arresteert 's morgens een groot aantal links georiënteerden uit Apeldoorn. 's Avonds komen de fabrikanten uit Eerbeek op één na terug. Zij hebben vreselijke ogenblikken achter de rug. De Duitsers onderwierpen hen voortdurend aan een kruisverhoor, stelden hen tegen de muur op met het geweer in de aanslag enz. Alle gevangenen meenden dan ook spoedig gefusilleerd te worden. Dit is niet gebeurd. Het is te danken aan de Rijksduitser S. uit Heelsum. Door zijn actie zijn zij vrijgelaten.

BLOEM. Heden zijn de voormalige raadsleden van de Gemeente Voorst opgepakt. In Klarenbeek hebben ze G. Boschker van huis opgehaald. Men zegt dat meester Linderhof zoek is. Iemand, waarvan men meende dat hij wist waar hij was, hebben ze drie maal tegen de muur gezet en gedreigd maar zonder resultaat. In de Vecht waren ze zomaar onder de Heilige Mis in de kerk komen stappen en hebben die bewuste persoon meegenomen. 's Avonds om 8 uur moet alles van de weg zijn tot 6 uur 's morgens.

1943 ----- 3 mei maandag.

HARDONK. Zonnige dag met veel wind. Helaas komen droevige berichten over het doodschieten van verschillende gevangenen. Daaronder ook een papierfabrikant te Coldenhove bij Eerbeek. Een mededeling hierover wordt door zwaar gewapende SS-mannen aangeplakt. De stakingsbeweging wordt nog in verschillende delen van ons land voortgezet. In Apeldoorn is de dag rustig verlopen. Vanavond is alles weer uitgestorven.

VAN HOUTUM. 's Morgens worden overal aanplakbiljetten aangebracht met de bekendmaking dat vijf Nederlanders zijn gefusilleerd. Om tien uur 's morgens horen wij dat de achtergebleven Eerbeekse fabrikant D. Vreeswijk in Arnhem is doodgeschoten. In het avondblad staan in totaal 26 doodvonnissen. Over de Eerbeekse fabrikanten is nog nader bekend dat zij grote angsten hebben uitgestaan. De SD kleineerde hen op allerlei gemene manieren. Toen de bus langs enkele huizen reed maakten de moffen de opmerking ´Mooi huis´! Bekijk het nog maar eens goed want je ziet het niet weer!´ Zo ging het door. In Arnhem moesten zij allen met het gezicht tegen de muur gaan staan. Zij werden één voor één geroepen en aan een kruisverhoor onderworpen. Daarna kon de arrestant gaan zitten. De eersten troffen het zodoende. Maar de laatsten waren murw. Eén van hen heeft minstens vijf uur gestaan. Vervolgens kozen de Duitsers drie persoenen uit hun midden en zetten deze tegen de muur met de mededeling dat zij direct zouden worden doodgeschoten. Onder hen bevond zich mijn oom. Zij konden na twee uur weer gaan zitten. Er was geen schot gevallen. Tot het laatste moment werden zij met het doodschieten bang gemaakt. Een NSB-er uit Eerbeek heeft allen aangewezen. De Duitsers trachtten na de arrestaties de kelders van de betrokkenen nog te plunderen. Dit is hun niet gelukt. De moffen onderzochten de gehele morgen de fabrieken. Mijn oom probeert nog het lijk van D. Vreeswijk vrij te krijgen maar zonder resultaat.

1943 ----- 4 mei dinsdag.
HARDONK. Helder met veel wind. Het is hier in Apeldoorn blijkbaar rustig geweest. Uit Vaassen worden echter harde maatregelen van de bezetter gemeld.  VAN HOUTUM. 's Morgens om zeven uur worden drie Engelsen van het vliegtuig, dat vrijdagnacht bij de Waterberg is neergestort, begraven. 's Middags ga ik met mijn moeder naar het vliegtuig. Wij mogen ons niet buiten de Noordweg begeven. Het gemeentepersoneel zal het vliegtuig opruimen. Dit is wel het toppunt. Evenals het geval dat onze vrachtauto de gehele dag voor de Duitsers moet rijden. Daar tegenover staat dat een nietsnut een NSB-er, die de Duitsers in mei 1940 de weg door Ugchelen heeft gewezen, met een Duitse vrachtauto naar Utrecht kan verhuizen. Dit doet hij natuurlijk om bij de vergelding niet opgemerkt te worden en in de massa op te gaan. De Duitsers drijven met een mitrailleur het personeel van een ijzergieterij in Vaassen in de fabriek. Enkelen van de directie en een groot aantal werkbazen worden weggevoerd. Het personeel moet in de fabriek blijven. Totdat allen aanwezig zijn. Zij worden gevoed door de Centrale Keuken. Er staat weer een bekendmaking in de krant echter zonder namen. ´De standgerechten velden opnieuw een reeks doodvonnissen die meteen ten uitvoer werden gelegd´. Zou het nu al zo ver zijn dat de Duitsers zich ook geen moeite nemen de namen nog te publiceren. Een tweede punt dat nieuwe haat zaait vormt het geval dat de geldige boterbon met twaalf dagen is verlengd. Nu moet men met een half pond [250 gram] boter 24 dagen tevreden zijn.

1943 ----- 5 mei woensdag.

HARDONK. Laat in de nacht veel vliegtuigen overgekomen. Later hoor ik dat 4 bommenwerpers boven de Veluwe zijn neergeschoten. Het is ideaal fietsweer. In Vaassen zijn nadere berichten over moeilijke dingen die verschillende fabrieksarbeiders daar hebben doorstaan. Onze straftijd is verminderd tot 9 uur 's avonds. Met het mooie weer is er druk van geprofiteerd. Hedenmorgen kwam het ontstellende nieuws dat alle studenten, die niet getekend hadden, zich donderdag moesten melden. Bedreigingen voor de ouders wanneer dit niet gebeurt.

VAN HOUTUM. 's Nachts om één uur staan we allemaal op. Er passeren wel niet veel vliegtuigen maar het luchtdoelgeschut vuurt bijzonder lang. Er fluiten veel granaten over. Mijn broer denkt dat er een bij ons in de fabriek ingeslagen is. Het personeel zet de papiermachine daarom stil. Een vliegtuig wordt in de richting van Het Loo neergeschoten. Het cirkelt nog ruim twee minuten rond en stort daarna omlaag. De bemanning heeft dus voldoende tijd gehad om uit het vliegtuig te springen. De ijzergieterij uit Vaassen is weer aan het werk. Enige arbeiders (in de krant worden er twee genoemd) zijn gefusilleerd. Er worden in Apeldoorn door een ondergrondse organisatie kleine vlugschriften verspreid die tot algemeen verzet opruien. Wij krijgen de eerste ruiten zodat er een begin is. Nu kunnen de slaapkamers en keuken in ieder geval geheel tochtvrij worden gemaakt.

1943 ----- 6 mei donderdag.

HARDONK. Weer prachtig lenteweer. Onderwerp van de gesprekken natuurlijk de aanmelding van de studenten. Daarbij blijken vele ouders heel vreemde opvattingen te hebben van ouderplicht. Zij denken meer aan eigen leven dan aan het welzijn van hun kinderen en hun karaktervorming. Een heel eigenaardig ongeval deed zich dinsdagavond om 8 uur op de Brinklaan voor. Daar was namelijk een paard door een auto gezakt en tippelde lustig met zijn benen over de grond. Burgers boden hulp aan. Door het toen geldende 8-uur-verbod moesten de Duitsers de assistentie van de brandweer inroepen om het beest uit zijn wonderlijke positie te verlossen.

1943 ----- 7 mei vrijdag.

HARDONK. In de nacht lekker regenbuitje. Gisteren heeft zich een groot aantal studenten gemeld. De spoorverbinding met Amersfoort was vanmorgen verbroken. Wegens ´slechte´ levering door de boeren moeten we het met ons pover stukje vlees liefst 14 dagen langer doen. Toch vanavond in een beste stemming en heb die door enige biscuits nog wat aangewakkerd! Morgen hoop ik die stemming (Tunis!) bij de banketbakker nog te verbeteren? Er zijn hier weer meer troepen, veel oude mannetjes!

VAN HOUTUM. Mijn vader komt 's morgens uit Den Haag terug. De heenreis werd vertraagd doordat de trein Apeldoorn - Amersfoort niet reed (tijdbommen langs de rails bij Stroe). De spoorlijn naar Deventer was eveneens versperd. Het doel van de reis is het verkrijgen van Ausweise voor het mannelijke personeel boven 28 jaar. Dit is voor allen op twee na gelukt. De arbeiders van Brouwersmolen krijgen ook een vrijstelling.

1943 ----- 8 mei zaterdag.

HARDONK. Wisselend bewolkt, veel kouder. In de middag een zware regenbui. Vanmorgen het alarmerende bericht dat nu alle mannelijke Nederlanders van 18-35 jaar zich bij de ´arbeidsbeurzen´ moeten aanmelden. Natuurlijk weer de grens over. Vele Apeldoorners werden vandaag gedwongen om gedurende 5 dagen (iedere dag 4 uur lang) de verschillende spoorlijnen te bewaken. Een aantal van hen moest zich naar Kootwijk begeven om daar het baanvak na te gaan.

VAN HOUTUM. De Nieuwe Apeldoornsche Courant maakt opnieuw vijf doodvonnissen bekend. Het schijnt dat de gefusilleerden nog wel gekist worden maar de SS wil de lijken niet aan de nabestaanden uitleveren. Alle mannen tussen 18 en 35 jaar zijn verplicht zich bij de plaatselijke Arbeidsbureaus op te geven. Het is al weer een Duitse maatregel. Het begint er naar uit te zien dat alle weerbare mannen Nederland moeten verlaten. Er zijn wel enige uitzonderingen op deze verordening. Deze gelden slechts voor personeel van ´Rüstungsbetriebe´ en voor geestelijken. Nu blijkt welke hoge waarde de Ausweise hebben. Volgens geruchten zouden de tijdbommen te Stroe door saboteurs aan de spoorlijn zijn bevestigd. Railwachter is een nieuw beroep. Deze moeten aanslagen tegen spoorlijnen tijdig ontdekken. Deze railwachters zouden eerst een bom op een dood spoor en later op de hoofdrails hebben gevonden. Het juiste hierover is onbekend. Het is echter zeker dat van sabotage sprake is. Want 's middags moeten burgers langs de spoorlijn posten. Mijn neef Arnold komt om 1.00 uur thuis. Hij krijgt even later bericht dat hij van 1.30 - 5.30 uur bij het station Asselt moet wachtlopen. Mijn oom krijgt hetzelfde bericht. Er gaan geruchten dat wij ons hedenavond na zeven uur en morgenmiddag na twee uur niet op straat mogen bevinden. Het zullen wel geruchten blijven. De politie arresteert in de loop van de middag zo maar jongelui op straat. Zij moeten allen 's avonds en 's nachts langs de spoorlijn posten. Het is voor mij aanleiding niet meer buiten te komen. Het helpt weinig. 's Avonds komt de politie bij ons aan huis. Hij wil me eerst een nachtdienst geven maar dit wordt voorkomen. Ik moet 's morgens van 9.30 tot 13.30 uur op wacht staan. Mijn oom Jan valt er eveneens onder. Mijn vader en mijn neef Jan zijn respectievelijk te oud en te jong. De grens ligt tussen 21 en 55 jaar. Wij moeten iedere morgen tot en met donderdag aanstaande tussen de kilometerpalen 75 en 78 gedurende die tijd posten. Hierna gaat de politie naar mijn broer. Deze is minder gelukkig en krijgt de uren tussen 5.30 en 9.30 uur. Ieder krijgt een papier. Daarop wordt meegedeeld dat de burgemeester van Apeldoorn ons beveelt ter bewaking aanwezig te zijn te ..... op ..... Wij allen hebben een dag winst omdat het posten eerst morgen begint. Voor Arnold vangt het al hedenmiddag aan. Het traject ligt tussen de stations Assel en Kootwijk. Het vleesrantsoen wordt tot 28 dagen verlengd. Zogenaamd door de staking van de boeren. Theesurrogaat, bouillon en jusblokjes komen nu ook op de bon.

BLOEM. Naar aanleiding van de stakingen, die het gevolg waren van een oproep van de voormalig Nederlandse regering in ballingschap, zijn er totnogtoe veel doodgeschoten in den lande. Onder andere in Vaassen 4, Eerbeek 1, Arnhem 5 enzovoort. In Vaassen hebben arbeiders van een fabriek, die niet wilden werken, een dag en een nacht tegen de muur moeten staan. Recht op met de neus en de voeten tegen de muur. In Eerbeek wilden de arbeiders van een fabriek niet werken, op 2 na die NSB-er waren. Toen de baas zei dat deze ook maar moesten staken omdat ze toch niet werken konden werd hij hiervoor doodgeschoten. Een arbeider van het spoor in Utrecht die hoorde van de staking en dit ook had gepropagandeerd werd ook doodgeschoten omdat een juist passerende dame, die het hoorde, dit aan de ter plaatse bevoegde instanties had doorgegeven.

BURGEMEESTER PONT. Van 8 tot 14 mei moest op last van de Duitse autoriteiten in verband met sabotagedaden door burgers de spoorlijn richting Amersfoort tot aan de grens der gemeente bewaakt worden.

1943 ----- 9 mei zondag.

HARDONK. Winderig, koud weer. Verschillende mensen zijn de afgelopen nacht uit hun bed geklopt om de spoorlijnen te bewaken.

VAN HOUTUM. 's Morgens posten mijn oom en ik tussen kilometerpaal 76 en 78. Het is vrij ver weg. Het is koud en guur weer. Tussen de afgegraven heuveldijken is het zeer winderig. Vele komen nog lopend daar de politie ons naar het spoor bij het Willemsbos heeft verwezen. Dit is niet zo ver. De controle is scherper dan gisteren. De politie trof 's nachts 40 personen bij elkaar aan. 's Nachts moeten over drie kilometer 60 personen en overdag twaalf posten. Onder degenen die 's nachts de spoorlijn moeten bewaken zitten 38 paters. 's Middags komt onverwacht een pro-Duitse inspecteur van politie controleren. Door de stortregen zitten de meesten in de uitgebrande wagons die er op een dood spoor staan. Een deel zit te kaarten. Ook mijn neef Arnold. Deze krijgen een goed standje. Een van hen verdedigt zich. Want op de oproepingskaart staat alleen ´ter bewaking aanwezig te zijn´. Na deze opmerking kalmeert de inspecteur en vertrekt.

BLOEM. Zowat een week lang hebben ze in het land de voornaamste spoorwegen moeten bewaken, dag en nacht. Nu is het weer afgelopen.

1943 ----- 10 mei maandag.

HARDONK. Drie jaar geleden de Duitse inval in ons vreedzame land. Vanavond wilde men mij ook met het baantje van lijnbewaking [bewaking van de spoorlijnen] opknappen. Maar dit ging niet door!

VAN HOUTUM. 's Morgens gaan wij weer naar Assel. De controle is nog scherper. De marechaussee schrijft op ieder oproep het baanvak dat betrokkene moet bewaken. Wij moeten volgens hem wachten totdat de aflossing komt. Wij worden wel is waar op tijd afgelost maar niemand blijft langer dan vier uur posten. Ook als er geen aflossing komt. Om twaalf uur komen twee nieuwe marechaussees ons controleren. Zij zijn van de goede richting. Het hangt hun ook al einden de keel uit. Zij vinden bijvoorbeeld twee zogenaamde baanwachters achter een seinhuis lekker in het zonnetje liggend. De marechaussees nemen hen dit niet eens kwalijk. Het bevalt ons vandaag beter dan gisteren. We zitten veel uit de wind en lopen zeer weinig langs de rails. De Nederlandse jeugd tot 21 jaar krijgt van 10-15 mei een extra rantsoen taptemelk of karnemelk. Dit kan plotseling weer. Het verkrijgen van het gewone rantsoen boter is uitgesloten. Karnemelk is afvalstof bij de bereiding van boter. Deze boter verdwijnt natuurlijk naar Duitsland. 's Avonds krijg ik een nieuw strooibiljet. Dit biljet is ook in het Duits gedrukt en is in de nacht van 4 op 5 mei boven Noord-Apeldoorn afgeworpen.

BLOEM. De heden opgeroepen studenten, dat zijn zij die niet hebben willen tekenen voor een absolute overgave aan de bezettende macht, zijn naar een kamp in Duitsland overgebracht. Een jongen uit de Achterhoek was na 9 uur op weg en werd meegenomen naar het concentratiekamp Vucht. Hij is daar 14 dagen geweest - 's morgens 4 uur opstaan, dan zonder eten of drinken 3 uur mars, om 7 uur 1 snee brood met thee, werken tot 12 uur dan aardappelensoep, weer werken tot 6 uur dan 2 kuch, werken tot 9 uur - 1 kuch en dan in de hangmat waar 4 man boven elkaar hing. De tijd van 's avonds thuis zijn is verlengd tot 9 uur.

1943 ----- 11 mei dinsdag.

HARDONK. Zonnig, winderig weer. In de zaak een vrouwtje om luiers [zijn ouders hadden een manufacturenwinkel]. Ze verwachtte haar 2e baby en kon hiervoor geen babypakket met luiers krijgen. ´Wat moet ik dan doen´ riep ze wanhopig. ´Ik kan het kind toch niet in mijn hand laten poepen´. 't Is ellendig maar het zal toch moeten wanneer ze geen luiers kan krijgen. Verder geen nieuws.

VAN HOUTUM. Bij het opruimen vindt het gemeentepersoneel het staartstuk van de Halifax die in de nacht van 30 april op 1 mei bij de Waterberg is neergestort. Het ligt op ruim twee kilometer afstand van de rest in een onbegaanbaar bos. De wegwerker vindt ook nog twee lijken en komt overstuur bij de anderen aan. Zij en twee Duitsers gaan er naar toe. De moffen springen als beesten op de lijken en halen deze alle papieren en levensmiddelen af. Zij steken direct een Engelse sigaret op. Eén Duitser rukt een armbandhorloge van een dode af en steekt het vlug in de zak. Voorts vinden zij samen bijna honderd sigaretten, een overall, een bijltje en een grote hoeveelheid munitie. Deze Engelsen zullen morgen begraven worden. Volgens twee personen hebben deze Engelsen op 1 mei nog geleefd. Zij zijn 's middags dichtbij hen geweest en hoorden in dat bosvak gekreun. Ze dorsten door de vele moffen dat bos niet in te lopen. Het is jammer. Misschien hadden deze Engelsen nog gered kunnen worden. Over de gevonden sigaretten (hoogstens honderd) gaan allerlei geruchten. Men fantaseert zelfs het getal duizend en maakt de wegwerker voor een grote sufferd uit. Dergelijke praatjesmakers hielden hun mond wanneer zij ook plotseling een lijk zouden vinden. Zoiets is me nu zelf overkomen. Dan denkt men door de schrik heel anders. Het posten langs de spoorlijn is al niet zo'n grote straf meer. Wij moeten ons nu wel voor en na de diensttijd melden. Maar de politie werkt mee. We lopen veel minder dan gisteren langs de rails en zitten lange tijd achter een schuurtje uit de wind. Een marechaussee drinkt bij twee jongens een fles melk leeg. Daarna gaat hij rustig op de grond liggen totdat de aflossing komt. De Nederlandse Bank probeert het personeel van onze fabriek [dat bankpapier maakt] vrij te krijgen. Want er moeten dertien arbeiders posten. Er worden al vrijstellingen gegeven. De brandweer is geheel vrij en de Luchtbescherming mag 's nachts niet posten. De Duitsers proberen het spoorwegpersoneel te lijmen. Ze krijgen een extra rantsoen van 100 gram thee of 125 gram koffie te 'beloven'.

1943 ----- 12 mei woensdag.

HARDONK. Zachter weer met veel bewolking. Krijg clandestien vlees aangeboden à 15 gulden per pond. Dit is te duur dan maar een eitje al kost dit ongeveer 0,35 gulden per stuk.

VAN HOUTUM. Vannacht hebben degenen die op ons baanvak bij Assel toen moesten posten veel vernield. Een gereedschapskist is geheel opengebroken. De biels waar de kist op rustte zijn geheel verdwenen. Een nabij zijnde schuur is als het ware gebombardeerd. In het schuurtje ligt stro. Het schijnt dat er enigen hebben geslapen. Uit pesterij hebben de overigen de deur met een veldkei afgesloten en daarna het dak met vrij grote stenen bekogeld. Het is te begrijpen dat zij die in het schuurtje lagen er uit wilden. Uit angst hebben zij de achterwand losgebroken. Het schuurtje is erg vernield. Het heeft nu twee uitgangen. Tussen de resten van de pannen liggen tamelijk grote keien afkomstig uit de grindbedden langs de rails. Weer anderen, misschien ook wel dezelfden, haalden uit de muur van een nabij zijnd seinwachterhuis een aantal loszittende stenen. Dezelfde deugnieten gooiden met stenen op voorbijgaande treinen. Ze probeerden zelfs eenmaal het groene licht van een seinpaal met de hand te verduisteren. De politie maakt van alle gebeurtenissen melding. Om twaalf uur verschijnt een inspecteur van politie met de hoofdopzichter van de Spoorwegen uit dit district. De politie zal de daders opsporen. Als dit niet lukt dan zullen beide nachtploegen vier weken extra moeten posten. De politie wil zo min mogelijk met de Duitsers in aanraking komen. De opzichter van de Nederlandse Spoorwegen vindt de schade niet zo groot. In Barneveld heerst de geest van de vandalen nog veel meer. Daar graaft men de kilometerpaaltjes uit en legt ze naast elkaar op het grint langs de rails. Losse moeren worden verwijderd en weggegooid. Dat is sabotage! Als straf moet men bij de rails gaan staan en zijn baanvak afkijken. De betrokkenen moeten de gehele vier uur op hetzelfde punt blijven staan. Wij hebben het opnieuw goed. De controle is weer niet streng. We zitten dan ook veel in het zonnetje. Een NSB-agent uit Hoog Soeren heeft gisterennacht drie Ugchelsen bekeurd. Zij reden op de motorfiets en per auto naar hun baanvak. Het is namelijk verboden na 22 uur met een auto te rijden. Men moet het maar van NSB-ers hebben. Mijn neef R. Van Gerrevink moet nu ook slechts drie dagen als invaller posten. Binnenkort zal slechts op de tabaksbonnen eenheidstabak worden verstrekt. De sigaretten worden iets kleiner en de sigaren hebben geen bandje meer.

BLOEM. Door gebruikmaking van het politiestandrecht (dit is: waar meer dan 5 personen bij elkaar staan mag een politie er zo veel tussenuit schieten tot er 5 overblijven) zijn in Groningen naar men zegt 8 man die bij elkaar stonden, onder wie een vader en 2 zoons, allemaal neergeschoten.

1943 ----- 13 mei donderdag.

HARDONK. Verbazend mooi weer. Prachtig voor een tocht naar Vaassen. Daar ´zaken´ gedaan bij de boer. Gerucht dat alle radiotoestellen ingeleverd moeten worden.

VAN HOUTUM. Op Duisburg valt ruim 1.500 ton bommen. Wij zijn 's nachts gedurende één uur op. Het luchtdoelgeschut vuurt zo nu en dan. Minstens twee granaten fluiten over. Een komt naast een Ugchels huis in de gierput terecht en ontploft. Om 3.30 uur horen wij mitrailleurvuur van een Duitse jager. De bestuurder verschiet zomaar zijn patronen. Er is verder geen vliegtuig in de lucht. Het is voor ons de laatste dag van het posten langs de spoorlijn. Deze dag bevalt ons nog het beste van alle vijf. Het is zeer warm. De politie heeft de vernieling van het schuurtje onderzocht. De daders blijven onbekend. Daardoor ziet de politie af van strafmaatregelen om de Duitsers niet in de kaart te spelen. Volgens geruchten zou het posten langs de spoorlijn morgen om twaalf uur worden gestaakt. Alle radiotoestellen zouden door de Duitsers worden gevorderd. Het standrecht zou zaterdagavond worden ingetrokken. Slechts het gerucht over de radiotoestellen wordt bevestigd. Niemand denkt er nog over zijn radiotoestel in te leveren. Velen verstoppen of verkopen het toestel.

BLOEM. Bij het posten in Twello in de nacht van 13 op 14 mei van 2-4 uur bij de export slachterij zagen we zeer veel afweer geschut in actie van Deelen bij Arnhem op de in groten getale in de lucht bevindende Engelsen. Die gooiden een 10-tal lichtkogels uit. Het geronk duurde 3 uur. Ze hebben Duisburg en wat kleinere steden zwaar gebombardeerd melden de kranten. Krantenberichten melden het einde van een 55 weken durende strijd in Afrika door de val van Tunis. In Rusland blijft de strijd op één hoogte. Wel melden de kranten van zware aanvallen bij het bruggenhoofd van Coeban.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Projectiel ´Flak´ ingeslagen in perceel Koudhoornlaan 42 Ugchelen. Enige schade en geen persoonlijke ongevallen.

1943 ----- 14 mei vrijdag.

HARDONK. Prachtige dag. Jammer dat we om 9 uur binnen moeten zijn. Ze gunnen ons ook niets. 't Zal wel gauw weer veranderen. Het is voor de Duitse soldaten ook niet leuk door de stille straten te dolen zonder bioscoop, zonder die straatmeiden, zonder cafés. Hun stemming wordt daardoor niet verhoogd. Het gerucht over de radiotoestellen blijkt juist te zijn geweest. Alle toestellen bij de Nederlanders zijn verbeurd verklaard en moeten binnen 10 dagen ingeleverd worden (NSB-ers en andere lui uitgezonderd). Vele Hollandse jongens, die zich opnieuw voor krijgsgevangenschap moesten ´aanmelden´ passeerden Apeldoorn in gesloten veewagens. De enige opening was een raampje met houten tralies, waartussen wuivende handen heen en weer zwaaiden. Is dit een uiting van de hooggeroemde ´lotsverbondenheid´ van het Nederlandse- en Duitse volk?

VAN HOUTUM. Eén arbeider uit de Ugchelse fabriek moet zich bij de Arbeidsbeurs melden. Hij krijgt door zijn Ausweis een stempel op zijn stamkaart. De Ausweis zegt al dat hij vrijstelling heeft voor Duitsland. Ondanks de arbeidsplicht wordt het aantal Arbeidsbureaus met dertien verminderd. Apeldoorn wordt hoofdbureau. In de afgelopen nacht moesten nieuwe personen bij de spoorlijn posten. Ook dit zijn vandalen. Zij sloopten een spoorwegwagon en kregen als straf vier uur extra posten. Dit viel hun niet mee. Iedereen praat vandaag over het verbeurdverklaren van de radiotoestellen.

BURGEMEESTER PONT. In de loop van deze maand en wel op 14 mei werden door mij de nieuwbenoemde volambtelijke Kameraden Wethouders beëdigd. Daarna werd de vervanging ten opzichte van de Burgemeester en van de Wethouders onderling geregeld. De burgemeester wordt in de volgende volgorde vervangen:
1. door Wethouder Kameraad G. Stempher Jr., Loco burgemeester
2. door Wethouder Kameraad E.F. Buitenhuis
3. door Wethouder Groeneveld
4. door Wethouder Klein Lankhorst
5. door Wethouder Kameraad P. v.d. Roer
De beide Wethouders Groeneveld en Klein Lankhorst (geen kameraden) hadden al zitting in het college, nu Ere-ambtelijk. Onderling vervangen de wethouders zich als volgt:
wethouder Buitenhuis vervangt wethouder Stempher,
wethouder v.d.Roer vervangt wethouder Buitenhuis,
wethouder Stempher vervangt wethouder v.d. Roer.
De wethouders Groeneveld en Klein Lankhorst vervangen elkaar.

1943 ----- 15 mei zaterdag.

HARDONK. Veel wind, telkens zwaarbewolkt, kouder. We mogen nu weer tot 11 uur op straat. De ´straf´ is niet van lange duur geweest. De mensen zijn zeer verontwaardigd over de verbeurdverklaring van hun radiotoestellen.

VAN HOUTUM. Volgens geruchten zou de arbeidsplicht van 15 tot 65 jaar worden uitgebreid. Een tweede gerucht houdt in dat de bankbiljetten van 100 gulden waardeloos zijn verklaard. Dit geeft menigeen grote zorgen.

BLOEM. De tijd van 's avonds thuis zijn is verlengd tot 11 uur.

1943 ----- 16 mei zondag.

VAN HOUTUM. Velen gaan 's morgens nog kijken naar de bossen bij de Waterberg. Daar is een Brits vliegtuig neergestort. Er is weinig meer te vinden. Overal zijn wegen in de bosvakken gehakt om de zware stuken gemakkelijker te kunnen vervoeren. Op één punt liggen nog veel pamfletten. Deze vertonen echter geen oliespatten. Overal zijn gaten te zien waar men fosforbommen (in totaal 120) heeft uitgegraven. De trailer die de brokstukken naar Deelen moest vervoeren is veertien maal geladen. Volgens onbevestigde berichten zouden er vrijdagmorgen langs de spoorlijn bij Kootwijk chocoladeletters (V) zijn gevonden die uitgeworpen zijn door Britse vliegtuigen.

1943 ----- 17 mei maandag.

HARDONK. Minder wind, warmer. De ´Fahrschule´ is weer druk aan 't oefenen en verpest telkens de omgeving. Er wordt hier een leuk verhaal verteld uit één der noordelijke provincies. Bij de onlangs gehouden proteststaking trok een honderdtal boeren naar de NSB-burgemeester en eiste dat hij z'n insigne zou afdoen of anders het kanaal in. De man weigerde en enkele seconden later was hij aan het zwemmen. Aan wal gekomen werd hem dezelfde eis gesteld en nu verdween het insigne. Toen kwam de eis, driemaal roepen ´leve de Koningin´ anders weer kopje onder. Burgemeester weigerde onder hevig protest. Een aantal boeren greep hem vast en hield hem onder water. Tenslotte klonk uit de mond van de NSB-er de uitroep ´leve de Koningin.´ Van zekere zijde werd tot vervolging van de daders overgegaan, maar op dringend verzoek van de burgemeester werd de zaak gesust.

VAN HOUTUM. Volgens geruchten zouden er in Apeldoorn weer fietsen gevorderd worden.

1943 ----- 18 mei dinsdag.

HARDONK. Zonnig weer, warmer, koude wind. Geruchten over een grote stuwdamdoorbraak in het Ruhrgebied dringen overal door. In Apeldoorn zelf geen nieuws.

VAN HOUTUM. 's Morgens moet ik mij melden op de Arbeidsbeurs. Een portier noteert mijn naam. Drie kwartier later wordt deze afgeroepen. Ik ben een kort ogenblik bij een ambtenaar waarna ik weer een uur moet wachten. Eindelijk overhandigt iemand tegen vertoning van het persoonsbewijs mij de Ausweis met de stamkaart. Op de stamkaart staat een stempel met de woorden ´Gewestelijk Arbeidsbureau Apeldoorn´ met de afkorting Ausw. (Ausweis). Zonder dit stempel zal men in de toekomst geen distributiebonnen krijgen. Zij die geen vrijstelling voor werk in Duitsland hebben krijgen geen stempel. Het schijnt dat er zich niet veel melden. De ambtenaar zegt onder meer ´Alleen zij die een Ausweis hebben en een paar sufferds melden zich´. Deze zogenaamde 'sufferds' krijgen allemaal aanzegging om de volgende week naar Dortmund te vertrekken. De pers mag natuurlijk zoiets niet schrijven. Wij moeten de indruk hebben dat het zuiver een registratie is om te weten of alle arbeiders in een oorlogsbedrijf werken. Nu is bewezen dat een oorlogsbedrijf in Duitsland bedoeld wordt. Iedereen die geen Ausweis bezit weet van tevoren dat hij naar Duitsland moet. Dergelijke persberichten zijn alleen maar lokaas.

1943 ----- 19 mei woensdag.

HARDONK. Heldere, zonnige dag, warmer. Het grote plaatselijke nieuws is de brand van het gemeentehuis van vanmorgen omstreeks half drie. Werd uit mijn slaap gewekt door het geratel van een zware auto (precies de brandauto). Gauw uit bed en uit het raam gekeken. Een grote vlam sloeg in de richting gemeentehuis boven de huizen uit terwijl een hevige vonkenregen zich boven de Mariastraat ontlastte. Om 4 uur snel naar buiten en door de Prinsengang de Markt op. Een prachtig gezicht dat brandende gemeentehuis. De vlammen sloegen nu niet meer zo omhoog. De door het vuur verlichte vensters boden een zeldzame aanblik. Tussen 5 en 6 uur waren de vlammen gedoofd en was een groot deel van het gemeentehuis een prooi van het vuur geworden. Overdag leek het wel feest in de Hoofdstraat en op het Achtermarktplein. Iedereen wilde het afgebrande gemeentehuis zien. Eigenaardig dat het grote glas in lood raam met het portret van onze Koningin gespaard bleef en tijdens de brand hel verlicht door de vuurgloed. Het kwam daardoor prachtig uit. Trouwlustige paartjes kunnen nu in de Poort van Kleef terecht. Een gashaardje schijnt de oorzaak van de brand te zijn.

VAN HOUTUM. 's Nachts om 3.15 uur belt familie uit Apeldoorn op dat het Gemeentehuis in brand staat. Iedereen denkt direct aan sabotage maar er schijnt geen sprake van te zijn. De politie veronderstelt dat de gaskachel is ontploft. De daarboven hangende gordijnen hebben vlam gevat. De op de zolder ondergebrachte papieren vliegen brandend de lucht in. Ze komen zelfs nog in de Nieuwstraat terecht. De brand grijpt snel om zich heen. Eerst spuit de brandweer met alle stralen op het Gemeentehuis maar houdt later alleen de omliggende gebouwen nat. Iedereen gaat 's morgens kijken. Allen staan er lachend bij. Aan de achterzijde is het glas-in-lood raam veel duidelijker dan vroeger. De afbeelding van hare Majesteit Koningin Wilhelmina is zodoende goed zichtbaar. Slechts NSB-ers waaronder ook de directeur van het Arbeidsbureau staan met een zuur gezicht naar de resten van het stadhuis te kijken. Het is van voren geheel uitgebrand. Het dak stortte om 3.30 uur in. De vier muren staan nog overeind. Het bevolkingsregister schijnt geheel verbrand te zijn. Met het oog op de arbeidsplicht is het de vraag of er nog duplicaten elders liggen. 's Middags belt het Arbeidsfront op en vraagt wie van het personeel naar de 'Kundgebung' te Hengelo gaat. De man weet zelf niet eens goed wat Kundgebung betekent. Het schijnt niet in het Nederlands te kunnen. De voorman is ziek en zijn plaatsvervanger vraagt aan de leden of zij willen gaan. Allen weigeren. Brouwersmolen moet er echter voor stilstaan. Van die fabriek geven zich namelijk 20 arbeiders op. De grote spiegelruiten worden in de kozijnen van ons huis gezet. Het huis is nog niet geheel uitgewerkt. In de vloer van de garage springt een grote barst. Bij mijn oom scheurde onlangs de granieten gang over de volle lengte. Wij geven het direct op en al spoedig komt een deskundige van de gemeente kijken.

BRANDWEER. 's Morgens te 2.45 uur kreeg ik melding dat er een zware binnenbrand was in het Gemeentehuis. Ik maakte groot alarm en arriveerde binnen 5 minuten met de eerste wagen. Het plafond in de Raadzaal brandde hard. Stukken brandend hout vielen al naar beneden. De gordijnen lagen al op de vloer te branden. We zetten hier 2 stralen op. Een derde slang liet ik uitrollen om tegen de trap op naar de zolder te brengen. Gelukkig kreeg ik mijn enigste NSB-brandweerman bij me die ik met de straalpijp tegen de trap op zond. Al spoedig kwam hij weer naar beneden en deelde mee dat het daar niet uit te houden was (hij maakte zich een beetje benauwd). Het knetterde en brulde daar zo hard. De vlammen joegen door de kap naar boven. Het papier vloog brandend de zolder over en zette in een ommezien de hele zolder in vlammen. Doordat mijn NSB-spuitgast daar ging lopen kon ik het vuur op de zolder rustig zijn werk laten doen.
De brandende zolder van de Raadzaal kwam bij stukken naar beneden en deed daar zijn werk. Hier waren de kaartsystemen van het Bevolkingsregister opgeborgen waar het natuurlijk op gemunt was. Van vele van deze kasten werden de laden nog zogenaamd voorzichtig op de gang van het trappenhuis neergezet. Al spoedig moesten wij ons terug trekken daar ook dit plafond begon door te branden terwijl de brandende stukken hout op de registerladen terechtkwamen. We hebben ons toen beperkt tot het nat houden en beschermen van de omliggende gebouwen. Inmiddels joegen de vlammen door het dak naar buiten en weldra was de toren een brandende fakkel. Binnen een kwartier kwam de toren met een donderend geraas naar beneden. Het haantje draaide zich voor de laatste maal om en sloeg een spiegelruit van Café Vloon aan stukken. Dit was de enige schade die aan de omliggende percelen is toegebracht. Het vuur had inmiddels goed werk gedaan. Het grootste gedeelte van het bevolkingsregister was verbrand. Een uur na het begin van de brand arriveerde uit Arnhem een Duitse brandweerdeskundige. Nadat hij de zaak had opgenomen kwam hij naar mij toe en zei dat wij de brand prachtig gelokaliseerd hadden. Even inwendig lachen want we waren er nog lang niet. De beide Marechaussees, die de wacht hadden, werden aan een scherp verhoor onderworpen. Ze werden toch weer losgelaten. De volgende morgen was er een spoedvergadering van Burgemeester en Wethouders met de Hoofden van Dienst in de Roskam. Hier werd mij opgedragen een rapport uit te brengen over het verloop van de brand en mijn oordeel over het ontstaan van de brand. Ik belde majoor Roelofsen, chef van de Recherche Dienst voor het opsporen van brandoorzaken (een handige jongen). Ik deelde hem in het kort mee wat er aan de hand was en verzocht hem spoedig hier te komen. De volgende morgen was hij er al vroeg. Nadat ik hem had ingelicht over het verloop van de brand begreep hij de situatie volkomen. We gingen samen naar het Gemeentehuis om de brandoorzaak op te zoeken. Onder het raam waarvoor een dik pluche gordijn gehangen had stond of liever had een gaskachel gestaan [doorgestreept: Ploeger zal wel weer denken, hij begint alweer met mijn gaskachel, maar heuselijk Ploeger, mijn vaste overtuiging is: die gaskachel heeft het NIET gedaan]. Dat moest natuurlijk de oorzaak zijn geweest. We bouwden een oorzaak op en gingen nog even kijken naar een andere gaskachel in de trouwzaal. En ja een pracht bewijs, bij de uitlaat van de kachel was duidelijk verkoling en bruining van het hout in de 2e en 3e graad te zien. Vervolgens gingen wij naar de twee Marechaussees om een verhoor af te nemen. Majoor Roelofsen begon hen te vertellen hoe het gegaan was. Vervolgens nam hij ze een verhoor af. Zij begrepen elkaar volkomen. De verklaringen van de beide verdachten waren eensluidend. Het stond nu voor de heer Roelofsen vast dat de gaskachel de oorzaak van de brand was. Een rapport dat klonk als een klok en waar geen speld tussen te krijgen was werd door hem opgesteld en bij de Burgemeester ingediend. Ook werd een afschrift aan de Duitse brandweerdeskundige te Arnhem gestuurd. Deze sloot zich volkomen bij het rapport aan en stelde voor de beide verdachten van rechtsvervolging te ontslaan. De burgemeester kon uit het rapport niets wijs worden. Hij vroeg de heer Roelofsen voor Burgemeester en Wethouders en de Hoofden van Dienst dit rapport mondeling te willen komen toelichten. Alzo geschiedde. Roelofsen hield een betoog over brandstichting door hitte-uitstraling en verkoling in de 1e, 2e en 3e graad. Na afloop werden enige vragen gesteld waarna de Burgemeester zich met het rapport van majoor Roelofsen akkoord verklaarde. De beide Marechaussees waren vrij en het bevolkingsregister zo goed als geheel vernield. Daar hebben velen profijt van kunnen trekken en de omliggende percelen waren behouden gebleven.

BURGEMEESTER PONT. In de nacht van 18 op 19 mei werd het gemeentehuis te Apeldoorn goeddeels door brand vernield. Het proces-verbaal hiervan, opgesteld door de Inspecteur van Politie (Joh. de Groot) gaf mij aanleiding tot de volgende opmerkingen.
1. Uit het rapport blijkt niet duidelijk op welk ogenblik de brand is ontstaan. De marechaussee van der Heyde zegt daarover in zijn verhoor in het geheel niets. De marechaussee Munnik spreekt van 2.45 uur. De marechaussee Veldhuis, die op post stond bij de Boerenleenbank, verklaarde zeer nadrukkelijk dat hij tussen 2.35 en 2.38 uur al een vuurgloed van 2 á 3 meter breedte boven het dak van het Raadhuis zag uit komen. Vermoedelijk is de brand daarom al om ongeveer 2.30 uur uitgebroken. Hierbij rijst de vraag wat de marechaussee van der Heyde en Munnik, die wacht hadden in het raadhuis, in dit zeer belangrijke kwartier hebben gedaan.
2. Uit het rapport blijkt niet duidelijk of en zo ja hoe laat de dienstdoende marechaussees, althans 1 van deze, telefonisch melding van de brand hebben gemaakt, hetzij aan de politie, hetzij aan de brandweer zelf. De hoofdagent van der Veen, als getuige gehoord, verklaart daaromtrent dat bij hem als de hoogst aanwezige in nachtdienst eerst om 2.50 uur een mondelinge melding is binnengekomen en wel van de adjunct-commies van de Nederlandse Spoorwegen A. Wonink. Hij zou toen onmiddellijk de Brandweer opgebeld hebben die order gaf alle brandweerlieden te alarmeren.
De ondercommandant van de brandweer verklaart dat hij om 2.45 uur een melding heeft ontvangen en dat de brandweer al om 2.49 uur op de plaats van de brand was. Al deze verklaringen zijn duidelijk met elkaar in strijd.
3. Aan de Directeur van de Technische Bedrijven Ploeger en/of de adjunct-directeur Wenink moet de vraag worden voorgelegd of de gaskachels in de 8 jaar dat zij op het raadhuis stonden ook op brandgevaar werden gecontroleerd. Zo ja wanneer is dit voor het laatst gebeurd en welke bevindingen zijn daarbij opgedaan. Zo nee waarom is dit nagelaten?.
4. De vraag rijst waarom de brandweer, die toch toezicht houdt, althans dient te houden op brandblusapparaten, rookkanalen, schoorstenen enzovoort niet de gaskachels aan een regelmatige controle heeft onderworpen.
5. Eveneens is het onbegrijpelijk waarom de dienst van Publieke Werken, waaronder de dienst Gemeente-eigendommen valt, geen maatregelen heeft genomen waardoor de veiligheid van het gemeentehuis onder alle omstandigheden was gewaarborgd. Bepaaldelijk, toen de afdeling Bevolking door uitbreiding van haar werkzaamheden naar de voormalige raadzaal verhuisde en op last van de hogere politieautoriteiten de bevolkingsregisters dag en nacht moesten worden bewaakt om verlies en beschadiging te voorkomen, was dit een vanzelfsprekende plicht.
6. Hoogst onverantwoordelijk schijnt bovendien dat de Chef van de afdeling Bevolking, de heer Groeneberg, niet de minste aandacht heeft geschonken aan het feit dat het branden en/of het te hard stoken van de gaskachels brandgevaar zou kunnen opleveren. Dit niettegenstaande hij er door ambtenaren is op gewezen dat deze kachels te heet waren.
7. Uit het rapport blijkt niet of de instructies, die de in het Raadhuis dienstdoende marechaussee van den Commissaris van Politie of van de Hoofdinspecteur hebben ontvangen, voldoende waren. De marechaussee Munnik heeft mij persoonlijk verklaard dat hij niet bekend was met de plaats waar de brandblusapparaten zich bevonden en evenmin met die van de brandslangen binnen het gebouw. Bovendien en dit geldt weer de Directeur van Publieke Werken en/of de Commandant van de Brandweer zouden de brandslangen in het gebouw toen deze eenmaal met behulp van de conciërge waren aangesloten slechts een kort ogenblik een weinig water hebben gegeven en daarop de dienst hebben gestaakt.
8. De wachtmeester Jansink verklaart in zijn verhoor dat hij vermoedelijk op 11 april 1943, toen hij dienst had met wachtmeester Rensing, aan de controlerende Smorenburg en aan de opperwachtmeester de Vries er kennis van had gegeven dat de gaskachels in de Raadszaal bijzonder warm waren en dat dit naar zijn mening gevaar opleverde met het oog op de gordijnen. De adjudant Smorenburg heeft dit bericht nimmer doorgegeven. Hij verklaart in zijn verhoor ook geen maatregelen te hebben genomen daar dit naar zijn mening een aangelegenheid was die hem niet aanging. Bovendien zou hij niet bevoegd zijn over het gevaar te oordelen. Deze houding voor een politieman is hoogst laakbaar en verdient te worden bestraft. Als hiervan melding was gemaakt dan zou zowel de Commissaris van Politie als ik door opname van deze melding in het politierapport daarvan kennis hebben genomen. Er zouden terstond maatregelen getroffen kunnen zijn.
9. De conciërge Wentzel blijkt wel in alle opzichten te zijn kort geschoten. In de eerste plaats blijkt uit het verhoor van de wachtmeester van de marechaussee Naardin dat deze hem op 18 mei 1943 al had gezegd dat de gaskachels geweldig warm werden en dat dit met het oog op de gordijnen gevaar opleverde. De conciërge verklaart zich dat niet te kunnen herinneren maar daar hij er belang bij heeft zijn lei schoon te vegen kan mijns inziens aan deze verklaring geen waarde worden gehecht. Bovendien blijkt uit het rapport dat hij niettegenstaande de ontvangen opdracht om regelmatig dinsdagsavonds, dus juist op een avond waarop de brand uitbrak, de raadzaal een grote beurt te geven. De uitvoering van deze opdracht heeft hij 'stiekem' achterwege gelaten zogenaamd omdat hij teveel werk had. Om dezelfde reden maakte hij de pijpen van de gaskachels nooit schoon. Ook werd het stof daar nooit achter vandaan gehaald. Klaarblijkelijk heeft hij ook nooit geconstateerd, en dit wordt door de werkster Wansink getuigd dat zich achter een van de gaskachels flesjes olie voor schrijfmachines bevonden.
10. De Directeur van Publieke Werken dient te verklaren waarom het gebouw slechts voor 133.000 gulden en de inventaris voor het ongelukkige bedrag van 20.000 gulden was verzekerd.
Met de officier van Justitie te Zutphen werd door mij al overleg gepleegd. Ik verzocht hem het rapport zeer grondig te bestuderen en na te gaan of hier aanleiding bestaat tot strafrechtelijke vervolging van een of meerdere personen die door schuldige nalatigheid oorzaak kunnen zijn geweest van de brand.
Bij de brand in het Raadhuis zijn grotendeels vernietigd:
registers, dossiers en kaartsystemen betreffende de begrotings-, lening-, pensioen- en loonadministratie, het archief van de Financiële Commissie en diverse andere stukken en voorwerpen, onder andere de bijlagen van de gemeenterekening 1940.
De in ondertrouw zijnde paren welke die dag (woensdag 19 mei) in het huwelijk zouden treden kwamen al vroeg in de morgen informeren of dit alsnog doorgang kon vinden. Daarbij deden zich vermakelijke incidenten voor. Toen men tenslotte nog door het water wadende in de benedenverdiepingen van het Raadhuis bij de kluis kon komen bleek dat de registers van de Burgerlijke Stand nog onbeschadigd. Meegedeeld werd dat die dag de huwelijken voltrokken werden in Hotel-restaurant ´DE POORT VAN KLEEF´.
Vooraf werd de Officier van Justitie hiervan in kennis gesteld die zijn goedkeuring hieraan hechtte onder voorwaarde dat de burgemeester bij verordening de bovenzaal van ´DE POORT VAN KLEEF´ tijdelijk tot ´trouwzaal´, nog enkele andere vertrekken waarvan een bestemming als ´burgemeesterskamer´, een kamer als verblijf voor de Gemeente Secretaris en een vertrekje voor de secretaresse van de burgemeester, zo het geheel tot tijdelijk gemeentehuis ´promoveerde´.
De trouwlustigen waren gerust gesteld en verschillende paren werden die dag in ´DE POORT VAN KLEEF´ in de echt verbonden. Toen men 's middags nogmaals het Raadhuis binnendrong om te proberen bij de kluis te komen bleek dit niet meer mogelijk omdat de vloer van een bovengelegen verdieping naar beneden gekomen was juist voor de deuren van de kluis. Daardoor waren deze versperd. Tot 31 mei is door bovengenoemde afdelingen gebruik gemaakt van ´DE POORT VAN KLEEF´ en nog dagelijks worden daar huwelijken voltrokken,

1943 ----- 20 mei donderdag.

HARDONK. Prachtig weer, helder en zonnig. Men is druk bezig met het leeghalen van het gemeentehuis. Een massa papieren is verbrand of door het water beschadigd. Het gebouw zal gedeeltelijk worden afgebroken. Het overblijvende wordt van een plat dak voorzien en opnieuw voor verschillende gemeentediensten gebruikt.

VAN HOUTUM. In de Nieuwe Apeldoornsche Courant staat nog niets over de brand in het Gemeentehuis. Wel wordt van overplaatsing van verschillende afdelingen gesproken. Dit versterkt de gedachte dat er sabotage in het spel is. De Arbeidsbeurs en de Gasfabriek ruimen hun overtollige voorraden aan verbruikt papier op. Zij zijn dus lange tijd in overtreding met de voorschriften van het Rijksbureau geweest. Zij zijn zo bang voor brand dat zij al het papier maar vast uit de gebouwen in de tuin gooien. Daar kan de papierhandelaar het oprapen. De 'Kundgebung' in Hengelo moet een grote bende zijn geweest. De twintig arbeiders van Brouwersmolen zijn wel naar Hengelo gegaan maar gingen op de voorman na niet naar de fabriek van Stork. Zij wilden niet tussen al dat gespuis, tussen die grote schreeuwers zitten om te luisteren naar redevoeringen. Deze werden alleen in het Duits uitgesproken. Na een potje bier te hebben gedronken gingen zij weer naar huis. Zij weten nu dat het een grote Duitse en NSB-betoging is. Eén van hen bedankt ook al voor het Arbeidsfront. Mogen meerderen zijn voorbeeld volgen! Onze voorman (Ugchelse fabriek) vindt het fijn dat hij er niets van geweten heeft. Dat is nu arbeidsfront! Alle leden zijn op gemene, lage manieren tot het lidmaatschap van het NAF gebracht. Zij durven door het grote aantal dreigementen bijna niet voor die bedriegerkliek te bedanken.

BLOEM. Het gemeentehuis in Apeldoorn is in brand geraakt. De kelders zouden behouden gebleven zijn, wat boven de grond was is verbrand. Kale muren staan er nog. De Engelsen hebben in Duitsland 2 stuwdammen kapot laten springen. Mijnen hebben ze laten zakken, zijn voor de dammen gedreven en hebben deze vernield. Men zegt dat 2 steden onder water staan en veel land. Veel kolenmijnen en industrie in het Roergebied die de stroom van deze watercentrales hadden liggen stil. De Eger en de Fulda en de Roer ontspringen allen op het Rothaargebergte waar de Duitsers een zeer groot reservoir aangelegd hebben waar ze de industrieën in het Roergebied mee konden onderhouden van elektriciteit. Die dammen zijn nu door. Het water dat een hoogte had van 25 meter is met veel kracht de bergen afgekomen en heeft veel op zijn weg vernield. Spoordijken werden weggespoeld en pijlers weggedreven. Ook de stad Kassel zou nog bedreigd worden.

1943 ----- 21 mei vrijdag.

HARDONK. Warm weer. Nieuws valt niet te vermelden.

VAN HOUTUM. In de komende week moeten de mannen geboren in 1922 en 1923 zich bij de plaatselijke arbeidsbureaus melden. Eerst in de krant van heden wordt over de brand in het Gemeentehuis gesproken.

1943 ----- 22 mei zaterdag.

HARDONK. Toenemende bewolking. Men heeft helaas weer 4 joden opgespoord. Ze waren bij een onderwijzeres verborgen. Jammer voor deze mensen. Pas vrijdag verscheen een stukje in de Apeldoornsche Courant over de brand van ons gemeentehuis! Zou in gewone tijd zoiets belangrijks ook pas zoveel later in de krant gestaan hebben?

VAN HOUTUM. 's Middags krijgen wij twee ondergrondse blaadjes en een krantje te lezen. Het eerste is een proclamatie aan het volk en herinnert aan de deportatie van de Nederlandse Land- en Zeemacht en het oproepen van de studenten en mannen tussen 18 en 35 jaar. Het krantje is de achtste uitgave van Vrij Nederland in dit jaar en gedateerd 21 maart 1943.

BLOEM. Bij gebrek aan biggen betaalt men nu voor een goede 8 weekse big f 70,- tot f 80,- en voor een goede, neurende koe f 2.000,-.

1943 ----- 23 mei zondag.

HARDONK. Kouder, bewolkt, later weer zonnig weer. Plaatselijk geen nieuws.

VAN HOUTUM. 's Morgens ga ik op zoek naar het Britse strooibiljet G24. Daarvan heb ik vrijdag een stuk midden in het bos gevonden.

1943 ----- 24 mei maandag.

HARDONK. Tussen 2-3 uur gewekt door het overkomen van een groot aantal vliegtuigen, even later de sirenes ´luchtalarm´. Enige brandbommen waren in de Julianalaan gevallen zonder schade aan te richten. Later stond in de krant dat de Engelsen Dortmund hadden gebombardeerd en veel materiële schade was toegebracht. Formulieren voor de inlevering van radiotoestellen kunnen bij het postkantoor worden gehaald à 5 cent.

VAN HOUTUM. 's Nachts om één uur passeren de eerste Britse vliegtuigen in richting van Duitsland. Wij staan allemaal een half uur later op. Enige minuten daarna geven de sirenes luchtalarm. In ons blok zijn alle leden present. Dit is al een goede vooruitgang. Anders kwam nooit iemand. Intussen komen grote formaties over. Strepen verraden de richting die de vliegtuigen volgen. Het blijkt dan ook dat wij ons vergissen. De toestellen kerken terug van een grote aanval. Er komen steeds meer strepen bij. Enkele kan men zien trekken. Om half drie wordt het signaal ´Alles veilig' gegeven. De sirenes zijn niet in orde. Twee blijven doorloeien. Een ander geeft in plaats van 'Alles veilig' luchtalarm. Er moest luchtalarm worden gegeven omdat in de buurt van het paleis een paar brandstaven (nog geen vijf samen) zijn gevallen. Deze vielen dicht bij de moffen die in het paleis zitten. Dan moet er luchtalarm worden gegeven. Voor de bommenregen rondom ons huis van 26 op 27 april, die tot nu toe de grootste in de gemeente Apeldoorn is geweest, hoeft geen luchtalarm te worden gegeven. De Duitsers denken alleen maar aan zichzelf. Zij zijn al bang voor een paar brandstaven. Op last van de overheid is iedereen verplicht een lezing van de Luchtbeschermingsdienst voor zelfbescherming bij te wonen. De burgemeester van de gemeente zal de inwoners aanschrijven die bij zo'n lezing aanwezig moeten zijn. Voor de inlevering van de radiotoestellen liggen op de postkantoren formulieren. Tegen betaling van vijf cent kan men die verkrijgen. Naast de radio moeten wij dus ook nog vijf cent afstaan! Zij die de belangen van de Duitse Weermacht behartigen en voor het Nederlandse Bestuur of economische leven niet gemist kunnen worden kunnen een vrijstelling voor terugvoering in krijgsgevangenschap krijgen. Misschien krijgt mijn broer dan een vrijstelling. Het is te hopen. Door de Ausweise, die tot heden voor de arbeidsinzet zijn verstrekt, is veel fraude ontstaan. Daarom onderzoeken de Arbeidsbureaus deze vrijstellingen. Mijn neef uit Arnhem moest hem vrijdag afgeven. Hij zou vandaag maar weer eens komen horen. Hij moet echter aanstaande donderdag weer teruggekomen. Er was nog geen beslissing over zijn Ausweis genomen. Dit onzekere geeft steeds weer aanleiding tot grote bezorgdheid.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Brandstaven neergekomen op perceel Prins Mauritslaan 6, 1 stuks. Kleine schade, geen persoonlijke ongevallen. Omgeving Hogeweg in tuinen, 4 stuks. Geen schade, geen persoonlijke ongevallen.

BRANDWEER. Luchtalarm om 23.15 uur. Veel vliegtuigen in de lucht. Plotseling een blikken gerammel in de lucht. Daarna kwamen de eerste en gelukkig de enige brandstaven in de kom van het dorp terecht zonder schade aan te richten.

1943 ----- 25 mei dinsdag.

HARDONK. Kil regenachtig weer. Geen bijzonders.

VAN HOUTUM. Mijn neef Jan moet voor zijn leeftijd op de Arbeidsbeurs verschijnen. Hij krijgt zonder veel moeite het stempel op de stamkaart. Het is voorzien van een paraaf van de directeur. Dit is bij mij niet het geval. Een buurjongen werkt voor de voedselvoorziening. Hij heeft weliswaar een Ausweis maar de Arbeidsbeurs erkent deze niet en zet er op 'Afgewezen'. Hij moet zodoende naar Duitsland en geeft zich op voor hulpchauffeur. Hij moet binnenkort naar Deventer (korte opleiding) vertrekken.

BLOEM. Aan de markt te Apeldoorn betaalde men voor 2 biggen van 40 pond f 115,-.

1943 ----- 26 mei woensdag.

HARDONK. Eerst bewolkt, later helder en zonnig. In de vroegte geronk van vliegtuigen gehoord.

VAN HOUTUM. Met het oog op de sluiting van de bedrijven (arbeidsinzet) staken de Nederlandse Spoorwegen per 1 juni aanstaande de uitreiking van abonnementen. Dit treft in het bijzonder de reizigers.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Onbekend voorwerp in de vorm van een tol, waarin de bovenzijde 6 gaatjes, gevuld naar het leek met geweerkogels, in perceel Hattemseweg 20. Afgegeven aan de Ortskommandant voor onderzoek.

1943 ----- 27 mei donderdag.

HARDONK. 's Morgens regenachtig, later mooi zonnig. Een melkboer moet als ´grenadier´ in krijgsgevangenschap. Zijn machines enzovoort pikt de ´Oost Compagnie´ in voor Litouwen. De vrouw met enige kinderen blijft achter. Alles verder gewoon.

VAN HOUTUM. Er worden weer nieuwe distributiemaatregelen getroffen. Soepen en sausen komen op de bon. Schoolschriften zijn ook niet meer zonder toewijzing verkrijgbaar. Men moet in vele gemeenten de radiotoestellen al inleveren. Mijn neef in Arnhem is vrijgesteld voor werk in Duitsland. Hij krijgt zijn Ausweis terug. Deze is ter controle naar Den Haag opgestuurd.

1943 ----- 28 mei vrijdag.

HARDONK. Mooi meiweer. Tocht naar Vaassen gemaakt, gezorgd voor de gezondheid! Verder geen nieuws. 0 ja, in de nacht tussen 12 1/2 - 1 1/2 uur veel vliegtuigen over.

VAN HOUTUM. Wij staan 's nachts om half één weer op. Grote formaties Britse vliegtuigen passeren in richting Duitsland. Wij zien boven Hoenderloo een rood lichtpunt. Het verdwijnt zo nu en dan en schijnt te vonken. De vonken zullen wel ontploffende granaten zijn. Het begeeft zich langzaam in oostelijke richting en daalt enige minuten later vrij recht naar beneden. Het geeft plotseling boven de bosrand een rood schijnsel. Daarna verdwijnt het achter de bomen. Een korte vrij intense rode gloed verlicht nog even de lucht. Daarna is niets meer te zien. Wat het precies is geweest is onbekend. Het luchtdoelgeschut is weinig in actie. Wij horen geen overfluitende granaten. Lichtfakkels verlichten voortdurend de hemel. We gaan om half twee weer naar bed. Er passeren nog enkele vliegtuigen. De hoofdmacht schijnt via een andere route terug te keren. Boven Deelen is het schijnsel van een flikkerend licht te zien. Twee zoeklichten schijnen recht omhoog. Rode lichtkogels worden van de grond af afgeschoten. Het zal wel een teken voor de Duitse jagers zijn dat zij kunnen terugkeren. Omdat alles veilig is. 's Morgens horen wij dat er op de Hoge Veluwe bij de Franse Berg een Brits vliegtuig is neergestort. Een lid van de bemanning is naar een nabij zijnde woning gevlucht. Daar is hij later door de politie ontdekt.

BLOEM. Tegen half vijf na de middag passeerden een 18-tal Amerikaanse bommenwerpers, deze hadden een fabriek midden in Duitsland waar verrekijkers en fijn oorlogsmateriaal vervaardigd werd vernield. 7 Toestellen werden er neergeschoten.

1943 ----- 29 mei zaterdag.

HARDONK. Zonnig weer, maar niet warm. Vandaag verscherpte controle op hamsteren van levensmiddelen. Of er veel zal zijn ingepikt valt te betwijfelen daar de meeste mensen tijdig gewaarschuwd waren.

VAN HOUTUM. De CCD controleert deze dag zeer streng, voornamelijk op melk. Iedere voorbijganger moet zijn fietstas en dergelijke openen voor de controleur. Een vrouw moet zelfs haar kinderwagen geheel uitpakken. Deze controle is verklapt door gemeenteambtenaren. Deze verspreidden kleine briefjes. Daarop stond dat bijzonder streng gecontroleerd zal worden. Zo zullen wij binnenkort ook controle krijgen op persoonsbewijzen, verboden lectuur (zoals Britse strooibiljetten), verduistering en voorts huiszoeking naar joden. In de Nieuwe Apeldoornsche Courant staat een overzicht van de data waarop de inwoners van Apeldoorn hun radiotoestel moeten inleveren. Zo moeten bijvoorbeeld wij ons toestel inleveren op 22 juni aanstaande. Volgens geruchten zouden er donderdagnacht in de omgeving van Arnhem zeven Britse bommenwerpers zijn neergestort. Daarvan twee bij Deelen.

BLOEM. Men spreekt nu nog van de staking toen men om 8 uur van de weg moest zijn, dat in Arnhem iets over 8 uur een jongen van l2 jaar op de stoep aan het spelen was met knikkers. Deze zou door de Duitser zijn dood geschoten. Zijn ouders hadden toen een brief met 2000 handtekeningen naar Seyss Inquart geschreven over deze daad. Daarop was er een bericht terug ontvangen dat als er maar een 25-tal handtekeningen op gestaan hadden ze alle tegen de muur gezet zouden zijn en dood geschoten.
's Nachts hebben weer 2 uur lang veel vliegtuigen gevlogen die Essen voor de 4e maal hebben gebombardeerd.

1943 ----- 30 mei zondag.

HARDONK. Bleek zonnetje overdag, koude wind, tegen de avond iets regen. In de zeer volle Grote Kerk herdacht dominee Visser de vrijdag plotseling overleden emeritus predikant dominee Westerman Holstijn.

VAN HOUTUM. Het Britse vliegtuig dat vrijdagnacht op de Hoge Veluwe is neergestort had voor de val al twee doden aan boord. Aan de aanval op Essen, aldus een levende vlieger, zouden 600 vliegtuigen hebben deelgenomen. In dezelfde nacht vielen boven Enschede een grote hoeveelheid brandbommen. Er zouden 40 blokken huizen zijn verwoest. Misschien waren deze bommen afkomstig van de twaalf bommenwerpers die bij Almelo zijn neergestort. Het schijnt dat er in Twente en in de Betuwe gewoonlijk veel vliegtuigen worden neergeschoten.

BLOEM. Kranten melden weer dat zich nu de grenadiers van de voormalige weermacht moeten melden om opnieuw weer in krijgsgevangenschap gevoerd te worden. Veertien dagen geleden een oproep voor officieren die getekend hadden. Onder andere één van de Kruyff te Klarenbeek.

1943 ----- 31 mei maandag.

VAN HOUTUM. Alle leden van de gemeentelijke brandweer zijn vrijgesteld van terugvoering in krijgsgevangenschap. Zodoende is mijn broer ook vrij. Zij zullen allen een schriftelijke vrijstelling ontvangen.

SPOORWEGEN. In mei 1943 werden voor de komst van de D-trein nabij het kamp in Stroe springladingen op de rails aangebracht. De D-trein reed er overheen en één lading explodeerde maar veroorzaakte noch aan de trein noch aan het spoor enige beschadiging. De andere lading moest opgeruimd worden en dit kostte een onderofficier en een onderluitenant bijna het leven. Zij verkeerden in de mening dat de lading niet zwaar was. Bij het wegnemen van de zandbedekking ontplofte de lading met het gevolg dat een gedeelte van de spoorstaaf wegvloog en de militairen eveneens. Precies acht dagen na datum lagen er weer twee ladingen op dezelfde plaats in weerwil van het feit dat de Heren met liefst 52 man de lijn bewaakt hadden tot een kwartier vóór de ladingen aangebracht werden.

BURGEMEESTER PONT (1 - 31 mei). Vrijstelling van arbeidsinzet en van terugvoering in krijgsgevangenschap. Ofschoon ik al in de plaatselijke pers bekend maakte dat de burgemeester bij de arbeidsinzet in Duitsland GEEN taak te vervullen heeft omdat deze materie UITSLUITEND door het Gewestelijk Arbeidsbureau in overleg met de Duitse Fachberater, komt het nog steeds herhaaldelijk voor - het aantal vermeerderde zelfs - dat zich personen tot mij wenden met het verzoek hun poging om vrijgesteld te worden op grond van economische structuur van hun bedrijf en de onmisbaarheid van henzelf in dit bedrijf te willen ondersteunen. Hetzelfde geldt voor degenen die vrijgesteld wensen te worden van terugvoering in krijgsgevangenschap. Deze personen worden bij hun pogingen op een dwaalspoor geleid door het feit dat hun vakorganisatie in gedrukte of gestencilde circulaires hen aanspoort de hulp van hun burgemeester in te roepen. Het wil mij voorkomen dat deze aangelegenheid van algemene betekenis is. Deze moeilijkheden beperken zich uiteraard der zaak niet tot Apeldoorn. Mijns inziens dient ten spoedigste door de autoriteiten uitgezocht te worden of de burgemeester in deze een taak hebben te vervullen en zo ja welke. In dat geval dienen duidelijke instructies gegeven te worden. Is voor hen in deze GEEN taak weggelegd dat ik aanneem - al ware het slechts omdat in grotere gemeenten op dit punt niet voldoende tot oordelen bevoegd zijn - dan dienen door het Departement van Handel, Nijverheid en Scheepvaart, respectievelijk het Departement van Sociale Zaken de vakgroepen er op te worden gewezen dat zij de burgemeesters in de eventuele vrijstelling voor uitzending NIET hebben te betrekken. Ook het publiek dient dan van overheidswege door een duidelijke uiteenzetting in de kranten daarop te worden attent gemaakt. De taak van de Burgemeesters is verantwoordelijk en veelomvattend genoeg. Wat hij wel heeft te doen wordt hem in een stroom van lastgevingen enz. kenbaar gemaakt. Wordt niet duidelijk gepubliceerd waarmee hij zich NIET heeft in te laten dan ontstaat noodgedwongen maar volkomen nodeloos een verwijdering tussen hem en de burgerij. Immers men verwacht van hem dat hij zal optreden, althans zijn invloed zal doen gelden en een negatief resultaat zal hem worden verweten. Daarbij zal vermoedelijk meestal gemeesmuild worden dat men van een NSB-er natuurlijk niets heeft te verwachten. Ik zal het op prijs stellen indien deze mijns inziens zeer acute moeilijkheid door U ten spoedigste aan de Adviescommissie-Bestuurszaken ter behandeling zal worden voorgelegd. Dit onderdeel van mijn maandrapport heb ik rechtstreeks aan de Leider Adviescommissie-Bestuurszaken voornoemd, toegestuurd.
In de loop van deze maand werd door mij een verordening regelende de distributie van klompen vastgesteld terwijl in het bestuur van ´Het Ziekenhuis´ de navolgende kameraden benoemd zijn: H.J.B., P. vd R. en L.O.
De afdeling Algemene Zaken had bij de plaats gehad hebbende brand in het Raadhuis wel veel waterschade. Van verlorengaan of vernietiging door het vuur kan ten aanzien van deze afdeling niet gesproken worden.
De cursussen van de ´Luchtbeschermings-voorlichtinggroepen´ voor de bevolking van Apeldoorn van 15 tot 65 jaar vinden nu regelmatig voortgang met inschakeling van de Blokhoofden. De opkomst is goed. Praktisch komen 100% van de opgeroepenen en zijn de resultaten voorlopig dus uitstekend te noemen.

1943 ----- 1 juni dinsdag.

VAN HOUTUM. Door de schaarste aan bankbiljetten geeft de Nederlandse Bank hulpbiljetten van 10 en 25 gulden uit. Deze waren door de Duitsers op 20 mei 1940 verboden. Er komen afbeeldingen van leden van ons vorstenhuis op voor. Nu zien wij onze Koningin-Moeder voortaan ook weer op onze tientjes. 's Avonds houdt op het station in Apeldoorn een trein met krijgsgevangenen stil. De Nederlanders zijn in goederenwagons opeengehoopt. De raampjes zijn dichtgetimmerd. Het bericht gaat als een lopend vuurtje door het dorp. De gevangenen zingen nationale liederen. De intussen samengestroomde menigte zingt mee. De gevangenen zijn onderweg naar Maagdenburg.

1943 ----- 2 juni woensdag.

VAN HOUTUM. Alle mannen geboren in 1920 worden opgeroepen voor de Arbeidsinzet. De al om bekende Apeldoornse NSB-er B., die met iedereen ruzie zoekt, keert na zeven dagen arrest terug uit het Huis van Bewaring te Arnhem. Een 'goed' inspecteur uit Apeldoorn arresteerde hem onlangs en bracht hem persoonlijk over naar het Huis van Bewaring. De inspecteur arresteerde hem op een moment dat Meyer (commissaris van Politie) afwezig was. Hij bracht de verrader niet naar de SD omdat deze hem toch vrij zou laten. Meyer deed al het mogelijke om zijn vriend vrij te krijgen. Dit lukte eerst na een week. Nu moet B. zich eindelijk kunnen voorstellen wat hij zoveel anderen aan doet.

1943 ----- 3 juni donderdag, hemelvaartsdag.

HARDONK. Buiig weer. Hoorde dat bij het inleveren van de radiotoestellen iemand een heel oud ding met loszittende lampen en bungelende spoelen afleverde met de woorden. ´Dit ding is nog met de Batavieren de Rijn komen afzakken´.

VAN HOUTUM. 's Morgens om 11.30 uur loopt agent D. vergezeld van drie 'Nederlanders' in dienst van de SD het fabrieksterrein op. Mijn vader gaat direct naar hen toe omdat zij zich bij geen van de directie vervoegen. Bij het zien van mijn vader gaan zij weer weg. Dit wekt van onze kant al argwaan. Even later (vader wil juist alles aan moeder vertellen) komen zij weer terug. Mijn vader loopt hen opnieuw weer achterna. Hij haalt hen in terwijl zij al bij de achterdeur van het huis van mijn oom zijn. Volgens D. moet er op ons terrein 'iets' verstopt zijn. Wat wil hij niet zeggen. Het(?) moet in de tweede beek links(?) liggen. Zij zoeken de gehele beek af maar vinden niets. Na even in de fabriek te hebben gekeken laat D. mijn vader en oom een papiertje zien met enige bijzonderheden. Het betreft hier koperen koppen van 50 kilo(?). Wij zouden het maar zeggen want hij (D.) zou hier toch een wacht achterlaten. Er zou bij ons veel meer verstopt zijn en dat zou wel voor de dag komen. Tenslotte gaan ze nog een droge sloot om een weide en de groentetuin langs. Zij vertrekken weer na een half uur vergeefs zoeken. Zij hebben hier bot gevangen en gaan nu naar Brouwersmolen. Intussen bellen wij de familie daar op en lichten deze in bedekte termen in. Mijn oom wacht hen op en bekent direct. De stukken koper (120 kilo) liggen in de oude vijver en zijn goed te zien. D. is in het bezit van een ruwe plattegrond van de fabriek. Hij wijst twee plaatsen aan waar olie en drijfriemen verstopt zouden zijn. De verrader heeft zijn ogen niet goed open gehad en ziet hars voor olie aan. De drijfriemen staan echter alle beschreven. Deze kunnen dus niet in beslag worden genomen. D. vindt het nog niet zo erg. Volgens hem zal de boete niet overdreven hoog zijn. Het koper is echter in beslag genomen. Dit zal onder politietoezicht uit de vijver worden gehaald. 's Middags komen twee van de vier SD-mannen terug. Het zijn rechercheurs. Wij moeten nu afwachten hoe dit zal verlopen. Het is een typisch staaltje van verraad. Het is maar gelukkig dat geen van de directie in de cel is gestopt. Wij allen dachten direct aan Vught.

BLOEM. Krantenberichten melden dat het 2e, 3e, 9e en l1e regiment infanterie zich moet melden in Amersfoort en Assen. Vandaar worden ze getransporteerd in veewagens per trein naar men zegt naar grote gevangenkampen aan de Poolse grens. Voeg hierbij dat de mannen van 18 t/m 25 jaar worden opgeroepen voor, zo als dat heet, arbeidsinzet in Duitsland dan gaan nu zeer veel jonge mannen de grens over.

1943 ----- 4 juni vrijdag.

HARDONK. Bewolkte lucht, kil weer, verbazend veel regen. Tegen de middag opklarend en mooi weer. Als groente alleen maar sla te krijgen. Op mijn vleesbon die vandaag afloopt pas aanstaande vrijdag ´vlees´ te krijgen! Leuke boel. Deze avond speciale controle van de politie op de wijze van verduisteren. Gelukkig weet ieder ervan en men heeft het aan zichzelf te wijten wanneer er last van komt.

VAN HOUTUM. 's Avonds krijg ik een nieuw strooibiljet dat in de bossen bij Gortel met grote hoeveelheden is gevonden. Het is Wervelwind nr.8. Het geeft een verslag over de maanden december en januari.

1943 ----- 5 juni zaterdag.

HARDONK. Regenachtig somber weer, later opklarend. Overal klachten over geen vlees. Slechts enige paarden geslacht. Hiervan hebben mensen na enige uren wachten slechts een stukje zo groot als een kwart kadetje gekregen. Gisteravond passeerde weer een trein met onze jongens die in krijgsgevangenschap moeten. Veel publiek, uitroepen ´Leve de Koningin´. Toch moeilijk voor de jongens zelf.

VAN HOUTUM. De Duitsers zijn zeer bezorgd over een komende invasie. In ieder dagblad staat een artikel getiteld ´Hier is het grote nieuws; Op 22 juni de invasie´. Dit zou in Engelse bladen bekend zijn gemaakt(?). Het gehele artikel is galgenhumor. 's Middags wordt het koper uit de vijver bij Brouwersmolen opgetakeld. Het rijksbureau zal een boete opleggen. Door deze 'tegemoetkoming' wordt de zaak niet voor een rechtbank gebracht. De ambtenaar van het Rijksbureau vindt het jammer dat zo'n hoeveelheid koper moet worden ingeleverd.

1943 ----- 7 juni maandag.

HARDONK. Sombere kille morgen, geleidelijk beter wordend later zelfs zon. Waar blijven onze groenten?

1943 ----- 8 juni dinsdag.

HARDONK. Bewolkt, met iets opklarend. Typerend is het volgende. Op een morgen fiets ik op de Brouwersmolenweg [nu Europaweg]. Twee jongetjes zijn druk bezig met het scheppen van paardenmest van de straat in een karretje. Er nadert een wagen met 2 paarden. Luid roept één van de jongetjes ´Baas, hebben je paarden vanmorgen al gepoept, ligt het hier dichtbij?´. ´Ja´, luidt het antwoord ´het is juist hier vlakbij gebeurd.´ Een bewijs voor de schaarste aan meststoffen. Dagelijks ziet men ook verscheidene mannen aan het speuren naar sigarettenpeukjes met de bedoeling die restjes weer tot rooksubstantie om te werken!

1943 ----- 9 juni woensdag.

HARDONK. Geleidelijk beter weer. In het begin van de avond nog een flinke kletsbui. Een groot aantal ingeleverde radiotoestellen ligt opgeslagen in een pakhuis vlak in de buurt, natuurlijk onder politiebewaking! Vandaag enige onderofficieren, die zich niet gemeld hadden, door de ´Grüne Polizei´ uit hun huizen gehaald. Wat morgen weer?

VAN HOUTUM. Radio Oranje leest de tekst van het Koninklijk Besluit voor dat de vervolging van Nederlanders, thans landverraders die de nationaliteit van een ander land hebben verworven, mogelijk maakt. Dit geldt bijvoorbeeld voor NSB-ers die Rijksduitsers zijn geworden. Volgens geruchten zou het vliegveld Deelen zijn ontruimd. Er zouden nog een paar jagers aanwezig zijn. De korenvelden rondom het vliegveld zouden worden afgemaaid. De Sint Josephstichting in Oost-Apeldoorn [nu ´Spatie´ aan de Deventerstraat] wordt ontruimd. Men brengt de patiënten bij andere inrichtingen onder. Het complex wordt voor Lazaret [= veldhospitaal] ingericht.

1943 ----- 10 juni donderdag.

HARDONK. Helder weer, frisse maar mooie junidag. Vandaag niets te vermelden.

VAN HOUTUM. Alle distributiebureaus krijgen bericht dat de ambtenaren met overvallen moeten rekenen. Het staat in verband met een voorval in Arnhem. De Duitsers schijnen binnenkort een invasie te verwachten. Alle bakkers krijgen voor zeven dagen meel. Op de betreffende bureaus zouden papieren gereed liggen. Daarbij worden de boeren gedwongen bij een invasie al hun koren te maaien.

1943 ----- 11 juni vrijdag.

HARDONK. Geen nieuws, mooi weer, warm, licht onweer.

BLOEM. Hedennacht een vliegtuig brandend neergevallen bij Teuge - Nijbroek ten gevolge van een luchtgevecht. Düsseldorf hevig gebombardeerd. Uit voornoemd vliegtuig waren Canadezen ontsnapt. Bij nasporing bij de boeren in de omgeving, door de Duitsers, is Bram van Spiegel die bij een schoolmeester in Nijbroek ondergedoken was, in een sloot gevonden echter overleden. Hij zou van schrik dood gebleven zijn.

BURGEMEESTER PONT. De schaarste aan groenten en fruit die tijdens de maand juni optrad was oorzaak dat op vrijdag 11 juni door mij enige personen werden bijeengeroepen om te proberen een hiervoor bevredigende oplossing te vinden. Tijdens de bijeenkomst waren aanwezig: de Wethouder van Sociale Zaken, de Economische Politie, leden van de PVC (Plaatselijke Verdelingscommissie). Daarin zijn de groot- en kleinhandelaren en de gemeente vertegenwoordigd en een vertegenwoordigster van de gebruikers. ´Geconstateerd werd dat ieder jaar wanneer de eerste kasgroenten ´opgesoupeerd´ zijn en van de koude grond nog niet in voldoende mate vruchten worden aangevoerd, er meestal een stagnatie in de levering plaatsvindt. Deze heft zich echter in normale tijden weer op na verloop van enige weken. In de moeilijke tijden die ons volk nu doorleeft zijn er jammer genoeg elementen die, of uit egoïsme of uit verkeerd begrepen patriottisme, proberen de voedselvoorziening in ons land in de war te sturen. Het is echter dringend noodzakelijk dat alles wordt gedaan om een rechtvaardige verdeling van de aanwezige voorraad groenten en fruit te bevorderen. Er moet worden begonnen met de bepaling dat tuinders tot een beperkte hoeveelheid rechtstreeks aan consumenten groenten en fruit mogen afleveren, buiten toepassing te stellen en verder de kleinhandelaren op te wekken tot medewerking door te weigeren tegen hogere dan de vastgestelde maximumprijzen te kopen of te verkopen. En eveneens door te bevorderen dat de ontvangen groenten en fruit zo goed mogelijk door de detaillisten onder alle inwoners gelijkelijk te verdelen. Wanneer geen vrijwillige medewerking verkregen wordt zal het noodzakelijk zijn tegen de overtreders met de scherpste middelen op te treden. Een en ander word door mededeling in de plaatselijke pers aan de burgerij van Apeldoorn bekend gemaakt.

1943 ----- 12 juni zaterdag.

HARDONK. Toenemende bewolking, gehele middag regen, tegen de avond helder. Tussen 1 - 2 uur 's morgens verschillende vliegtuigen.

VAN HOUTUM. Kort na middernacht passeren de eerste vliegtuigen. Het zijn er niet veel. Ze blijven in de buurt rondcirkelen. Vanaf 1.45 uur horen wij in de verte luchtafweer. Het schijnt van Deelen afkomstig te zijn. De kanonnen staan naar het zuiden gericht. Om 2.15 uur is het afweervuur duidelijker. Er fluiten ook weer enige granaten over. Ik ben gedurende een kwartier aangekleed en denk aan een invasie. Maar het is niet zo. De radio zwijgt over alle zenders. Wij zien in richting Arnhem een langzaam dalend rood lichtpunt. Dit is ongetwijfeld een brandend vliegtuig. Een half uur later komen vliegmachines over. We horen nog tot twee maal toe mitrailleurvuur. Daarna is het stil. Tot de neergeschoten vliegtuigen behoren de bommenwerpers die bij Teuge en Terwolde zijn gevallen. Van de bemanning van het vliegtuig bij Teuge zijn er vijf dood. Twee anderen zijn zoek. Dit heeft tot gevolg dat de politie overal huiszoeking doet. Daardoor komen enkele ondergedoken joden te voorschijn. De politie vindt echter geen vliegers. In Nederland is de verkoop van meubelen verboden. 's Middags vinden een neef en ik op een wandeling nieuwe pamfletten. Zij zijn in het Duits gedrukt. Naar schatting liggen er 200. Er zijn steeds twee strooibiljetten samengevouwen. Het zijn tot nu toe grootste pamfletten (43 x 27 centimeter) die ik ooit gezien heb. Zij zijn waarschijnlijk niet in de afgelopen nacht gevallen. Deze strooibiljetten zijn enige dagen geleden ook al in het Kroondomein gevonden. Mijn broer gaf met er gisteren één die afkomstig was uit Amersfoort. Zij zijn vermoedelijk door een verkenningstoestel uitgeworpen. Want ze lagen de dag na de aanval op Wuppertal (30 mei) daar nog niet. Het pamflet handelt geheel over Tunis.

BLOEM. Heden zijn G. Boschker en B. Boergondiën uit het kamp teruggekeerd na 6 weken verblijf daar. Ze werden feestelijk ontvangen en er was veel belangstelling.

BURGEMEESTER PONT. Een drietal vrachtwagens (wagens 18, 20 en 21) ingedeeld bij de luchtbescherming werden gevorderd. Zij dienen voor 12 juli 1943 te zijn ingeleverd. Pogingen om de vordering te doen opheffen hebben gefaald. De overige al vroeger gevorderde auto's (wagens 17, 24, 25 en 26) behoefden nog niet te worden ingeleverd.

1943 ----- 13 juni zondag, eerste Pinksterdag.

HARDONK: Afwisselende bewolking, regenbuitjes, later in de middag zon. Drukke kerkdienst door dominee v.d. Burg met zang door het kerkkoor.

VAN HOUTUM. 's Nachts passeren meer vliegtuigen dan in de vorige nacht. Het luchtdoelgeschut is zeer actief. Recht boven ons huis ontploffen hoog in de lucht granaten. Er stort een vliegtuig in richting Deelen neer.

1943 ----- 14 juni maandag, tweede Pinksterdag.

HARDONK: Sombere morgen met af en toe wat regen, tegen de middag opklarend. Koel. Op straat druk, maar meest wandelaars, steeds minder fietsen wegens bandenschaarste. Nieuws is er al heel weinig. Kan een stuk goede volvette kaas kopen à 2,50 gulden per pond. Hoor dat clandestiene boter ook goedkoper is. Vandaag sprak men van 8 gulden per pond [500 gram].

VAN HOUTUM. Het aantal pensiongasten op de Veluwe is met deze feestdagen weer abnormaal groot. Voor de meeste van hen is het eten dat zij hier kunnen krijgen een traktatie. Het grootste gedeelte moet 's avonds weer naar huis vertrekken. Alle treinen zijn overvol. Het komt ons voor dat er een extratrein wordt ingelast of dat er goederenwagons bij de personentreinen worden aangekoppeld. Het Balkanleven schijnt terug te keren. De vakantietijd is voorbij. Nu moeten de stedelingen weer uren in de rij staan om een beetje groenten of aardappels te verkrijgen. Soms ziet men in de stad een rij mensen op het trottoir staan zonder dat er een winkel of iets dergelijks in de buurt is. Zij gaan er staan, meestal door geruchten, dat er een groentehandelaar zal venten. Zo zijn de toestanden in de steden. Daar moeten de burgers hun levensmiddelenvoorziening nog meer uitrekenen dan wij. Om een beetje pap te verkrijgen wordt de taptemelk nog met water aangelengd. Het is één van de tientallen voorbeelden hoe men zich in deze tijd moet behelpen.

1943 ----- 15 juni dinsdag.

HARDONK. Wisselende bewolking, enkele onweersbuitjes, 's avonds zelfs hagel, prachtige zonsondergang. Vanavond naar M. [waarschijnlijk de heer Moerman] geweest.

VAN HOUTUM. 's Nachts om één uur passeren de eerste vliegtuigen. Eerst is nog even afweergeschut en mitrailleurvuur te horen. Daarna komt de hoofdmacht om 1.30 uur over. Het zware dreunende geronk is voor ons aanleiding om zich aan te kleden. Gedurende een half uur komen grote formaties over. De vliegtuigen laten enige strepen achter. Wij horen daarna nog enige afgedwaalde machines maar het zijn er weinig. We gaan om 2.30 uur weer naar bed. Tijdens het passeren van de hoofdmacht zwijgt het luchtdoelgeschut. Ambtenaren verspreiden onlangs al papiertjes met vier data erop wanneer streng gecontroleerd zou worden. Het eerste betrof controle naar melk en het tweede naar verboden lectuur. Van deze laatste controle is niet veel gemerkt. De Duitsers hebben weer twee rustige dagen achter de rug om nieuwe verordeningen in strijd met ieder recht uit te denken. De krant houdt zich voornamelijk bezig met oproepen aan militairen en voor de arbeidsinzet. Aangaande de arbeidsinzet slaan de moffen een nieuwe weg in. Zij stappen enigszins af van het systeem van Ausweise. Er wordt te veel bedrog mee gepleegd. Alle in 1923 en 1924 geboren mannen moeten zich opnieuw melden. Hun Ausweise zijn ongeldig. Zij moeten onherroepelijk naar Duitsland. In welk vitaal bedrijf betrokkene ook mag werken. Hij moet naar Duitsland. Men moet al bijzondere doktersattesten hebben om door lichamelijke gebreken afgekeurd te worden. De dokter op de Arbeidsbeurs keurt alleen op verzoek. Daarbij komt nog dat van een goed onderzoek geen sprake is. Hierna zal de lichting 1922 worden opgeroepen. Voor diegenen die geboren zijn in 1921, 1920, 1919 en 1918, zal nog een nadere regeling worden getroffen. Seyss-Inquart stelt aan alle Betriebsführer een desbetreffend schrijven dat zowel in het Duits als Nederlands gesteld is. Voor de arbeidsinzet is bepaald dat gehuwde vrouwelijke ambtenaren in dienst kunnen blijven. Het is natuurlijk een bepaling om nog meer mannen naar Duitsland te kunnen deporteren. In Zwolle slaan twee mannen een NSB-er bewusteloos en stoppen hem een meter diep in de grond. Het is jammer dat de daders in Duitse handen zijn.

BURGEMEESTER PONT (Gemeentewerken). De om onbekende redenen in november 1942 door de Sicherheits Polizei gearresteerde technisch ambtenaar M. Huigen is uit het concentratiekamp te Vught vrijgelaten. Het plegen van een strafbaar feit is hem niet ten laste gelegd.

1943 ----- 16 juni woensdag.

HARDONK. Koele wind, telkens regen, ook nog hagel, geen juniweer. Steeds meer jonge mensen moeten weg.

VAN HOUTUM. 's Morgens komen controleurs van het Rijksbureau voor Non-ferrometalen [= niet-ijzerhoudende metalen] en van het Rijksbureau voor chemische producten op Brouwersmolen. Beide zijn van de goede partij. Volgens hen zal de boete niet zo hoog zijn. De zaak (alleen koper) is in handen van het Rijksbureau. 's Middags worden wij opgebeld dat agent D. met alle geweld een proces-verbaal wil opmaken en het in handen van Duitse instanties heeft gegeven. Het wordt er voor ons niet mooier op. Zoals ook hier weer blijkt probeert de NSB bij de meerderen in een goed blaadje te komen met de bedoeling een beloning te krijgen. Corruptie viert bij hen hoogtij. Mijn neef, die per trein vanuit Amsterdam terugkeert, is onderweg drie maal gecontroleerd naar zijn persoonsbewijs. De controleurs hebben boeken bij zich waarin alle kenmerken van de persoonsbewijzen voor mannen staan.

1943 ----- 17 juni donderdag.

HARDONK. Weer een dag met afwisselende bewolking, kil en telkens regenbuien. Iedereen in zorg over de jongens van 18-25 jaar.

VAN HOUTUM. De politie controleert 's morgens iedere voorbijganger naar het persoonsbewijs. Zij nemen het nogal licht op. 's Avonds komen enige kinderen bij mijn vader. Zij delen mee dat er in ons fabrieksbos een onontplofte luchtdoelgranaat ligt. Slechts de punt is verwrongen. De granaat is verder intact, is 32 cm lang, 7 1/2 breed en weegt ongeveer 5 1/2 kilogram. Volgens de politie is het projectiel ongevaarlijk. Het is verroest en schijnt er al een tijdje te hebben gelegen.

1943 ----- 18 juni vrijdag.

HARDONK. Prachtig zonnig weer. Oud huisje Zwolseweg gekiekt, bejaard vrouwtje gaf direct toestemming. Wat een prachtig oud woninkje! In Wiesel een sprengenbeek opgenomen en een mooie sprengenkop bekeken. De mooiste die ik gezien heb. Ook hiervan nog een opname gemaakt. Geen nieuws.

VAN HOUTUM. 's Avonds komt uit Amersfoort een zeer lange personentrein aan. De chauffeur van onze vrachtauto staat juist bij het station. Hij leest op de wagons ´Leve de Koningin. Engeland wint toch! Wij komen spoedig terug enzovoort´. In de trein zitten jongens van 18 en 19 jaar die voor de arbeidsinzet weggevoerd worden. De Duitse soldaten dwingen de jongens de zinnen van de wagons te vegen. Het dreigen met de revolver helpt niets totdat de jongens met de kolf van het geweer uit de coupés worden geslagen. De chauffeur ziet verder niets meer omdat hij van een Duitse soldaat moet doorrijden. Er zijn vast en zeker gewonden gevallen onder deze jongelui. Niet alleen het wegvoeren van deze twee jaarklassen maar ook het mishandelen van hen is misdadig. Wij kunnen ons nog maar half voorstellen wat er met de gedeporteerden gebeurt. Zo nu en dan wordt eens een tipje van de sluier opgelicht.

1943 ----- 19 juni zaterdag.

HARDONK. Geweldig slechte dag, druilerige regen. Maandag moeten weer veel jongens naar Duitsland. Verder de soldaten van het 20e regiment infanterie en de reserve-officieren! Opnieuw een transport in veewagens Apeldoorn gepasseerd.

VAN HOUTUM. Op alle lagere scholen worden aan de kinderen zeven á acht sinaasappels verstrekt. Deze zijn vanuit Spanje naar Nederland gestuurd. Hare Majesteit Koningin Wilhelmina heeft aan het Rode Kruis opdracht gegeven de ondervoede Nederlandse kinderen een zeker aantal sinaasappels te doen toekomen. De kinderen moeten ze op school opeten. De Duitsers nemen een deel van het Orderbos in beslag. Het ligt naast de kazernes en zal geheel worden omgehakt om een schootsveld te krijgen. Wat zijn ze toch bang! Zoals bekend wordt er bij Harskamp een groot concentratiekamp gebouwd. Al het materiaal ervoor nodig wordt gestolen. Het prikkeldraad en de verdere afrastering (onder meer betonnen palen) worden langs de bossen en weiden weggehaald. Het zo mooie betonnen hek langs het Ugchelse Bos is zodoende geheel verdwenen. Het hek langs ons fabrieksbos zal dan ook wel verdwijnen. Volgens geruchten zouden er onlangs bij Schaarsbergen door Britse vliegtuigen minstens drie kisten zijn afgeworpen met veel munitie en sigaretten.

1943 ----- 20 juni zondag.

HARDONK. Het weer is plotseling veranderd. Prachtige zomer met veel zuidenwind. Niets.

VAN HOUTUM. De Duitsers vorderen 100% van de Nederlandse tuinbouw. De tuinders in Huissen laten daarom de groente grotendeels op het land verrotten. Men geeft als oorzaak gebrek aan arbeidskrachten. De burgers kunnen nu in kleine hoeveelheden clandestien groente verkrijgen. Met de kersen gaat het al net zo. De burgers moeten zelf de kersen plukken. Het vervoer is natuurlijk verboden maar daarop is altijd een uitweg te vinden. Het komt ook al voor dat de Duitsers de boomgaarden gewapend binnendringen en zelf de kersen plukken. Daarna verdwijnen ze met de vruchten zonder te betalen.

1943 ----- 21 juni maandag.

HARDONK. Onophoudelijk regen, pas na 5 uur droog. Jongens ruzie op de Asselsestraat. Man in burger (hulpagent, in 3 weken klaargestoomd) schiet met los kruit.

VAN HOUTUM. 's Morgens om acht uur meldt mijn broer zich aan de Friesland-kazerne in Assen. Hij moet in verschillende zalen zijn Ausweis en persoonsbewijs laten zien. Beide worden steeds scherp gecontroleerd. Tenslotte krijgt Jaap op zijn Ausweis een stempel van de Feldpost en van de Ortskommandantur. Hieruit blijkt overduidelijk dat het aanmelden bedrog is. Het uitreiken van Ausweise is enkel een middel om namen te verkrijgen. Mijn broer is van mening dat hij voor de Duitsers geen militair meer is. Hij zal later via het Arbeidsbureau voor de arbeidsinzet worden opgeroepen. Slechts één uit zijn groep wordt krijgsgevangene. Jaap is binnen een half uur weer buiten de kazerne. Hij belt direct naar huis op. In Assen heerst een anti NSB stemming. Zodoende hebben de landverraders er deze dagen ook geen praatjes meer. De productiecommissaris voor Tuinbouw en Ooftteelt maakt bekend dat het vervoer van bosbessen is verboden. De Duitsers leggen ook hier voor 100% beslag op de opbrengst.

1943 ----- 22 juni dinsdag.

HARDONK. Mooi zomerweer. Gefietst langs molen Hogekampweg. Bosbessen mogen alleen nog maar geplukt worden in het kader van de ´voedselvoorziening Nederland´. Groente ontzettend schaars, vandaag weer niets gehad. Volgens de krant zou vandaag de invasie zijn. Ze hebben zich daar zeker vergist!

VAN HOUTUM. Twee jaar na de Duitse inval in Rusland. 's Morgens om 9.30 uur horen wij zwaar vliegtuiggeronk. Met de verrekijker tellen we minstens 50 vliegmachines. Later horen we allerlei berichten uit andere plaatsen. In Amsterdam heeft men gedurende een uur luchtalarm. Dit is ook in Arnhem. Boven Deventer en Hengelo is het zwart van de vliegtuigen. Het zijn er honderden. Schijnbaar Amerikanen. De bommenwerpers keren via de Betuwe terug. Iedereen die daar woont of toevallig vertoeft, spreekt over een enorme luchtvloot. Eén van onze kennissen is op dat moment in Huissen en ziet tot achtmaal toe witte stipjes achter een vliegtuig dat later neerstort. De stipjes zijn parachutes. De eerste vlieger daalt na 20 minuten op de grond bij een boerderij. De boeren geven hem direct eten. Even later houdt een luxe wagen voor de boerderij stil. In de auto zit de marconist van het vliegtuig. Hij wordt naar de andere vlieger gebracht. Zij omhelzen elkaar direct. Beide Amerikanen lijken voor in de twintig te zijn. Een uur later verschijnen de Duitsers. Niet alle acht kunnen worden gevangengenomen. Een deel is ontsnapt. Mijn vader en broer komen 's middags terug uit Haarlem. Zij hebben in de trein veel burgers uit Rotterdam gesproken. De Maasstad is 's morgens gebombardeerd. Er zouden veel doden zijn onder het personeel van Wilton. 's Nachts tussen één en vier uur passeerden grote formaties Britse vliegtuigen Amsterdam. 's Middags moeten wij ons radiotoestel inleveren. Ik wil eerst nog naar Radio Oranje, die de rede van Prins Bernhard herhaalt, en naar de BBC om 2 uur (in het Duits) luisteren. Nog juist hoor ik dat de Royal Air Force in de afgelopen nacht Krefeld heeft aangevallen. Van de meer dan 700 bommenwerpers keren er 44 niet terug. Daarna breng ik de radio weg. Velen zeggen nog tegen mij ´Kerel wat een mooi toestel! Heb je geen andere? Laat hem vallen of zal ik er een trap tegen geven enzovoort enzovoort.´ De inlevering vindt plaats bij hotel Prinsen. Van de zes personen die achter de tafel zitten is het voor vier beter in Duitsland te gaan werken dan zich bezig te houden met het inleveren van radiotoestellen. Onze radio is tot dat moment de mooiste. Maar er zullen nog twee toestellen van dezelfde uitvoering volgen. Ik krijg een derde van het formulier terug. Dat kostte nog vijf cent! Het tweede wordt op de radio geplakt en men houdt het derde voor de administratie. Bovendien worden alle bijzonderheden nog in een groot register genoteerd. Nu dit Philipstoestel weg is is het vanzelfsprekend dat de dagelijkse gebeurtenissen niet meer met zo'n grote nauwkeurigheid kunnen worden verzameld. Op een vergadering in Apeldoorn wordt gesproken over de groenteschaarste in onze gemeente. De NSB-burgemeester geeft de schuld aan de sluikhandelaren. Hij vergeet op te merken dat er iedere nacht (nooit overdag) een groot aantal treinen met groente van Nederland naar Duitsland vertrekken. In een land dat in vredestijd al een groenteoverschot had zal nu, nu de tuinbouw intensiever is, gebrek aan groente zijn! Dat hoeft Pont ons niet wijs te maken. Wij hebben de ogen en oren niet in de zak. 's Avonds passeren vijf Ju 52 transportvliegtuigen laag in richting Deelen.

BLOEM. Vannacht passeerden in 2 1/2 uur tijd enkele honderden zeer zware vliegtuigen in de richting Zutphen. Enkelen hebben gezien dat, door jachtvliegtuigen en afweer, een 10-tal vliegtuigen aangeschoten zijn en brandend omlaag vielen.

1943 ----- 23 juni woensdag.

HARDONK. Vannacht vliegtuigen. 1 Duitse jager bij Groenendaal en 1 vliegtuig bij Christiaan de Wet (Hoge Veluwe) neergeschoten. Onderzoek naar oude boerderijen in Oosterhuizen gedaan, maar niets moois meer kunnen vinden. Wel veel bloemen bij de Gasthuismolen.

VAN HOUTUM. Om één uur passeren de eerste Britse vliegtuigen. Al spoedig zien we een rode stip in richting harskamp. Deze verdwijnt langzaam. Een tweede in richting Deelen veroorzaakt vanaf de grond nog even een korte opflikkering. Kort daarop zakt een derde lichtpunt vrij snel in dezelfde richting naar beneden. Het zijn waarschijnlijk geen lichtfakkels maar neergestorte vliegtuigen. Om 1.30 uur zien we in richting Otterlo duidelijk mitrailleurvuur (strepen door de lucht). Even later zakt een witte lichtmassa in richting Hoog Soeren omlaag. Het is nu zeker een vliegtuig. Inmiddels gaat het geronk door. De meeste formaties zijn op de terugtocht. Enkele toestellen blijven in de buurt rondcirkelen. In de richting van het Ruhrgebied is een groot rood schijnsel te zien. Het schijnt er hard te branden. Plotseling verlicht een groene fakkel onze omgeving verlicht een groene fakkel onze omgeving met scherp wit licht. Misschien neemt een vliegtuig een foto. We zien in richting Harskamp opnieuw een stip aan de hemel. Misschien is het al weer een brandend vliegtuig. Op dat moment worden we afgeleid door mitrailleurvuur uit richting Beekbergen. De lichtstrepen zijn duidelijk te zien. Er wordt driemaal onderling geschoten. Direct daarna stort een vliegtuig brandend in de richting van het Ugchelse Bos neer. Wij horen zelfs de slag tegen de grond. De rookwolken zijn boven de bosrand duidelijk zichtbaar. Het versterkt dan ook de mening dat het vliegtuig niet ver weg kan liggen. De motoren razen nog even waarna alles stil is. 's Morgens ga ik met twee arbeiders op de fiets naar het vliegtuig zoeken. Wij denken dat het in het Leesten is neergestort. Maar we vinden niets anders dan pamfletten. Op de terugweg vraagt een jongen mij of ik ook het vliegtuig heb gevonden. Hij heeft zelfs nog een Wervelwind [= strooibiljet] gevonden. Het is een grotere uitgave dan voorheen. Aan de achterzijde staat een afbeelding van onze koninklijke familie. 's Avonds verspreidt zich het gerucht dat vijf Apeldoorners die de dag voor Hemelvaartsdag naar Engeland zijn vertrokken zich bij de Amerikaanse consul in Spanje zouden hebben gemeld. Het is te hopen maar ik geloof het niet. Zij zouden na Parijs met 20 personen naar het Zuiden vertrokken zijn. Zij schijnen veel steun van de Rooms-katholieke kerk te hebben gehad.

1943 ----- 24 juni donderdag.

HARDONK. Afwisselend bewolkt, droog, niet warm. Spoorlijn Apeldoorn - Amersfoort was voor korte tijd vernield door bom.

VAN HOUTUM. De Duitsers houden 's morgens om 6.30 uur oefeningen bij Brouwersmolen. De soldaten zitten om en op de fabriek. Ze schieten vanachter de muren van de woonhuizen en maken zodoende iedereen wakker. Nu kan men zien hoe het na een invasie zal gaan. De Duitsers hebben rondom het paleis een grote prikkeldraadversperring aangebracht. Deze kan met Spaanse Ruiters worden gesloten. Naast hotel Bloemink worden in de tuinen van twee woningen grote schuilkelders met wanden van ruim een meter dikte onder de grond aangelegd. Men zegt dat deze voor Seyss-Inquart zijn. De moffen leggen rondom de kazernes in een cirkel met 700 meter straal ook een prikkeldraadversperring aan. Er zouden huizen moeten worden afgebroken. De Duitse angst blijkt ook uit de wachtposten die de vijand 's nachts overal uitzet. Zo bijvoorbeeld staan iedere nacht onder aan de Ugchelse Berg in een grintgat een Duitse vrachtauto met drie luxe wagens. De auto's arriveren om half twaalf en vertrekken om half vier.

BLOEM. Weer passeerden in de nacht veel vliegtuigen. Ze hebben Elberfeld gebombardeerd.

SPOORWEGEN. Vandaag werd het spoor van Amersfoort naar Apeldoorn bij kilometer 72.234 opgeblazen. De vertragingen voor het spoorverkeer duurde van 03.45 tot 13.00 uur.

1943 ----- 25 juni vrijdag.

HARDONK. Ternauwernood zon. Om 12.58 met het treintje naar Eerbeek. Bij de firma Huiskamp en Sanders een oude kaart van Eerbeek gezien (circa 1642?) met korenmolen en volmolen. Daarna Kerstensmolentje gefotografeerd, Zilvense korenmolen bezocht en gekiekt bij Gasthuismolen. Om halfzeven thuis. Onderweg iemand ontmoet die eieren gehamsterd had. Prijs 55 cent per stuk. Over de oorlog geen nieuws. Veel vliegtuigen telkens over. Helaas gisteren zijn in Loenen weer enige joden ontdekt.

VAN HOUTUM. Het aardappelrantsoen wordt van twee tot 1 1/2 kilo teruggebracht. 's Middags komt mijn neef Henk uit Arnhem van ons afscheid nemen. Hij vertrekt dinsdag aanstaande naar Bocholt (bij Dinxperlo). Daar zal hij in zijn vak blijven. Hij behoort tot de gevaarlijke jaarklasse waarvan alle Ausweise ongeldig zijn. 's Avonds krijg ik een exemplaar van de Wervelwind die dinsdagnacht is uitgeworpen. Er schijnen weinig van deze boekjes in onze omgeving te zijn gevallen. Het is nummer 11 en handelt over de maand mei.

1943 ----- 26 juni zaterdag.  HARDONK. Opnieuw bewolkt weer met telkens opklaringen. Kleine klokken moeten nu ook ingeleverd worden. Weer geen groente.  VAN HOUTUM. 's Nachts om half één passeren de eerste vliegtuigen. Wij staan om één uur op. Er komen grote formaties recht over. Van luchtdoelgeschut of bommen is niets te merken. De deuren rammelen, misschien ook door het zware geronk. Door de bewolkte hemel is niets meer te zien. De laatste toestellen zijn nog niet weg of de eerste keren weer terug van hun aanval (1.45 uur). Het is een oorverdovend lawaai. De vliegtuigen schijnen lager te vliegen. Om twee uur passeert een Duitse colonne met antitankgeschut in richting Hoenderloo. Kort daarop volgt een luxe auto die de Van Goldsteinlaan oprijdt. Inmiddels trekt nog vliegtuig na vliegtuig over. Er schijnen geen nachtjagers in de lucht te zijn. We zien in richting Beekbergen tot tweemaal toe tussen de bomen door een rood schijnsel. Misschien zijn het brandende vliegtuigen. Boven Deelen worden even later een reeks lichtkogels afgeworpen. De laatste vliegtuigen passeren om 2.30 uur. 's Morgens vind ik op mijn kamer een nieuw pamflet. Mijn vader heeft het onder de deur doorgeschoven. Het is een enkel blaadje en bevat de bepaling over de verzwaring van de luchtbombardementen. Ook bevat het de waarschuwing aan het Nederlandse volk die woensdag over Radio Oranje is bekendgemaakt. Deze strooibiljetten zijn met grote hoeveelheden boven Zuid-Apeldoorn afgeworpen. Rondom Brouwersmolen is het er wit van. Er zijn deze nacht ook weer pamfletten (G 26) afgeworpen. Deze waren ook al dinsdagnacht in onze omgeving gevallen. Iedereen op de fabriek heeft een strooibiljet met de waarschuwing over de bombardementen in de zak. De politie moet 's nachts op last van de Duitsers vijf Apeldoornse doktoren gevangennemen. Ze kunnen er slechts één arresteren. De overigen begrijpen het talmen van de politie en verdwijnen. Onze plaatselijke dokter duikt uit veiligheidsoogpunt ook onder. De arrestatie staat in verband met de nieuwe protestbrief die de Nederlandse doktoren aan Seyss-Inquart hebben gezonden. Afschriften schijnen eerst vandaag in omloop te zijn. Er wordt gesproken over de toenemende ondervoeding van het Nederlandse volk en het steeds groter worden van het aantal TBC-patiënten. De doktoren geven de Duitsers openlijk de schuld. Ze winden er geen doekjes om dat zij al onze groente en vruchten stelen. De doktoren weigeren eenparig in Duitsland te gaan werken. Het is een scherpe brief die al zijn uitwerking heeft. Bij decreet van Seyss-Inquart moeten alle klokken zwaarder dan tien kilo en groter dan 20 centimeter in doorsnee worden ingeleverd. Al weer een voorbeeld van roof!

1943 ----- 27 juni zondag.

HARDONK. Koud weer, weinig zon en regen. Geen bijzonders.

VAN HOUTUM. Bij het vliegtuig dat dinsdagnacht op de Hoge Veluwe is neergestort (wij hebben er nog naar gezocht) zijn alle leden van de bemanning omgekomen. Alle lijken zijn zwaar verminkt. Het toestel had nog strooibiljetten (Duitse) en een aantal fosforbommen aan boord. Hieruit is op te maken dat niet altijd de volle bommenlast boven Duitsland wordt uitgeworpen. Een tweede vliegtuig is die nacht bij Wekerom (Harskamp) gevallen. Er is slechts één overlevende. Volgens geruchten zouden de Engelsen bij hun luchtaanvallen van een nieuw brandmiddel gebruik maken. In het Kroondomein zou een fles zijn gevonden met drie vloeistoffen en in de hals een kogel met daarbuiten een lint. Bij de val moet de kogel de dicht gesmolten hals vernielen en verbinding brengen tussen de bovenste en onderste vloeistof die door een laag olie zijn gescheiden. Om de vlammen direct in contact met de lucht te doen komen zijn op de fles drie breuklijnen aangebracht. Brandstaven zouden niet zo doeltreffend zijn als dit nieuwe brandmiddel. Fosfor is echter ook effectief. Zij die een bombardement hebben meegemaakt spreken er eensluidend over dat fosfor al brandend de gebouwen binnenstroomt.

1943 ----- 28 juni maandag.

HARDONK. Opnieuw kil, steeds bewolkt. Gelezen dat de Nazi-man Smidt in Frankrijk tijdens een treinreis onwel geworden en uit de trein is gevallen. Hij kon hier niet tegen en is doodgegaan. Verder geen nieuws.

VAN HOUTUM. In verband met de arrestatiepogingen van enige doktoren in Apeldoorn staan in de Nieuwe Apeldoornsche Courant vier advertenties. Drie van de betrokkenen zijn ondergedoken (dit is uit de advertentie goed op te maken) en een vierde gevangengenomen.

1943 ----- 29 juni dinsdag.

HARDONK. Betrekkelijk goed weer, bewolkt. Poging tot gevangenneming van verscheidene doktoren wegens rekwest [een verzoek] aan de bezetter over de steeds slechter wordende gezondheidstoestand van het Nederlandse volk. Waar men al voor gevangen genomen kan worden! 's Avonds bij M.[Moerman].

VAN HOUTUM. Bij verordening van Seyss-Inquart is voor het maken en verhandelen van Duitse militaire uniformen een vergunning nodig. Deze bepaling is natuurlijk getroffen om tegen te gaan dat Hollanders als Duitsers verkleed sabotage plegen.

BLOEM. Amerikaanse vliegtuigen bombardeerden Keulen en hebben de Dom in het middenschip getroffen.

1943 ----- 30 juni woensdag.

HARDONK. Bewolkte lucht, maar geen regen. Groente nog steeds moeilijk te krijgen.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST (juni 1943). Boven het buurtschap Uddel barstte een ballon uiteen. Daaraan was bevestigd een bus waarvan de inhoud bestond uit fosfor brandflessen. Er deden zich geen ongelukken voor. De Duitse patrouille Nieuw Milligen heeft de flessen in beslag genomen. In de tuin van Kraaienjagersweg 29 is neergekomen een ontploft projectiel boordgeschut van een vliegtuig. Geen schade en geen ongevallen.

VAN HOUTUM. De Apeldoornse politie neemt een tweede doktor gevangen. Commissaris Meyer ondervraagt hem op het politiebureau en na afloop wil zijn vrouw nog afscheid van hem nemen. Meyer laat hen alleen en dit is voor de dokter aanleiding om te ontsnappen. De arts springt door het raam en buiten wacht een derde persoon en geeft hem een fiets. Alles blijkt afgesproken werk te zijn. Mooier kan het niet!

BLOEM. Krantenberichten melden doodvonnissen van 2 mannen uit Heino die een voorman van de NSB uit Zwolle, na een ruzie, half dood geslagen en toen in de grond gestopt hadden. Ook van een Jood uit Amsterdam die een revolver met patronen in zijn bezit had. Allen gevonnist door de kogel.

BURGEMEESTER PONT. Evenals dat in andere gemeenten het geval zal zijn geweest bracht de inlevering van radio´s het nodige rumoer en werk met zich mee. Persoonlijk ben ik van mening dat vele radiobezitters in het verleden nooit een luistervergunning hebben aangevraagd en ook nu in gebreke gebleven zijn aan de inleveringsplicht te voldoen. Het aantal ingeleverde toestellen bedraagt niettemin 7004 terwijl aan onderdelen 38 stuks werden ingeleverd. Met het opsporen van de achtergehouden toestellen zal weldra op intensieve wijze worden begonnen. Het wachten is op nadere instructies van de Gewestelijke Politiepresident. De verstandhouding met Provincie- en Rijksinstellingen wordt beter. Die met de Duitse instanties laat niets te wensen over. Door de vrijwillige brandweerkorpsen in deze gemeente werden in de maand juni 1943 de navolgende branden geblust. Een kleine uitslaande brand Stationstraat 68, een autobrand Amersfoortseweg bij de betonweg terwijl voor een kleine binnenbrand (Waterloseweg 182) en een kleine uitslaande brand (Beemterweg 77) evenals twee loosalarmmeldingen moest worden uitgerukt.
De positie waarin de gaslevering zich bevindt is in de maand juni moeilijker geworden. De rapporten over voorgaande maanden vermelden daarover al het een en ander. De regelmatige kolenlevering vanuit Duitsland ondervindt vertraging in verband met de gebeurtenissen in het Ruhrgebied. Dit heeft tot gevolg dat er minder goede kwaliteit kolen verwerkt moeten worden. Er wordt dus minder gas geproduceerd. In de afgelopen maand is het al enige keren voorgekomen dat in de middag- en avonduren de druk op de gasleiding verminderd moest worden omdat de gashouders totaal leeg waren. Er wordt meer gas gevraagd dan we kunnen produceren. Doordat (op bevel van de Rüstungs-Inspektion) aan de ´Industrie´ te Vaassen als weermachtsbedrijf een ongekende hoeveelheid gas geleverd moet worden komt het meerdere keren voor dat de regelmatige levering van gas voor huishoudelijk en ander verbruik in het gedrang komt. De bestaande ovenruimte is te gering. Ondanks alle pogingen bij de bevoegde Nederlandse en Duitse instanties om tot nieuwbouw van een oven te geraken is het nog niet mogen gelukken de benodigde materialentoewijzingen daarvoor te krijgen. Bovendien wordt het in gebruik zijnde ovenmateriaal met de dag slechter. Dit heeft ook tot gevolg dat de gasproductie steeds minder wordt. Meerdere gasbedrijven in Nederland komen voor gelijksoortige moeilijkheden te staan.
Na gehouden aanbesteding werd begonnen met het slopen van het Raadhuis. Geveltekeningen en details werden gemaakt voor de gedeeltelijke herbouw. De aangevraagde materialen werden toegewezen. Met de herbouw kan dus worden begonnen. Taxaties werden verricht inzake de inventaris van het Raadhuis vóór en na de brand. Het huis ´Marialust´ werd onderzocht in verband met de plannen voor de vestiging van een gedeelte van de secretarie in dit gebouw. Voortgegaan werd met het herstellen van door de brand beschadigde meubelen van het Raadhuis.

1943 ----- 1 juli donderdag.

HARDONK. Mooi zomerweer. Hoor interessant verhaal over de ontsnapping van mijn huisarts uit het politiebureau. Was gevangen gezet vanwege het doktersrekwest en in een kamer van het bureau in ´bewaring´. Men liet wegens het mooie weer het raam openstaan en de dokter alleen achter. Deze benutte onmiddellijk de hem geboden kans, sprong uit het raam en wandelde rustig naar een hem bekend adres.

VAN HOUTUM. De Duitsers verbieden het bezoek aan boomgaarden (om zelf nog meer te kunnen stelen). Oom H. Palm moet 's middags bij de agent D. komen. Deze NSB-er wil ook nog vier vaten hars in beslag nemen. Dit lukt hem echter niet.

BURGEMEESTER PONT. De Duitse Weermacht heeft vandaag de twee voetbalvelden gevorderd gelegen bij de Willem III kazerne.

1943 ----- 2 juli vrijdag.

HARDONK. Goed weer, weinig zon en nieuws.

VAN HOUTUM. 's Morgens mag niemand zich op een zeker moment op het station in Apeldoorn bevinden. Het wordt eerst twee minuten van tevoren bekendgemaakt. Er houdt een trein stil waarin zich een groot aantal NSDAP-ers en NSB-ers bevinden. Seyss-Inquart zit in de 'Speisewagen' met zijn vrouw te eten. Zij gaan natuurlijk naar de begrafenis van Hauptdienstleiter Schmidt die op 28 juni uit een coupéraam zou zijn gevallen(?). Alleen om zo'n dubbele landverrader moet men van het station af anders schieten de Duitsers. Wat zijn ze weer bang! Mijn neef R. van Gerrevink moet zich in Amersfoort als militair melden. Alles verloopt snel en goed. In de krant staat een artikel over de doktoren. De gearresteerde artsen worden overgebracht naar een concentratiekamp. Hun bezit wordt verbeurd verklaard. De spreekkamers van de ondergedoken doktoren worden verzegeld. De waarheid is in dit artikel geheel verdraaid. Radio Oranje zou de brief eerst hebben voorgelezen waarna Seyss-Inquart hem zou hebben ontvangen. De gezondheidstoestand wordt in Nederland aanmerkelijk goed genoemd. Wij kennen dergelijke staaltjes. Het is daarom best te begrijpen dat de Duitsers zulke strenge maatregelen nemen. Want zij kunnen de waarheid niet horen. Volgens geruchten zouden in Nederland de meubels worden verbeurd verklaard. Men mag misschien alleen meubels voor één kamer houden. Er vertrekken weer een groot aantal vrijwilligers naar het Oostelijk front.

1943 ----- 3 juli zaterdag.

HARDONK. Zonnig weer, niet erg warm. Weer doktoren gevangen gezet. Waar moet dat heen met de volksgezondheid? Maar wat telt een echte Nederlander? Die behoort immers niet tot het uitverkoren volk!

VAN HOUTUM. Het vervoer van groente is in Nederland verboden. Controleurs hebben niet alleen de bevoegdheid de groente in beslag te nemen maar ook het vervoermiddel. Een buurjongen die onlangs voor de arbeidsinzet is opgeroepen schrijft een brief aan zijn ouders. Hij deelt mee dat hij getekend heeft voor de NSKK. De ouders zijn terneergeslagen. Zij lezen in plaats van de SS-tekens achter op de brief het getal 44. Dit is een bewijs dat zij er niet veel van begrijpen. De hele buurt is in opschudding. Zijn ouders moeten het nu lijden. Een buurvrouw waarvan de zoon ook bij Berlijn werkt weigert het verzoek van de moeder van de NSKK-man het adres van haar zoon op te geven. De NSKK-er mocht haar zoon ook eens 'verpesten'. De artsen houden 's morgens geen spreekuur. Zij zijn bang dat de Duitsers hen op dat ogenblik zullen arresteren. Voor het ziekenhuis staat een wacht. Iedere zou een eigenhandig geschreven brief naar Seyss-Inquart hebben gestuurd. Er zouden slechts zeven dokters in Apeldoorn mogen blijven. Een vrouwelijke oogarts is ook gevangengenomen.

BURGEMEESTER PONT. Telegram aan de geneesheren in dienst van de gemeente Apeldoorn: als behorende tot de geneesheren in dienst van deze gemeente gelast ik u terstond aan verzoeken om assistentie uitgaande van patiënten van collega's die hun praktijk hetzij vrijwillig hetzij onvrijwillig niet uitoefenen gevolg te geven -stop- niet nakoming van dit bevel zal tot uw arrestatie voeren ongeacht verbreking van uw relatie met de gemeente die daaruit noodzakelijkerwijs voort vloeit.
Burgemeester van Apeldoorn (getekend Pont)
Bovenstaand telegram is te zenden aan de navolgende geneesheren:
P. Dethmers, huidarts, Mariannelaan 29
C. Hemmes, controlerend geneesheer, Zwolseweg 449
J. Hermanides, geneesheer-huisarts, Wilhelminapark 3
M. de Jong, geneesheer-huisarts, Beekbergerweg 30 (Loenen)
A. Meinders, internist, van Hasseltlaan 16
F. Piekema, geneesheer-huisarts, Ugchelseweg 88
M.C.J. Pilaar, chirurg, van Hasseltlaan 17
H.Th.M. v.d. Poll, geneesheer-huisarts, Staverdenseweg 105 (Elspeet)
D. Pont, geneesheer-huisarts, Loenenseweg 2 (Beekbergen).
Telefonisch doorgegeven aan Rijkstelefoniste rond 1.45 namiddag
(getekend door de secretaresse van de Burgemeester).

1943 ----- 4 juli zondag.

HARDONK. Goed weer, geen bijzonders.

VAN HOUTUM. In Apeldoorn worden drie artsen gevangengenomen. Zij worden direct geboeid naar een strafkamp overgebracht. Daar scheren de Duitsers hun hoofden kaal. Twee andere doktoren komen vrij. Men zegt dat zij een loyaliteitsverklaring hebben getekend. Dit is hoogstwaarschijnlijk niet juist. De doktoren raden allen die om medische hulp verzoeken aan de burgemeester op te bellen. Dit is om zoveel mogelijk verwarring te stichten. 's Middags fiets ik naar Laag Soeren. Daar bezitten mijn oom en vader een bos. Alleen al op ons terrein vind ik zes verschillende pamfletten. Daarvan zijn drie nieuwe. Eén is geheel verregend en ik weet niet precies wat er op staat.

BLOEM. Enkele dokters zijn opgehaald en werden in overvalwagens weggevoerd. Quo Vadis? Nadat hierover de doktersbond een rekwest aan Seyss Inquart had geschreven is, als reactie hierop, bevolen nog meer artsen te arresteren. Men zegt dat er in Deventer nog maar 4 artsen zijn. Ook is er in Apeldoorn als het ware een doktersjacht gehouden. Prijzen: nieuwe rijwielbanden van voor de oorlog f 400,- per stuk, 50 gram vooroorlogse shag f 20,-, veulens van 4 maanden f 1.000,- tot f 1.200,-. Nieuwe platte wagen op goede luchtbanden f 4000,-, 1 liter Brandewijn f 35,-, 1 suikerbon van 1 kg f 12,-, 1 kilo jonge hanen f 8,-, kloek met 12 kuikens f 75,- en eieren 60 cent per stuk.

1943 ----- 5 juli maandag.

HARDONK. Goed weer, geen bijzonders.

VAN HOUTUM. 's Middags krijgen we de glas-in-loodramen. De schilder zal ze morgen in de kozijnen aanbrengen.

1943 ----- 6 juli dinsdag.

HARDONK. Goed weer, geen bijzonders.

1943 ----- 7 juli woensdag.

HARDONK. Kil weer, allerlei geruchten over een groot Duits offensief tegen Rusland.

VAN HOUTUM. De burgemeester van Apeldoorn maakt een nieuwe regeling over de groenteverdeling in onze gemeente bekend. De telers moeten alle producten op de aangewezen veiling brengen. De burgers zijn verplicht een vaste groentehandelaar te nemen. Directe verkoop van de teler aan de verbruiker is verboden. Een nader te publiceren verordening zal de straffen voor overtreding bepalen. Zover is het nu al in Nederland! De Nederlanders komen niet meer voor hun eigen oogst in aanmerking. Wij moeten met afval tevreden zijn. Op de veiling zitten natuurlijk ook Duitsers. Zij zullen zoals altijd het beste van het beste nemen en met vreemd kapitaal betalen.

BURGEMEESTER PONT (krant van 10 juli 1943). Bekendmaking. De burgemeester brengt ter openbare kennis dat voor personen die zich bij het sein ´luchtalarm´ op straat bevinden en zich daarvan terstond moeten verwijderen. Als zij in de onmiddellijke omgeving waar zij zich bevinden geen onderkomen bij de bewoners van de huizen kunnen vinden staan de navolgende schuilkelders en schuilloopgraven ter beschikking.
Plaats waar gelegen - plaatsruimte voor.
- SCHUILKELDERS.
Asselsestraat 49: 20 personen
Deventerstraat 15: 50 personen
Deventerstraat 184: 25 personen
Hoofdstraat 131: 15 personen
Hoofdstraat 155: 50 personen
Korenstraat 2: 10 personen
Korenstraat 6: 25 personen
Marktplein 17: 30 personen
Raadhuisplein 4: 15 personen
- SCHUILLOOPGRAVEN.
Arnhemseweg hoek Reigersweg: 20 personen
Deventerstraat 23: 40 personen
Eendrachtstraat hoek Jachtlaan: 40 personen.

1943 ----- 8 juli donderdag.

HARDONK. Somber en geen nieuws.

1943 ----- 9 juli vrijdag.

HARDONK. Somber weer en geen nieuws.

VAN HOUTUM. De nieuwe distributiekaart brengt enige veranderingen. Er wordt geen cacao meer verkocht. 'Ter vermijding van fraude' zijn twee boterbonnen geldig. Deze geven samen recht op 250 gram boter. Voorheen gaf iedere boterbon recht op 250 gram. Men krijgt op de tabaksbon alleen sigaren. Bij de uitreiking van de bonkaarten zit nu een ambtenaar die met de Arbeidsbeurs in contact schijnt te staan. Hij controleert eerst de stamkaarten en houdt diegene achter die indien nodig niet van een stempel zijn voorzien. Zo houdt hij er in Ugchelen zes achter. Onze fabriek krijgt een schrijven van het Rijkscommissariaat. Daarin wordt meegedeeld dat oproepingen voor de arbeidsinzet tot 15 augustus aanstaande worden gestaakt. Daarentegen moeten alle Ausweise naar de vakgroep worden gestuurd. Daar zullen ze geschift worden. De teruggestuurde Ausweise zullen van een nieuw stempel zijn voorzien. Dit betekent weer anderhalve maand uitstel. In die tijd kan er veel gebeuren.

1943 ----- 10 juli zaterdag.  HARDONK. Kil, iets regen, later droog. Op straat doen geruchten de ronde over een aanval op Sicilië.  KRANT (Gemeentewerken). Met nadruk wordt er op gewezen dat de klantenlijsten voor de groente- en fruitvoorziening uitsluitend bedoeld zijn voor de inwoners van Apeldoorn.

1943 ----- 11 juli zondag.

HARDONK. Sombere ochtend met iets regen. Nieuws ontbreekt.

VAN HOUTUM. In de afgelopen week is er een Vliegend Fort bij Oosterbeek neergestort. Het werd door Duitsers bestuurd. Het toestel met Amerikaanse bemanning moest door een defecte motor onlangs op het vliegveld Deelen een noodlanding maken. De Duitsers repareerden de motor zonder echter op een gebarsten propeller te letten. De moffen taxieden eerst nog over het vliegveld. Het verliep zonder ongelukken. Dit was voor hoge Duitse officieren aanleiding om de proefvlucht mee te maken. Het is hun duur te staan gekomen. Want het vliegtuig stortte boven Oosterbeek neer en alle inzittenden werden gedood. 's Morgens krijg ik een foto van Koningin Wilhelmina. Het is een strooibiljet dat bij Ede is gevallen. De Koningin is zeer verouderd. Op de achterkant staat dat de RAF deze nieuwste foto op verzoek van de uitgevers van de Wervelwind zal verspreiden.

BURGEMEESTER PONT. 16.45 uur. In de tuin van perceel Trekweg 504 is neergekomen een ballon waaraan een blikken bus met vloeistof was bevestigd. Geen schade of ongevallen.
17.00 uur. In een weiland achter perceel Trekweg 256 is neergekomen een flesje fosforrubber. Geen schade of ongevallen.
19.30 uur. In een weiland achter perceel Trekweg 156 is neergekomen 3 flesjes met fosforrubber. Daarvan was er één ontbrand. Geen schade of ongevallen.

1943 ----- 12 juli maandag.

HARDONK. Zoel regenachtig weer. De meeste doktoren zijn weer terug. De ´ondergedokenen´ blijven natuurlijk voorlopig weg.

VAN HOUTUM. In een nieuwe verordening van Seyss-Inquart wordt het aan werkgevers verboden werknemers geboren in 1924 [19 jaar] in dienst te houden of te nemen. Een voorbeeld hoe de Duitsers en hun handlangers hier de voedselvoorziening verknoeien zoals de aanslag op Dobbelman. Hij was een vooraanstaand burger in Wiesel. Deze man verleende voortdurend aan zieken thee, koffie, suiker, vet enzovoort. Een buurman (nog niet eens een NSB-er) meende ook voor zo'n gave in aanmerking te komen. Maar toen het zijn neus voorbijging waarschuwde hij (let wel!) D. De filantroop wilde niets met NSB-ers op zijn terrein te maken hebben. Het draaide tenslotte op een vechtpartij uit. Dobbelman kreeg een schot door de longen en ligt nu in het ziekenhuis. D. nam zijn grote voorraad levensmiddelen in beslag. Dobbelman zal na zijn herstel naar Vught worden overgebracht. Nu boft de NSB weer. Nu zij zich weer eens aan gestolen goed tegoed kunnen doen.

BLOEM. Inval van de Engelsen en de Amerikanen in Sicilië bij Italië.

1943 ----- 13 juli dinsdag.

HARDONK. Wisselend bewolkt, regenbuien. Enkele vliegtuigen in de nacht. 's Avonds bij M.[Moerman].

1943 ----- 14 juli woensdag.

HARDONK. Redelijk weer. In de nacht enkele vliegtuigen.

VAN HOUTUM. De pers wil ook eens grappig zijn. Zij deelt mee dat 99,3% van de Nederlandse doktoren hun excuses hebben aangeboden. Geen enkele dokter is zich hiervan iets bewust. Met andere woorden Seyss-Inquart vindt zijn tegenmaatregelen onverantwoordelijk.

KRANT (Gemeentewerken). De consument heeft tot en met vrijdag 16 juli gelegenheid zich bij zijn leverancier van groenten en/of fruit te laten inschrijven als klant. Na die datum kan niet worden gegarandeerd dat nieuwe klanten kunnen worden aangenomen. De detailhandel moet zo spoedig mogelijk maar uiterlijk aanstaande zaterdag de klantenlijsten voor groenten en/of fruit inleveren op het Plaatselijk Verdeelkantoor, Kanaalstraat 1.

1943 ----- 15 juli donderdag.

HARDONK. Mooi zomerweer. In Ugchelen worden enkele ondergedoken joden ontdekt en vrijdag per trein weggevoerd.

VAN HOUTUM. 's Nachts om 0.30 uur belt de politie bij ons aan de deur. De boevenwagen staat op de weg. De agenten vragen naar het pension Eljo-Zamy [stond op de plek waar nu de Cantharel is]. Zij zijn gebeld met de mededeling dat daar een groot aantal joden zijn ondergedoken. Dit is waar zodat er weer van verraad sprake is. Het 's nachts werkend personeel van onze fabriek maakt het één en ander mee en hoort veel geschreeuw in de richting van dit pension. 's Morgens horen wij precies hoe de vork in de steel zit. De beheerder van het pension Eljo-Zamy (aangesloten bij de NSB) heeft zelfs geholpen de joden te arresteren. Volgens de algemene opinie heeft hijzelf de politie opgebeld. Enkele joden proberen te ontkomen en vluchten in de rogge. De meeste van hen worden door de zoon en de aanstaande schoonzoon gepakt en onder hevige gevechten (de joden bieden verzet) aan de politie uitgeleverd. Ook nog wordt geprobeerd een jood te vergiftigen. Daarna gaat de zoon alle buren rond en vraagt of zich er ook nog joden bevinden. Hij dist de leugen op dat zijn vader en hij, als niet alle joden worden gearresteerd, naar Vught zullen worden overgebracht. Het is vanzelfsprekend dat ook zij bij zo'n geval als jood zouden worden behandeld. Maar dit gebeurt niet omdat zij de joden hebben verraden en NSB-er zijn. Het gezin van de beheerder van pension Eljo-Zamy probeert zich op allerlei wijze tegenover de omwonenden te verontschuldigen. Alle verklaringen zijn onzin en lopen zeer uiteen. Intussen (dat wil zeggen voor zeven uur) is de boevenwagen al weer naar Apeldoorn geweest om daar zijn eerste vacht af te leveren. De leider van de jodenvervolgers in onze gemeente D. komt mee. Hij dwingt een buurman een jood die zich in zijn rogge heeft verscholen te helpen vangen. In totaal zijn er 19 joden, één reserve-officier en twee studenten die er ook waren ondergedoken gearresteerd. Vier joden zijn ontkomen. Zij dragen praktisch geen kleren omdat het verraad 's nachts is gepleegd. Eén van hen draagt een pyjama met daarover een jasje en schoenen. Verder niets. Deze is zo brutaal en stapt 's morgens in de bus naar Ede. Een tweede is het bos in gevlucht en wordt daar door omwonenden van eten voorzien. Er zijn geen woorden genoeg te bedenken om dat tuig te beschrijven. Eerst zijn een groot aantal joden (soms 30) naar het pension gelokt. Zij moesten een entreegeld (uitgedrukt in honderden guldens) en een kostgeld van 6 tot 10 gulden per dag betalen. Dit was op zichzelf al onmenselijk. Daarbij komt nog dat er voortdurend met een knuppel geranseld werd. Ook werd met deportatie naar Polen gedreigd als ze niet wilden werken. Het was te begrijpen dat deze joden op een zeker moment niet meer konden betalen. Dit beviel de pensionhouder niet en daarom vond hij het beter hen te verraden. Volgens geruchten zou dokter Wouters weer gearresteerd zijn. Hij is op 30 juni van het politiebureau ontsnapt.

1943 ----- 16 juli vrijdag.

HARDONK. Mooie dag. Tennishuisje van de prinses op Het Loo verbrand. De Italianen spreken van zware gevechten op Sicilië en over de opmars van de bondgenoten in de vlakte van Catania! Bij Bjelgorod in Rusland spreekt het Duitse legerbericht van zware regens!

VAN HOUTUM. De Rijksverkeersinspectie legt voor de maand augustus beslag op onze vrachtauto met chauffeur. De auto zou worden ingezet voor het binnenhalen van de oogst in de Noordoostpolder. Wij laten het hierbij niet zitten en bellen de Waffen SS op. Deze heeft de wagen 'sichergestellt'. Deze deelt mee dat de Rijksverkeersinspectie geen bevoegdheid heeft de auto te vorderen. Het is één van de weinige gevallen dat men de moffen nodig heeft. Al heeft men nog geen klantenkaarten voor de distributie van groente toch is de groente al op de bon. Het rantsoen is één kilo per week. Deze lage toewijzing werkt de zwarte handel in de hand. Plaatjes met het opschrift 'Bonnen kopen is rantsoenen stelen' hebben geen zin. De Overheid blaast de zwarte handel nieuw leven in. Nederland heeft voldoende groente.

POLITIE. Recherche. 18.30 uur. Door agent D. in arrest gesteld verdacht van behoren bij een organisatie tot het verbergen van joden: Johannes Post, geboren te Oosterhesselen, wonende daar Nieuwlande H.8. en Theodora van Zuilen, geboren 1-4-1920 te Rijnsburg, zonder beroep en wonende te Zwolle, Sassenstraat 45. Post was in het bezit van 2172,50 gulden en 1100 Reichs Mark, 5 volledige bonkaarten en een blanco velletje voor het gebruik van valse Persoonsbewijzen.
Juffrouw van Zuilen was in het bezit van 336,50 gulden. Het geld is niet in beslag genomen. Respectievelijk geplaatst in cel 1 en kamer 27. Ariërs.

1943 ----- 17 juli zaterdag.

HARDONK. Iets kouder. 's Morgens nogal vliegtuigen.

VAN HOUTUM. Wij horen 's morgens om negen uur zwaar vliegtuiggeronk. Het zijn alle Amerikaanse bommenwerpers. Het zware geronk houdt een half uur aan. Daarvoor passeerden 30 Duitse jagers in westelijke richting. Wij horen 's middags dat Amsterdam zwaar gebombardeerd is. De voornaamste doelen waren de Fokker-fabrieken en het gebouw van de BPM (Shell). Beide doelen staan in brand. Minstens de helft van de uitgeworpen bommen zijn in woonwijken terechtgekomen. Een uit de hoofdstad terugkerende Ugchelse jongeman heeft nog geholpen vier lijken onder het puin uit te halen. Hij schat het aantal doden op 300. Het juiste over het bombardement is nog niet bekend. Wij krijgen ook geen krant uit Amsterdam. De beheerders van het pension Eljo-Zamy gaan nog steeds door met hun verraderlijke politiek. Agent D. kreeg gisteren een sein van hem dat er gewoonlijk iedere vrijdagmiddag een man aan zijn pension kwam de joden levensmiddelenbonnen te brengen. Het is evenwel zaterdag maar D. gaat toch 's middags met een NSB-rechercheur even voorbij de fabriek in de struiken zitten. De bonnenleverancier verschijnt gelukkig niet. Maar zij arresteren wel een jood die bij het pension een onderkomen wilde zoeken. Zijn zoon ging gisterenavond naar twee joden, man en vrouw, die ook bij hen waren geweest en elders in Ugchelen zijn ondergedoken. Hij vertelde dat de politie hen over enige minuten zou komen arresteren. Hij overhandigde hen daarna een flesje met vergif en belde een eind verder bij een winkelier de politie op. De joden hebben nadat zij het vergif hadden ingenomen een half uur op de grote weg gewandeld en zakten vervolgens in elkaar. Zij leven nog en liggen nu in het ziekenhuis. De beheerder van het pension houdt maar vol dat hij de joden moet aanbrengen anders gaat hij met zijn zoon naar Vught. Gebeurde dit maar dan was Ugchelen van een paar grote bandieten verlost.

BLOEM. Men zegt dat 1/3 van Sicilië in handen van de Engelsen is. Bombardement van Amsterdam met als doel de Fokker fabrieken maar waar 113 doden bij te betreuren zijn.

1943 ----- 18 juli zondag.

VAN HOUTUM. Er passeren de laatste dagen veel Weermachtstreinen Apeldoorn in richting Amersfoort. Het zijn er deze dag 25. Agent D. is 's middags weer bij het pension Eljo-Zamy. Zijn doel is niet bekend. Er is sprake van dat de agent D. donderdagmorgen van het pension een zij spek en een zak rogge heeft aangenomen.

POLITIE (Recherche). Om 1.00 uur bleek dat de arrestant Post verdwenen was. Volgens verklaring van de overige arrestanten is hij om 22.25 uur door een burger uit zijn cel gehaald. De Majoor van politie is hiermee terstond in kennis gesteld en gelastte dat Mejuffrouw Kuiper in cel 6 in verband met het in te stellen onderzoek niet overgebracht mag worden naar Westerbork.
4.00 uur. In verband met de ontvluchting van Post is het navolgende alarmeringsbericht opgegeven aan de Centrale te Arnhem:
namens de Majoor van Politie te Apeldoorn wordt aanhouding en voorgeleiding verzocht van Johannes Post, geboren 4-10-1906, landbouwer, wonende te Oosterhesselen Nieuwlande nummer H.8, die hedennacht uit het politiebureau te Apeldoorn is ontvlucht. Nauwkeurige recherche. Epe, Heerde en buitenagenten kennisgegeven. De Burgemeester van Oosterhesselen is eveneens kennisgegeven.

1943 ----- 19 juli maandag.

VAN HOUTUM. 's Avonds komt de vrouw van de beheerder van het pension Eljo-Zamy bij mijn tante aan de deur of wij (mijn oom en vader zijn eigenaar van hun pension) niet kunnen zorgen dat de praatjes ophouden die in Ugchelen over hen gaan. Zij geeft indirect te kennen dat hun pension wordt gemeden. Zo moet het gaan! In de afgelopen nacht is een jood uit het politiebureau ontsnapt. De zaak schijnt nu in handen van de Duitsers te zijn. D. dreigt de Ugchelse agent met ontslag. De Apeldoornse politie, in het bijzonder de nachtwakers, zullen een zware pijp roken. D. echter voelt zijn invloed uitbreiden. Hij is destijds tot opperwachtmeester bevorderd en wordt misschien tot onderluitenant verhoogd.

BLOEM. Bombardement van Rome waarbij de basiliek van Lorenzo getroffen is, 117 doden.

1943 ----- 20 juli dinsdag.

VAN HOUTUM. Agent D. is al 's morgens in Ugchelen op zoek naar twee nieuwe joden. Hij kan ze in de loop van de morgen arresteren. Ook dit is verraden werk. Gisteren zag men hem op de Jachtlaan. Hij liep achter twee bejaarde joden met de revolver in de aanslag. Zo bang is hij. In de krant staat een advertentie waarbij een twintigtal artsen de hervatting van hun praktijk bekendmaken.

1943 ----- 21 juli woensdag.

VAN HOUTUM. In Emst en Heerde worden een boswachter en een postbode doodgeschoten voor verraad van onderduikers. Het Arbeidsbureau roept de hele lichting 1922 [21 jaar] op. De betrokkenen moeten zelfs hun stamkaart en distributiebescheiden meebrengen. Tot hen behoren twee neven en een arbeider van de fabriek. Zij zijn van plan onder te duiken.

1943 ----- 22 juli donderdag.

VAN HOUTUM. De burgemeester benoemt de directeur van Gemeentewerken tot gevolmachtigde voor de evacuatie van Apeldoorn. Het schijnt dat er plannen voor de evacuatie worden gemaakt. Laten de moffen maar direct op de IJssellinie terugtrekken dan is er geen sprake van evacuatie. Op last van het Rijksbureau moet de Apeldoornse politie het koper dat op 3 juni bij Brouwersmolen is gevonden teruggeven. Het Rijksbureau rangschikt het onder machineonderdelen. Hiermee loopt D. een tweede blauwtje. Hij was zelfs zo brutaal ons twee rekeningen te laten betalen voor het vervoer van het in beslag genomen koper. Mijn broer gaat deze dag naar de vakgroep om mijn neef Jan en een arbeider (beide in 1922 geboren) vrij te krijgen. Deze lichting komt niet voor vrijstelling in aanmerking. Het ziet er dus niet mooi uit.

BLOEM. Bombardement van Hamburg, veel doden.

1943 ----- 23 juli vrijdag.

VAN HOUTUM. 's Middags gaat de arbeider (geboren in 1922) van onze fabriek naar het Arbeidsbureau. Hij krijgt zoals de beurs zegt een 'week' uitstel. Dus hij zal niet woensdag maar vrijdag moeten vertrekken. Volgens Bartjens is dit echter twee dagen uitstel. Apeldoorn is weer de eerste die met de arbeidsinzet begint. In geen enkele gemeente komt het nog voor dat men een begin maakt met het oproepen van de lichting 1922 [21 jaar].

1943 ----- 24 juli zaterdag.

VAN HOUTUM. 's Nachts komt de overvalwagen weer bij pension Eljo-Zamy. Het doel is onbekend. Maandag aanstaande wordt de groentedistributie in Apeldoorn van kracht. Het rantsoen is per week een halve kilo groente en een kwart kilo fruit. Dit is nu in Nederland! Het is schande! Hier tegenover staat dat zelfs de burgemeester smokkelt. Een agent betrapte een jongeman die een kist tomaten naar zijn woning (van Pont) moest brengen. De burgemeester wenste geen vervolging. Dit was voor de politie aanleiding om voortaan niemand meer met kleine hoeveelheden groente aan te houden. Houten meubelen mogen nog alleen op vergunning worden gekocht. De Weermacht vordert voortdurend personentreinen. De reizigers moeten eruit en moeten maar zien dat zij hun bestemming bereiken. Reizigers uit Rotterdam (naar Apeldoorn) worden tot vier maal toe op zo'n wijze uit de trein gezet. Hun reis duurt zodoende negen uur. De Nederlandse Bank weigert bemiddeling te verlenen ter verkrijging van vrijstelling van mijn neef en een arbeider. Beide zijn geboren in 1922 [de Van Houtum-fabrieken leverden bankpapier aan de Nederlandse Bank]. Zij moeten maar door twee anderen worden vervangen! 's Middags komt een neef uit Amsterdam voor enige tijd bij ons logeren. Bij het bombardement van verleden week zaterdag [op Amsterdam] is geen militair doel getroffen. Gisteren fietste mijn neef J. van Gerrevink met een vriend van Wenum naar huis. Jaap zegt onderweg onder meer ´Ik zou zo graag eens rotmof tegen een Duitser zeggen.´ Kort bij huis zegt zijn vriend dit tegen een mof. Deze mof gaat hen achterna. De vriend weet te ontkomen maar mijn neef niet. Deze moet onder bedreiging van een revolver zijn persoonsbewijs afgeven. De Duitser steekt het in zijn zak. Jaap moet daarna mee naar de Ortskommandant nadat de 'rotmof' afscheid van zijn meisje had genomen. De Ortskommandant wil de naam van zijn vriend weten. Hij dreigt hem op transport naar Duitsland te stellen. Tenslotte (het is al over twaalf uur) vertelt mijn neef de naam. Daarna wordt hij vrijgelaten. Jaap is de hele dag onder de indruk. Dit wordt nog vergroot door het feit dat hij zich niet op de Arbeidsbeurs heeft gemeld (hij is in 1922 geboren). Eerst is er nog onenigheid met de ouders van zijn vriend. Maar dit wordt 's avonds bijgelegd.

1943 ----- 25 juli zondag.

VAN HOUTUM. De vliegtuigmotoren in de Tricotfabriek [aan de Fabriekstraat] draaien 's morgens van zes tot acht uur. Waarom niet later? Iedereen wordt van het lawaai wakker.

BLOEM. Bombardement van Essen, ze zijn hier overgekomen en het trekken duurde ± 1 uur lang. In Beekbergen zagen we van hieraf nog een brandbom vallen.

1943 ----- 26 juli maandag.

VAN HOUTUM. 's Nachts om 0.15 uur word ik wakker door het zware vliegtuiggeronk. Er passeren al sinds een half uur grote formaties. Wij staan alle op. Enkele gaan direct naar buiten. Plotseling verlicht een helle gloed de hemel. Een vliegtuig stort in richting Harskamp neer. We horen tegelijkertijd een aantal ontploffingen. Deze zijn van het toestel afkomstig. Kort daarop volgt een harde knal echter in de richting van Beekbergen. We lopen zo hard we kunnen naar binnen. Later zien we in richting Beekbergen een rood schijnsel. Er is zeker een bom ingeslagen. Daarna (12.40 uur) is er luchtalarm. De vliegtuigen komen nog steeds in groten getale over. In de richting van het Ruhrgebied zien we flitsen van exploderende bommen en ontploffende granaten. We zien voorts nog twee luchtgevechten (lichtspoormunitie). Het luchtalarm duurt 1 1/2 uur. De vliegtuigen werpen 's nachts wel is waar geen pamfletten uit maar uitsluitend zwarte stroken. Alleen in onze directe omgeving liggen vier pakken met ieder 2.000 stuks. Voorts liggen er heel veel enkele. De stroken zijn 25 of 30 centimeter lang en respectievelijk 2 en 1 1/2 centimeter breed. Zij bestaan uit zwart papier met daartegen geplakt een strook aluminiumpapier. Dit is aan de buitenkant ook zwart. Niemand weet wat deze stroken betekenen. Er gaan de gekste geruchten over deze papiertjes. De één noemt het brandplaatjes de ander negatieven met foto's van ons vorstenhuis of een middel voor de bacteriënoorlog. Wat het is zal wel niet direct bekend worden. Iedereen wil de stroken op zijn wijze onderzoeken. Velen leggen ze in water en wachten op een reactie. Deze blijft uit. Het vliegtuig dat 's nachts in richting Harskamp is neergestort ligt achter in het Ugchelse Bos op verboden terrein dicht bij de Hoog Buurlose heide. Men vindt geen lijken bij het toestel. Twee vliegers hebben zich in Radiodorp [= Radio Kootwijk] en Ugchelen bij de politie gemeld. Zij zeggen dat de zwarte stroken onschuldig zijn. Ze willen niets meedelen over het doel van deze papiertjes. Het vliegtuig heeft pakken van deze stroken aan boord. Er zijn kraters maar deze zijn zeer waarschijnlijk door de motoren ontstaan. Het vliegtuig ligt totaal versplinterd over een groot oppervlak verspreid. Er si 's nachts bij Loenen een bom gevallen. Fosforbommen verlichtten het terrein om het station Beekbergen. Deze hebben lange tijd gebrand. Wij hebben de rode gloed ervan gezien. De Telegraaf maakt het aftreden van Mussolini in twee regels bekend. De rest van het artikel bestaat uit passages van de beide proclamaties en een levensbeschrijving van maarschalk Badoglio [na machtsoverdracht leider van de Italiaanse regering]. Iedereen is zeer in de stemming over deze plotselinge ommekeer in de wereldpolitiek. Men noemt dan ook de 's nachts uitgeworpen zwarte stroken rouwbandjes ter gelegenheid van Mussolini.

BLOEM. Aftreden van Mussolini als chef van de Italiaanse weermacht. Hij wordt opgevolgd door Badoglio. Alles gaat weer zijn gewone gang.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Om 00.30 uur is in de bossen van het staatsbosbeheer, 4 kilometer ten westen van de weg Ugchelen - Apeldoorn, neergestort een Engelse bommenwerper. Het toestel was geheel vernield. Later hebben twee van de inzittenden zich gemeld en zijn door de politie overgegeven aan de Duitse autoriteiten.
Om 00.31 uur zijn in een bouwland achter perceel 105 (Dorpstraat Beekbergen) neergekomen 45 fosforrubber brandbommen. Daarvan waren er 20 tot ontbranding gekomen. Bovendien daar aangetroffen 120 brandstaven die niet tot ontbranding waren gekomen. De brandweer heeft de brandbommen opgeruimd. Geen schade of persoonlijke ongevallen.
Ook om 00.31 uur is bij perceel 42 (Hoge Bergweg Beekbergen) neergekomen een zogenaamde luchttorpedo. Van perceel 42 alle ruiten, deuren en plafonds vernield. Geen persoonlijke ongevallen. Perceel 47 alle ruiten en dakpannen vernield. De bewoners van perceel 42 hebben de woning ontruimd en zich begeven naar hun woning in Den Haag. Zij waren tijdelijk met vakantie in Apeldoorn. In de gehele gemeente werden duizenden zwarte smalle strookjes papier gevonden. Naar ingewonnen inlichtingen zijn deze strookjes in geheel Gelderland gevonden. Volgens bewering had men deze strookjes in de lucht zien branden. Anderen beweerden dat de strookjes gedurende 1 uur licht afgaven. Voorlopige conclusie is dat de strookjes gedurende één uur fosforescerend zijn en wellicht gebruikt worden om later volgende vliegtuigen de weg te wijzen. Deze voorlopige conclusie is niet officieel. Den Haag wist ook geen verklaring te geven.

1943 ----- 27 juli dinsdag.

HARDONK. Heel mooi weer. De mensen erg opgewekt over aftreden van Mussolini.

SPOORWEGEN. Nabij Kootwijk werd om ongeveer 2 uur 's nachts het spoor Amersfoort - Apeldoorn opgeblazen. Twee in Duits uniform geklede officieren gaven te Stroe, nog geen 5 minuten na de explosie, kennis dat het spoor nabij Kootwijk versperd was. De vertraging van het verkeer duurde tot ver in de middag.

BURGEMEESTER PONT. Door de gehele provincie en ook daarbuiten werden smalle strookjes staniol[?] gevonden. Deze waren in een zwarte vloeistof gedompeld. Over het doel van deze strookjes tast men vooralsnog in het duister. Ook in Den Haag wist men hiervoor geen verklaring te geven.

1943 ----- 28 juli woensdag.

HARDONK. Warm heerlijk zomerweer. Tocht naar Vaassen en op de terugweg veel vliegtuigen gezien en mitrailleurvuur gehoord. Geen groente.

VAN HOUTUM. Wij horen 's middags even voor twaalf uur zwaar vliegtuiggeronk. Het wordt afgewisseld door mitrailleur- en kanonvuur. De toestellen zijn niet te onderscheiden maar iedereen vermoedt dat het Amerikaanse bommenwerpers zijn. Ruim 20 minuten later is er opnieuw vliegtuiggeronk. Wij gaan direct naar buiten en zien in richting van Beekbergen een groot aantal strepen in de lucht, dicht bij elkaar. De strepen worden langer en eindelijk zijn ook de vliegtuigen (zelfs de motoren, echter met de verrekijker) te onderscheiden. Zij begeven zich in westelijke richting. Het zijn samen 36 viermotorige bommenwerpers. Boven deze formatie zien we nog tientallen zwarte vlekken. Het is met de verrekijker niet te onderscheiden of dit ook vliegtuigen zijn. Een Duitse jager probeert de formatie vanuit noordelijke richting aan te vallen. Hij verdwijnt spoedig na het geconcentreerde spervuur van de bommenwerpers. Dit afweervuur houdt vrij lang aan. Het is voor het eerst dat wij in deze oorlog viermotorige bommenwerpers zien. Zodoende is iedereen in een nog betere stemming dan gisteren. Later horen wij dat één zo'n bommenwerper al schietend laag over Hoenderloo heeft gevlogen. Bij enkelen vlogen de kogels door het dak. Een jager zou bij Otterlo en een bommenwerper bij Wageningen zijn neergestort. Volgens geruchten zou er 's morgens van 9-12 uur in Amsterdam luchtalarm zijn geweest. 's Morgens krijgen wij een schrijven van de Arbeidsbeurs dat door de directeur is ondertekend. Volgens deze brief kan er aan niemand geboren in 1924, 1923 en 1922 vrijstelling worden verleend. Deze directeur heeft zo'n hekel aan ons dat hij op allerlei wijze personeel van beide fabrieken naar Duitsland probeert te jagen. Even later horen wij dat mijn neef J. van Gerrevink (geboren in 1922) morgen een Ausweis op de Beurs kan komen halen. Dit klopt dus niet met bovengenoemd schrijven. 's Middags belt S. (Rijksduitser, directeur bankpapierfabriek in Heelsum) ons op. Hij heeft op het Arbeidsbureau in Arnhem (dit staat boven Apeldoorn en Deventer) zo'n eigenwijs antwoord gekregen dat hij morgen naar Amsterdam zal gaan. Hij zal proberen om mijn neef en een arbeider (beide geboren in 1922) vrij te krijgen van Duitsland. Het schijnt dat de directie van de Arbeidsbureaus te Arnhem en Apeldoorn onder één hoedje spelen. Daarna belt het Rijksbureau op dat zij moeite hebben gedaan beide jongens op een papierfabriek in Saksen tewerkgesteld te krijgen. Zover moet het niet komen. Zij moeten in Nederland blijven!
Twee controleurs van de CCD doen 's middags een inval bij het pension Eljo-Zamy. Het onderzoek duurt een uur. De controleurs vinden de resten van een geslacht varken (clandestien). In het vlees is al ongedierte. Zij vinden in een kast waar alleen weckflessen met vlees staan vier bedroven flessen enzovoort. Zulk eten wordt de pensiongasten voorgezet. Dit geeft de controleurs aanleiding de huurder van het pension te arresteren. Zijn vrouw (de pensiongasten noemen haar 'de Ortskommandant') wil met hem mee. Voor het vertrek moet de familie nog 'bidden'. Het is allemaal flauwekul want zij mompelen maar wat. De beheerder van het pension zegt op het politiebureau dat agent D. destijds van hem spek en rogge heeft aangenomen. D. vloekt hem uit dat hij nu verraden is. Zo moet het gaan! Boontje komt om zijn loontje!

1943 ----- 29 juli donderdag.

HARDONK. Schitterend zomerweer. Veel vliegtuigen op grote hoogte.

VAN HOUTUM. 's Morgens om acht uur wordt een Brits vlieger uit het vliegtuig dat zondagnacht in het Ugchelse Bos is neergestort begraven. Het valt ons op dat er bij de eerste zes graven (maart 1942) een kruis geplaatst is met zes namen. Men kende deze vliegers niet. Waarschijnlijk is door het Rode Kruis de namen te weten gekomen. Daarvoor stonden er zes kruisen met de woorden ´Unknown British Flyer´. 's Middags worden wij vanuit Heelsum gebeld dat beide personen (neef en arbeider) geboren in 1922 en werkzaam op de Ugchelse fabriek voor tewerkstelling in Duitsland vrij zijn. Het Arbeidsbureau in Apeldoorn is ook in kennis gesteld. Het hangt er nu maar van af wanner het aan de directeur behaagt deze jongens een Ausweis te verstrekken. Van der Vossen heeft het ook deze keer weer verloren! Mijn neef J. van Gerrevink krijgt zijn persoonsbewijs weer terug. Hij had niet kunnen weten dat hij zo gauw uit zijn angst verlost zou zijn.

1943 ----- 30 juli vrijdag.

HARDONK. Steeds schitterend weer. Vanmorgen hevig luchtgevecht dicht over de plaats. Eén Amerikaanse bommenwerper in gevecht met een aantal vijandelijke jagers. Tenslotte werd de bommenwerper tot dalen gedwongen en kwam op de straatweg terecht tegenover ´het Apeldoornse Bos´ (nu Groot Schuylenburg, Zutphensestraat 106).

VAN HOUTUM. 's Morgens horen wij onafgebroken vliegtuiggeronk in richting Deelen. Het zijn Amerikaanse bommenwerpers. Deze formaties komen om tien uur (bewolkt) op hun terugweg over Ugchelen en Apeldoorn. We horen een kwartier later zwaar afweervuur van deze formatie. Het is niet te vergelijken met dat van woensdag. Twee Amerikaanse bommenwerpers vliegen boven Apeldoorn en onder de wolken. Zeven Duitse jagers storten zich op één bommenwerper. Plotseling vliegt één van zijn binnenmotoren in brand. Het toestel daalt langzaam en blijft aanvankelijk boven het centrum vliegen. Het verdwijnt tenslotte in richting Teuge. Het maakt een noodlanding op een roggeveld en schiet door tot aan de bomen langs de Zutphenseweg bij het Apeldoornse Bos [Groot Schuylenburg]. Daar komt het tot stilstand. De bemanning steekt het vliegtuig in brand en houdt de Duitsers door mitrailleurvuur op een afstand. Drie Amerikanen worden gevangengenomen. Zij zijn in een geelachtig uniform gekleed. Drie anderen zijn spoorloos verdwenen. De zevende is per parachute bij Zutphen geland. De achtste ligt dood in het vliegtuig. Mijn broer heeft het toestel zien vallen. De Duitsers sluiten de omgeving direct af zodat Jaap weinig ziet. Het vliegtuig brandt hard. Een vleugel ligt midden op straat en verspert de weg naar Zutphen. 's Avonds ga ik er naar kijken. De weg is weer vrij. Slechts het staartstuk is compleet. De rest is totaal verbrand. Drie motoren liggen op het fietspad. Een vierde ligt in een sloot. Volgens geruchten zouden er bij Vaassen één en bij Doesburg vijf Duitse jagers zijn neergeschoten. De beheerder van het pension Eljo-Zamy legt op het politiebureau een volledige bekentenis af. Hij zal naar Ommen worden overgebracht. Zijn zich ziek houdende vrouw zal ook nog enige tijd in de cel moeten blijven. De dokter moest haar gisteren onderzoeken. Hij gaf haar in antwoord op haar veinzerij een drankje bestaande uit water en enige druppels jodium. Hun pension zal wel niet meer zoveel opbrengen. Het éne gebouw (bekend als het koetshuis) is voor pension verboden. Onze familie uit Amsterdam ontvangt bericht van hun dochter en schoonzoon die destijds uit Bandoeng naar Australië zijn gevlucht. Zij vertoeven nu in Curaçao. De brief was in januari 1943 verzonden.

BLOEM. De 30e kwam hier een Amerikaanse bommenwerper over die door Duitse jagers achtervolgd werd. Daarbij werd veel geschoten. Wij waren aan het haver maaien. Hij werd neer geschoten bij het Apeldoornse Bos waar hij wel 14 dagen heeft gelegen. Vijf man kon nog ongedeerd uitstappen. Eén man is verongelukt doordat de parachute weigerde, 1 met valscherm gedaald in de Goors (veldnaam van landerijen in de buurt van Hartelaar) en één is nog voortvluchtig.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. 10.12 uur: 4-motorige Amerikaanse bommenwerper type Douglas neergekomen midden op de Zutphensestraat bij het Apeldoornse Bos. Het vliegtuig stond in brand. Door Duitse militairen werden 7 leden van de bemanning gegrepen. Er werd ook een dode aangetroffen. Onbetekende schade aan een roggeveld. Geen persoonlijke ongevallen. Plotseling werd er in de lucht geschoten. Er is een moment geweest waarop het sein ´Luchtalarm´ had kunnen worden gegeven. Echter toen kort daarop (1 á 2 minuten) bekend was wat er precies plaatsvond was het oorspronkelijke gevaar voor Apeldoorn geweken en werd besloten het overbodig geworden sein niet te geven. De Consequenties zouden zijn geweest:
a. onnodige opkomst van het totale personeel van den Luchtbeschermingsdienst.
b. stilleggen van het werk enzovoort.
c. onnodige alarmering van de bevolking. Het resultaat daarvan zou tenslotte kunnen zijn (ervaring in andere plaatsen) dat in het vervolg op het sein ´Luchtalarm´ onvoldoende snel wordt gereageerd (het zal wel weer voor niets zijn).

BURGEMEESTER PONT. 10.12 uur. Een 4-motorige Amerikaanse bommenwerper type Douglas is neergekomen midden op de Zutphensestraat bij het Apeldoornse Bos. Het vliegtuig stond in brand. Door Duitse militairen werden 7 leden van de bemanning gegrepen terwijl ook een dode werd aangetroffen. Onbetekende schade aan een roggeveld in de omgeving. Meteen hierna werd op een hoogte van plusminus 300 á 400 meter door Duitse jagers mitrailleurvuur gegeven op een zware viermotorige bommenwerper. Het geval speelde zich zijdelings van het gemeentehuis af. Over ongevallen is niets bekend geworden, evenmin wat het lot werd van deze bommenwerper.

1943 ----- 31 juli zaterdag.

HARDONK. Zomerweer. Helaas verscheidene Nederlanders doodgeschoten.

VAN HOUTUM. Volgens geruchten zouden er op Deelen 300 jagers en zes batterijen geschut worden geplaatst.

BURGEMEESTER PONT. In verband met de noodzakelijkheid om plannen te ontwerpen voor eventueel gehele of gedeeltelijke afvoer van de bevolking naar andere gemeenten en voor mogelijke opname van evacués uit aangrenzende gemeenten. Daartoe heb ik als evacuatiecommissaris aangewezen de Directeur van Gemeentewerken. Hij heeft van mij volledige volmacht gekregen om die maatregelingen te nemen die nodig zijn in verband met de voorbereiding en uitvoering van deze aangelegenheid. Besprekingen werden gevoerd over het ter beschikking krijgen van een ander dienstgebouw voor de Distributiedienst. Als zodanig komt het vroegere notarishuis (Stationstraat 88), nu in gebruik bij de afdeling Bevolking en het PARA, zeer zeker in aanmerking. In opdracht van de Hoeren SS- und Polizeiführer, Obergruppenführer Rauter moet elk transport van Distributie-waardemateriaal in het vervolg plaatsvinden onder bewaking van 2 gewapende politie-ambtenaren. Daarvoor werd een regeling ontworpen waarbij - buiten het gebouw Loolaan 46 - dagelijks slechts aan één gebouw distributiekaarten zullen worden uitgereikt. Daardoor kan per dag met 4 agenten worden volstaan. Twee voor begeleiding van de uitreikambtenaren en twee voor begeleiding van het zogenaamde Reizend-Agentschap. Gedurende de uren, dat wordt uitgereikt is bewaking door één agent voldoende. Het grootste gedeelte van het politiekorps draagt nu de nieuwe uniformkleding. Eén geval van moord kwam voor. De dader werd spoedig gegrepen en tot een bekentenis gebracht. Voorts veel diefstallen, hoofdzakelijk van rijwielen. De Gasfabriek heeft nog steeds met grote moeilijkheden te kampen, bepaaldelijk reparatie en nieuwbouw van ovens en vervanging van materiaal. Grote hoeveelheden ijzer, die in voorraad lagen voor reparatie en vernieuwing, zijn geblokkeerd en moeten worden afgestaan voor Krupp, Organisatie Todt en andere.
De gasrantsoenering geeft ontzaglijk veel administratief werk. In de afgelopen periode bedroeg het aantal overschrijdingen plusminus 2700. Als gevolg daarvan 100[?] tijdelijke afsnijdingen. Door de vestiging van talrijke departementsambtenaren en een zeer grote toeloop van pensiongasten hebben er duizenden veranderingen in de toewijzing plaats. De loketdienst is van 's morgens tot 's avonds zwaar belast met het te woord staan van ontevreden verbruikers. Gezwegen is dan nog de talloze brieven die beantwoord moeten worden. Het kantoorpersoneel slaat er zich op loffelijke wijze door.

1943 ----- 1 augustus zondag.

HARDONK. Warm, onweer in de verte. Niets.

BURGEMEESTER PONT. Ingevolge ingekomen mededeling over het feit dat na 1 augustus 1943 geen benzine voor het wegverkeer meer zal worden verstrekt zijn maatregelen getroffen tot het verkrijgen van generatoren en tankgasinstallaties voor de wagens van alle gemeente-instellingen waarvoor dit noodzakelijk wordt geacht.

1943 ----- 2 augustus maandag.

HARDONK. Mooi weer. Veel vakantiegangers. Geen nieuws.

VAN HOUTUM. Op deze dag moet zich onder meer een regiment wielrijders in Amersfoort melden. Alle betrokkenen worden gevangengenomen. Onder hen bevindt zich de zoon van onze bakker. Deze arrestatie zou in verband staan met het doden van drie hoge Duitsers en 'Nederlanders' onder andere Van Geelkerken. Het is weer eens één van die lage streken van de moffen waar men iedere dag mee te maken heeft. Het Arbeidsbureau in Apeldoorn wil mijn neef en de arbeider van onze fabriek (beide geboren in 1922) geen vrijstelling geven. Zij krijgen ieder 's avonds een oproep om zich op de Arbeidsbeurs te melden.

1943 ----- 3 augustus dinsdag.

HARDONK. Afwisselend bewolkt. Koeler. 's Avonds naar M.[Moerman]. De gehoopte traktatie kon nog niet doorgaan. Ik hoop spoedig wel! Zeer druk met vreemdelingen.

VAN HOUTUM. De Duitsers laten 's avonds het regiment wielrijders in Amersfoort weer vrij. Zij hebben 24 uur gevangen gezeten. De Burgemeester van Apeldoorn verplicht iedere inwoner boven 15 jaar een lezing van de Luchtbescherming bij te wonen.

1943 ----- 4 augustus woensdag.

HARDONK. 's Morgens regenbuien. Druk op straat. Geen bijzonders.

VAN HOUTUM. De zwarte stroken die verleden week zondagnacht zijn afgeworpen zouden dienst doen om de radioverbinding tussen nachtjager en vliegveld te verbreken. Zij zouden dus alleen tijdens de val effectief zijn. De Duitsers kondigen een zogenaamd verblijfsverbod voor vijf Nederlandse provincies af. Artikel 1 luidt ´Het verblijf in de provincies Overijssel, Gelderland, Drente, Groningen en Friesland is tot nader order verboden voor personen van Nederlandse nationaliteit, die de leeftijd van 16 jaar hebben bereikt en daar niet hun vaste woonplaats hebben.´ Alle pensiongasten en onderduikers uit andere provincies moeten zodoende voor 9 augustus aanstaande vertrekken. De maatregel geldt niet voor evacués. Het is echter onduidelijk of wij ons naar één van de andere provincies mogen begeven. Het perscommentaar op deze verordening is groot gezwam. De beschikking zou zijn getroffen om de bonnendiefstallen tegen te gaan. Bonnendieven zouden meestal uit de genoemde provincies komen(?). Het zal wel een militaire maatregel betreffen.

1943 ----- 5 augustus donderdag.

HARDONK. Afwisselend bewolkt, regenbuien, koeler. 's Avonds flink onweer met veel regen. Orel in Rusland ontruimd. Jongens en mannen van boven 15 jaar mogen zich alleen in de eigen provincie ophouden (Groningen, Friesland, Drenthe, Overijssel en Gelderland).

VAN HOUTUM. 's Morgens ontvangt de arbeider van de fabriek (geboren 1922) voor de zoveelste maal een oproep om op de Arbeidsbeurs te verschijnen. Dit geeft mijn oom aanleiding om zelf te gaan en er zolang te blijven tot hij de Ausweise van mijn neef en hem mee terugbrengt. Eerst laat men oom Hendrik 2 1/2 uur zitten in de mening dat deze wel zal verdwijnen. Daarna worden de Ausweise getypt maar op last van de directeur moet men er de datum 15 augustus 1943 op typen. Dit betekent een week uitstel en mijn oom weet het te voorkomen. Daarna weigert de directeur zijn handtekening op de Ausweis te zetten. Hij doet het tenslotte na lang gepraat. Deze NSB-er wil met alle geweld personeel van onze fabriek naar Duitsland sturen. Hij saboteert de Nederlandse belangen als geen ander.

1943 ----- 6 augustus vrijdag.

HARDONK. Regenbuien en opklarend. Catania door de Engelsen bezet.

VAN HOUTUM. De beheerder van het pension Eljo-Zamy blijft in de gevangenis. Hij zal er niet gauw uitkomen. Zijn vrouw wordt vrijgelaten terwijl zijn zoon wordt gearresteerd. De beheerder zegt tegen de politie dat hij geheel Ugchelen zal verraden. Hij is er trouwens al druk mee bezig. Een fietsenmaker wordt genoemd omdat deze aan zijn vrouw een fiets voor 800 gulden heeft verkocht. Agent D. doet een inval bij een Rijksduitser in Ugchelen. Deze wil niets met de partij te maken hebben. De politie neemt hem gevangen omdat hij negen joden onderdak verschafte. Zeven worden er gearresteerd. De Overige zijn onvindbaar. D. zoekt het hele bos af. Hij gaat 's avonds onder het eten naar het pension Eljo-Zamy in Ugchelen en vraagt alle gasten naar de persoonsbewijzen. Deze worden met een loep onderzocht. Hij kijkt ook naar het watermerk. D. vindt geen joden en besluit dan maar huiszoeking te doen. Hij vindt onder een bed 400 eieren. Deze worden meegenomen. D. hoort echter van een 'goede' inspecteur dat hij niet het recht heeft eieren in beslag te nemen. Een goede bak! Mijn oom komt uit Den Haag terug. Het doel was stempels op de nieuwe Ausweise te krijgen. Dit is niet nodig. Op alle oude komen stempels met het woord ´Spezialkraft´. Wij zijn dus allen vrij. Het zal niet gemakkelijk houdbaar zijn want op het Arbeidsbureau zit een grote ploert. Er wordt een nieuwe distributieregeling getroffen. Alle bonnen zullen per 14 dagen worden bekendgemaakt. Het is natuurlijk een reden om de rantsoenen in de toekomst te kunnen verminderen. Alle landbouwers moeten de eindjes touw verzamelen die bij de zelfbinders vrijkomen.

1943 ----- 7 augustus zaterdag.

VAN HOUTUM. 's Avonds ontvangt oom Jan een schrijven van de directeur van het Arbeidsbureau in Arnhem. Zoals bekend speelt deze directeur onder één hoedje met zijn collega in Apeldoorn. Hij eist dat Jan (deze heeft op 5 augustus zijn Ausweis gekregen) en ik ons direct moeten aanmelden voor transport naar Duitsland. Alles moet zeer snel verlopen. Hieruit maken wij op dat beiden eigenhandig te werk gaan en ons proberen te overrompelen. Hij ziet mij maandag niet. Zolang ik geen persoonlijke oproep ontvang ga ik niet naar de Arbeidsbeurs. Bovendien is mijn lichting nog niet aan de beurt. Het schijnt weer eenzelfde geval te zijn als destijds met het personeel van onze lompenafdeling (18 maart 1943). Deze kregen ook plotseling een oproep maar gingen niet. Zij hebben later nooit meer iets gehoord. Ook toen ging de directeur van het Arbeidsbureau buiten zijn boekje.

1943 ----- 8 augustus zondag.

HARDONK. Voortdurend regen. Er is sprake van roofovervallen op NSB-ers [Nationaal-Socialistische Beweging onder het voorzitterschap van Mussert].

1943 ----- 9 augustus maandag.

HARDONK. Beter weer, af en toe zon, kil. NSB-sigarenwinkel tegenover mij (bedoeld is P., toen gedreven door NSB-wethouder Buitenhuis) is gelukkig verdwenen. Reuze opruiming nu al die (NSB)papieren en kranten weg zijn.

VAN HOUTUM. Per 4 september aanstaande zullen er nieuwe rantsoenbonnen voor boter, suiker, tabak, melk en eieren in omloop worden gebracht. Het directoraat-generaal van politie wordt van Hoog Soeren naar Nijmegen (dichter bij de grens) overgeplaatst. 's Morgens krijgen wij een brief waarin de Overheid ons dwingt de grote transformator bij de fabriek door een dikke muur voor mitrailleurvuur en scherven te beschermen. De muur moet op 60 centimeter afstand van de deur naar de transformator worden gemetseld. De muur zal twee steens dik worden. Wij zullen voor de nodige grondstoffen toewijzing krijgen maar moeten zelf de onkosten dragen.

1943 ----- 10 augustus dinsdag.

HARDONK. Beter weer, telkens zon, tegen de avond weer regen. 's Avonds hier in huis muziekavondje. Dominee Overbosch draaide platen van Bach, Schubert enzovoort.

1943 ----- 11 augustus woensdag.

VAN HOUTUM. De Burgemeester van Apeldoorn geeft enige opheldering over het nieuwe verblijfsverbod van 4 augustus. Het verbod geldt voor iedere provincie afzonderlijk. Bijvoorbeeld iemand die in Gelderland woont, mag niet naar Overijssel gaan. 's Middags horen wij dat mijn neef Henk uit Alkmaar aan het 'fietsen' is. Dat wil zeggen dat hij wordt gezocht voor gijzelaar. De oorzaak is onbekend. Toen de politie hem niet kon arresteren probeerde deze zijn broer en later zijn neef op te pakken. Dit gebeurde echter niet dank zij de snelle berichtgeving. De brief die de directeur van het Arnhemse Arbeidsbureau aan onze fabriek heeft geschreven en waarin deze de aanmelding van Jan en mij eiste is van geen waarde meer. Een commissie in Den Haag deelt mee dat Jan absoluut vrij is en dat ik mettertijd vrij zal komen. Mijn lichting is echter nog niet aan de beurt. Het is te hopen dat de directeur van het Apeldoornse Arbeidsbureau een goed standje krijgt. Nog beter is dat hij na de oorlog een zware straf voor zijn verraderspraktijken zal krijgen.

1943 ----- 12 augustus donderdag.

HARDONK. Somber weer, maar geen regen. 's Morgens verscheidene Amerikaanse vliegtuigen.

VAN HOUTUM. Om middernacht passeren enige vliegtuigen. Het luchtdoelgeschut op Deelen is zeer actief. De kanonnen staan er dus weer... 's Morgens zien we twee formaties Amerikaanse vliegtuigen in richting Arnhem. We tellen in één groep 27 vliegtuigen. De andere formatie bestaat uit nog meer bommenwerpers. Beide groepen laten strepen achter. Daardoor kunnen wij de toestellen goed volgen. Het schijnt dat er ook geallieerde jagers in de lucht zijn. In Arnhem en Nijmegen is zelfs luchtalarm. Er komen luchtgevechten voor. Een uur later zien we een Duitse jager die zomaar in het wilde weg vuurt zonder dat er een doel is. Hij verschiet zeker zijn munitie om een goede indruk te maken. De Overheid krijgt de bevoegdheid om aan boseigenaren een algemene last tot velling van bossen op te leggen. Volgens geruchten zouden er om het zendstation Radio Kootwijk drie batterijen luchtdoelgeschut worden opgesteld.

1943 ----- 13 augustus vrijdag.

HARDONK. Somber weer, maar geen regen. De strijd In Rusland en op Sicilië schijnt volgens de Apeldoornsche Courant niet gunstig voor Duitsland te verlopen. Terwijl ik dat schrijf zitten er vliegtuigen in de lucht. 's Avonds bij M.[Moerman] geweest. Fosforflesjes veroorzaken brandwonden bij personen in de omgeving Kanaal.

VAN HOUTUM. 's Middags vallen in Apeldoorn bij een zijweg van de Deventerstraat enige fosforflessen. Een man die de ontstane brand probeert te blussen wordt met zware verwondingen naar het ziekenhuis overgebracht. De flesjes zijn van een afgedwaalde ballon afkomstig. Het rantsoen tabak wordt van 25 gram tot 20 gram verminderd. Dit was al enige weken aan de sigaretten merkbaar. Deze zijn korter dan daarvoor. De uitreiking van de distributiebescheiden wordt aanmerkelijk veranderd. Voor iedere buurtschap worden de bonkaarten niet meer op twee maar op één dag uitgereikt. De chef zal naast de politieagent ook een revolver dragen. 's Avonds passeren tussen 10.30 en 12 uur kleine formaties snelle bommenwerpers (Mosquito's).

BURGEMEESTER PONT. Op de terreinen van de houthandel van Rijen (Zuiderlaan Kanaal Noord 122) kwam een viertal flesjes fosforrubber neer. Hierdoor liepen twee personen ernstige brandwonden op. Twee andere personen werden licht gewond.

1943 ----- 14 augustus zaterdag.

HARDONK. Iets meer zon, Geen bijzonders.

VAN HOUTUM. De gemachtigde voor de Arbeid maakt bekend dat werkgevers een boete van hun personeel kunnen heffen als zij saboteren. Het is te hopen dat dit niet zal voorkomen. Sabotage is nodig en dan nog: het totaal aan boeten moet aan de Staat worden uitbetaald.

POLITIE. Recherche. 22 uur. Untersturmführer Heineman van de SD [Sicherheits Dienst] te Arnhem deelt mee dat morgen in alle Katholieke Kerken een politieman in burger aanwezig moet zijn. In deze kerkdiensten zal iets over wereldvrede gesproken worden. Hierover moet rapport worden uitgebracht aan bovengenoemde Heineman. Ook moet worden waargenomen hoe de kerkbezoekers hierop reageren.

1943 ----- 15 augustus zondag.

HARDONK. Om half één 's nachts stortregen met veel wind en onweer.

POLITIE. Recherche. In verband met mutatie 22.00 uur van het rechercherapport van gisteren is in opdracht van Inspecteur van Politie aan de Heer Heineman van de SD te Arnhem telefonisch bericht dat in de 4 Rooms-katholieke kerken vanmorgen een Herderlijk schrijven is voorgelezen betrekking hebbende op de Mariaverering waarin zijdelings ook werd opgewekt tot gebed voor de vrede. Tevens meegedeeld dat het kerkvolk daarop niet zichtbaar reageerde.

1943 ----- 16 augustus maandag.

HARDONK. Beter weer, tegen de middag veel zon, zachter. Vliegtuigen in de lucht.

VAN HOUTUM. 's Morgens krijgen wij vijf nummers van het maandblad Luchtgevaar. Daarvan was de verspreiding dit jaar zeer ongeregeld. Het laatste nummer is een extra editie en bevat een beknopt overzicht van de verschillende soorten brandbommen en de bestrijding daarvan. De uitgave is ter toelichting rijkelijk geïllustreerd. Hieruit is op te maken dat er tweemaal zoveel brandmiddelen bestaan dan er soorten in Ugchelen zijn gevallen (brandplaatje, brandstaaf, fosforbom, fosforflesje).

1943 ----- 17 augustus dinsdag.

HARDONK. Prachtig zomerweer. 's Avonds bij M.[Moerman] geweest op meloen getrakteerd! Hoop spoedig op een volgende traktatie!

VAN HOUTUM. De politie arresteert de bosarbeider Brouwer. Deze woont zeer afgelegen. Hij verschafte aan twee jodenkinderen onderdak. Het is zo goed als zeker dat de beheerder van het pension Eljo-Zamy dit adres heeft genoemd.

POLITIE. Een Duits jachtvliegtuig maakte een noodlanding op een bouwland gelegen naast perceel Loenermark 50 te Loenen. Geen persoonlijke ongelukken. Het vliegtuig werd beschadigd.

1943 ----- 18 augustus woensdag.

HARDONK. Mooie heldere ochtend. Tocht naar Vaassen gemaakt. Duitsland erkent verlies Sicilië. Welk stuk Europa zal nu ´volgens plan´ ontruimd worden?

VAN HOUTUM. Er gaan geruchten dat er in Apeldoorn 100 - 500 SD-agenten zouden zijn aangekomen. Iedereen neemt zijn voorzorgsmaatregelen. In Apeldoorn is echter geen SD-man te bespeuren. Dit gerucht zal wel weer door Duitse of NSB-kringen zijn verspreid.

BLOEM. Val van Sicilië. In Rusland wordt zwaar gevochten over een lengte van 1600 kilometer frontlijn.

1943 ----- 19 augustus donderdag.

HARDONK. Bewolkt, later zon, mooi zomerweer. Geen nieuws.

VAN HOUTUM. 's Avonds om zeven uur horen wij twee zware ontploffingen in richting Harskamp. Het huis trilt. 's Avonds deelt de BBC mee dat de Geallieerde bommenwerpers de vliegvelden in Vlissingen en Gilze Rijen hebben aangevallen. Misschien zijn de ontploffingen van Gilze Rijen hier gehoord.

BURGEMEESTER PONT. Met betrekking tot de groente- en fruitvoorziening in deze gemeente die aan redelijk gestelde verwachtingen voldoet kan nader worden gemeld dat van de Secretaris-Generaal van het Departement van Binnenlandse Zaken een schrijven werd ontvangen. Daarbij wordt in verband met de Groenteverstrekkingsbeschikking gevraagd te besluiten tot intrekking van de bij mijn besluit van 7 juli 1943 vastgestelde verordening tot regeling van de groente- en fruitvoorziening in de gemeente Apeldoorn. Aan dit verzoek is gedaan.

1943 ----- 20 augustus vrijdag.

HARDONK. Prachtige zomerdag zonder nieuws.

VAN HOUTUM. Het verblijfsverbod tussen Gelderland en Overijssel wordt opgeheven. Voor overtreding van het kampeerverbod wordt de beheerder van het pension Eljo-Zamy door de Zutphense rechtbank tot 125 gulden of 40 dagen veroordeeld. Het begint goed!

1943 ----- 21 augustus zaterdag.

HARDONK. Mooi warm zomerweer. Weer een hoge Duitse generaal (vlieger) plotseling overleden.

VAN HOUTUM. Onze vrachtauto hoeft volgende week geen hout voor de moffen te rijden. Dit is tot nader order uitgesteld.

1943 ----- 22 augustus zondag.

HARDONK. Bewolkte lucht met iets regen. Warm. 's Middags fietstocht over Ugchelen.

VAN HOUTUM. In de afgelopen week is een tweede lijk gevonden van de bommenwerper die op 26 juli in het Ugchelse Bos is neergestort. Het lijk lag in het nabij zijnde heideveld en vertoonde al verschijnselen van ontbinding. Het is op het kerkhof bijgezet.

1943 ----- 23 augustus maandag.

HARDONK. Goed zomerweer, veel wind, koeler, 's avonds wat regen. 's Avonds veel Duitse vliegtuigen. Charkof door de Duitsers ´volgens plan´ ontruimd. Hoe valt dit te rijmen met de berichten dat alle aanvallen van de Russen steeds met zware verliezen voor de aanvallers worden afgeslagen? In de nacht veel vliegtuigen naar Berlijn geweest.

VAN HOUTUM. Wij horen 's nachts in zuidelijke richting vliegtuiggeronk afgewisseld door zware bomontploffingen. Het lichten van het luchtdoelgeschut is duidelijk te zien. In Ugchelen vallen enkele zwarte stroken. In het bos liggen pamfletten echter in geringe aantallen. Het strooibiljet (G 55) toont een foto van Mussolini en zijn zwarthemden terwijl over de Duce een rood kruis is afgedrukt.

1943 ----- 24 augustus dinsdag.

HARDONK. Prachtig niet te warm zomerweer. Nieuws ontbreekt.

VAN HOUTUM. De pers herinnert iedereen aan de verordening dat geen tabak onderling verhandeld mag worden. Dit geldt ook voor de planten. Een prijs van 25 gulden voor één plant is al gewoon. Vandaag worden in Ugchelen de distributiekaarten uitgereikt. De regeling is beter dan vroeger. Er zitten nu minstens 25 ambtenaren tegen daarvoor 10-12. De bonkaarten liggen tegen diefstal onder een houten afschotting waarop men desnoods kan leunen. Voorts is de politie aanwezig. Men krijgt nu ook een groentekaart.

1943 ----- 25 augustus woensdag.

HARDONK. Weer goede zomerdag, maar in de avond plotseling veel wind, donderslagen en wat regen. Geen nieuws.

BLOEM. Kranten melden de val van Charkov voor de Duitsers welke stad de toegang naar de Oekraine ontsluit. De veebonnen, die men koopt om geen vee te hoeven leveren, worden verkocht tegen f 1,60 per kilo/rund. Voor een neurende vaars, een gewone, wordt f 1500,- geboden.

BURGEMEESTER PONT. Over de onderbrenging van slachtoffers uit gebombardeerde Duitse gebieden. Naar aanleiding van een van de Beauftragte voor de Provincie Gelderland over genoemd onderwerp ontvangen schrijven van 25 augustus 1943 werd door mij overlegd met verschillende instanties, waar onder het BARA en met de plaatselijke leider van de MSV Besloten werd om onder meer de vele pensions die de gemeente Apeldoorn rijk is te benutten om de 2.000 aan Apeldoorn toegewezen Duitse personen onder te brengen. Na overleg met het Bureau van de Beauftragte werd bovendien overgegaan tot het samenstellen van lijsten. Daarop staan een 600-tal woningen dat voor dit doel desnoods gevorderd kan worden. Een opgave hiervan werd aan de Beauftragte verstrekt. Als deze 2.000 Duitsers hier inderdaad komen vrees ik moeilijkheden met de bevolking. Apeldoorn is een gemeente die ongetwijfeld al zeer zwaar is belast door de onderbrenging van meerdere Regeringsbureaus. Niet goed valt in te zien waarom aan Apeldoorn nu opnieuw het hoogste contingent van de provincie Gelderland is toegewezen. Andere zogenaamde BARA-gemeenten als in Overijssel, Zwolle en Deventer, schijnen geheel te zijn vrijgesteld. Inmiddels werd van de Commissaris der Provincie op 6 september 1943 telegrafisch bericht ontvangen dat deze taak niet langer bij de Burgemeester behoorde maar aan het plaatselijk hoofd van het BAB was opgedragen. Een schrijven van de 5e van deze maand van de Beauftragte was hiermede echter weer niet in overeenstemming. De leiding van deze werkzaamheden was door mij aanvankelijk opgedragen aan de Wethouder van Openbare Werken, die deze opdracht echter meende niet te kunnen aanvaarden. Hij was ook Kringleider van de NSB (Kring 17). Hij was van mening dat de burgerij van Apeldoorn deze maatregel dan vermoedelijk (overigens geheel ten onrechte) op rekening van de NSB zou schrijven. Uit het feit dat een Wethouder, nu een der hoogste gemeente-ambtenaren, een door de burgemeester verstrekte opdracht om politieke redenen meent niet te kunnen aanvaarden. Hieruit blijkt volgens mij wel dat de functie van Kringleider niet goed met die van Wethouder verenigbaar is.

1943 ----- 26 augustus donderdag.

HARDONK. Licht bewolkt, later regen. Niets bijzonders.

1943 ----- 27 augustus vrijdag.

HARDONK. Slecht weer, regenbuien, veel wind. Naar muziekavondje bij Hesselink geweest.

1943 ----- 28 augustus zaterdag.  HARDONK. Ruw, regenachtig en kil najaarsweer. Göbbels zegt: men moet staan aan de kant van de winnaar! Volkomen akkoord. Dat doet het Nederlandse volk ook!

VAN HOUTUM. Er gaan in Apeldoorn geruchten dat er binnenkort 2.000 Duitsers zullen worden ingekwartierd. Deze zouden door de bombardementen in de bezette gebieden worden ondergebracht. Alle burgemeesters in Gelderland zouden onlangs op een vergadering in Arnhem hebben moeten opgeven hoeveel evacués zij in hun gemeenten nog zouden kunnen herbergen.

POLITIE. Een Duits jachtvliegtuig maakte een noodlanding op een weiland gelegen Molenallee 15 te Loenen. Geen persoonlijke ongelukken. Het toestel werd beschadigd.

1943 ----- 29 augustus zondag.

HARDONK. Gehele ochtend regen. Geen nieuws.

1943 ----- 30 augustus maandag.

HARDONK. Beter weer, nog veel wind. Na flinke morgenbui telkens opklarend en zon. Koning Boris dood, onrust in Denemarken. Taganrog ontruimd, niet veel goeds voor de nieuwe orde!

VAN HOUTUM. 's Morgens bezichtigen ambtenaren van een Departement dat van Den Haag naar Apeldoorn zal worden overgeplaatst enige huizen in de Nieuwstraat. Het huis van mijn oom is wel is waar niet in beslag genomen maar de ambtenaren vinden het zeer geschikt voor kantoorruimte. De politie te Hoenderloo moet alle evacués daar aanzeggen dat zij weer naar hun vroegere woonplaats moeten vertrekken.

BURGEMEESTER PONT (1 tot 30 augustus). De herbouw van het gemeentehuis werd voortgezet. Verwacht wordt dat de hoofdverdieping van het gebouw aan het einde van de volgende verslagperiode in gebruik genomen kan worden. De toonkamer van de gasfabriek werd tot leslokaal voor de HBS ingericht. Vele diefstallen, hoofdzakelijk van fietsen.

1943 ----- 31 augustus dinsdag.

HARDONK. Koninginnedag! Het volgend jaar weer met Oranje in vrij Nederland. Veel bewolking, weinig regen, tamelijk veel wind, af en toe een Oranjezonnetje. 's Middags fietstocht naar Ugchelen, langs Vaal [Museum Vaal aan de Arnhemseweg] weer terug. Later in de avond bij M.[Moerman].

VAN HOUTUM. In Arnhem krijgen alle nappers (dat wil zeggen niet-werkende personen) aanzegging dat hun huis voor 15 september aanstaande gevorderd kan worden voor Duitsers uit de gebombardeerde steden. Onder de betrokkenen behoort tante Ad. Ieder moet bij een tweede brief het huis binnen 48 uur verlaten. Het is gelukkig dat mijn tante niet alles in huis hoeft achter te laten. Dit valt mee. Er moeten onder meer een bed, een ameublement, een vloerkleed en de gordijnen achterblijven. Volgens geruchten zouden er in Hoog Soeren om een dergelijke reden 14 woningen zijn gevorderd.

SPOORWEGEN. In augustus 1943 wenste de Ortskommandant van Stroe dat de spoorbaan geheel ontzood zou worden om brand te voorkomen in het munitiekamp daar. Door verzet van mijn kant kon dit zeer vertraagd worden. Beperkt werd tot het afbranden van een gedeelte van de bermgrond.

1943 ----- 1 september woensdag.  HARDONK. Goed droog weer, niet warm. Geen nieuws.

VAN HOUTUM. Volgens geruchten zouden alle bewoners van de Jachtlaan vanaf Berg en Bos tot aan Het Loo aanzegging hebben gekregen dat zij hun huizen moeten afstaan aan Duitsers uit de gebombardeerde steden.

POLITIE. Per 1-9-1943 werd tot Majoor van Politie hier benoemd de Majoor der Staatspolitie J.F. de BUCK.

1943 ----- 2 september donderdag.

HARDONK. Mooie ochtend, iets nevel, later zon, maar in de avond iets regen. Nieuws ontbreekt.

VAN HOUTUM. De directeur van het Arbeidsbureau wil opnieuw hebben dat mijn neef Jan en ik ons zo spoedig mogelijk voor deportatie naar Duitsland melden. De Duitsers leggen beslag op een loods van Brouwersmolen. De tweede wordt 'sichergestellt'. De loods moet voor 10 september aanstaande worden ontruimd en zal voor opslag van generatorhout dienst doen. Onze vrachtauto moet de laatste twee dagen betonplaten van een boot in het kanaal naar Radio Kootwijk vervoeren. Er wordt gesaboteerd zoals nergens anders. De auto rijdt per dag slechts twee keer. De Duitsers bouwen rondom het zendstation massieven voor luchtdoelgeschut, bunkers en schuilkelders. Volgens geruchten zou er de komende nacht een razzia worden gehouden.

1943 ----- 3 september vrijdag.

HARDONK. Mooie ochtend, iets nevel, later zon, maar in de avond iets regen. Alleen om half elf vliegtuigen over.

VAN HOUTUM. Oom Reinier (Nieuwstraat) hoeft zijn huis niet af te staan. Het schijnt dat de Duitsers in de gemeente Apeldoorn alle pensions (kortom ruimte) hebben gevorderd voor aanstaande moeders en moffen uit de gebombardeerde gebieden. Zo zou ook het pension Eljo-Zamy zijn gevorderd. Alle Duitsers in de kazernes te Apeldoorn moeten in een zaal bijeenkomen. Daar deelt een hoge officier hen mee dat de toestand zeer kritiek is. Er passeren de laatste nachten veel treinen Apeldoorn in westelijke richting. Zij vervoeren veel oorlogsmaterieel. Daaronder zelfs gedemonteerd zwaar geschut(zeker van de marine). Volgens de pers worden ook veel troepen naar het Westelijke front overgebracht. Deze schijnen niet door Apeldoorn te komen. 's Avonds passeren de eerste Britse vliegtuigen om 10.30 uur. Het zijn geen grote formaties. Zij komen verspreid over, meest via het zuiden. Om 11.30 uur blijft een toestel boven Deelen cirkelen. Zoeklichten en afweergeschut proberen het vliegtuig te verdrijven. Het schieten is zwaarder dan vroeger. Van overfluitende granaten is echter geen sprake. De formaties keren om één uur weer terug. Het geronk gaat tot 2.30 uur door. Het schijnt geen grote luchtaanval te zijn geweest.

1943 ----- 4 september zaterdag.

HARDONK. Mooie dag, vooral later in de middag. Vliegtuigen bleken naar Berlijn te zijn geweest. Landing in Italië volgens Nieuwe Apeldoornsche Courant.

VAN HOUTUM. De Duitsers zijn in heel Nederland in alarmtoestand. Zij vorderen in Arnhem een groot aantal auto's. Deze gaan zondag naar Amsterdam. De schildwachten houden het geweer met bajonet schuin naar voren onder de arm. Een nieuwe verordening bepaalt dat de betrokken ouders tot maximum 300 gulden veroordeeld kunnen worden als hun minderjarig kind een strafbaar feit begaat. Tot deze strafbare feiten zullen wel voornamelijk gevallen behoren waaruit de onloyale houding voor de indringer blijkt. Diefstallen en zedenmisdrijven worden toch niet meer vervolgd.

1943 ----- 5 september zondag.

HARDONK. Morgennevel en verder prachtige dag. Kerkdienst in de Grote Kerk bij dominee v.d. Brug.

1943 ----- 6 september maandag.

HARDONK. Mooi septemberweer. 's Morgens naar Vaassen. Goed eetbaars kunnen krijgen (lekkere kaas!).

1943 ----- 7 september dinsdag.

HARDONK. Opnieuw mooie dag. 's Avonds plaatjes gekleurd en naar M.[Moerman]

VAN HOUTUM. 's Middags loopt mijn neef J. van Gerrevink fosforwonden op. Hij houdt aan een wagen van de gasfabriek vast. Op één plaats zit deze vol met fosfor. Schijnbaar afkomstig van de flesjes die op 13 augustus bij de Deventerstraat zijn gevallen. Door tijdig ingrijpen heeft hij weinig last van zijn wonden.

1943 ----- 8 september woensdag.

HARDONK. Goed weer, telkens wel bewolking, iets koeler. 's Avonds wordt er heel fijn nieuws [capitulatie Italië] op straat verteld. Wat een blijdschap en dank zullen dat gegeven hebben.

VAN HOUTUM. De Overheid verhoogt voor de industrie de toewijzingen voor steenkool en elektriciteit. Brouwersmolen krijgt ongeveer het dubbele rantsoen stroom. De grondstoffenpositie wordt ook gunstiger. Maar er blijft gebrek aan personeel. Misschien staat het in verband met de regeringswisseling in Italië. De BBC geeft 's avonds om 6.45 uur een uitzending in het Engels en in het Nederlands. De omroeper deelt mee dat Italië gecapituleerd heeft. Daarna roep ik mijn vader (deze is in de tuin aan het appels plukken) en we lopen zo hard we kunnen naar de radio zonder ook maar te denken aan geheimhouding. Mijn vader hoort nog juist de verklaring die op dat moment voor de derde keer wordt voorgelezen. Italië heeft zich onvoorwaardelijk aan de Geallieerden overgegeven. De strijd wordt gestaakt en Italië verneemt door ondertekening van het document de wapenstilstandsvoorwaarden. Deze worden nog voor de wereld geheimgehouden. Het grote nieuws gaat als een lopend vuur door Nederland. Iedereen deelt het aan zijn vertrouwden mee. Velen tonen weinig lust meer tot werken. Er zijn enkelen die al een oranjebloem dragen. Enige tijd later is men zo enthousiast dat men elkaar op straat toeschreeuwt. Men voegt er vaak het woord gefeliciteerd aan toe.

1943 ----- 9 september donderdag.

HARDONK. Goed weer. 's Morgens gefuifd voor het goede nieuws van gisteren. De mensen in opgewekte stemming.

1943 ----- 10 september vrijdag.

HARDONK. Somber weer. Tocht naar Vaassen gemaakt, kaas kunnen krijgen. Duitsers heftig verontwaardigd over het ´verraad´ van maarschalk Badoglio! Steeds meer plaatsen in Rusland volgens plan ontruimd onder andere Stalingrad. Wie volgt? 's Avonds naar M.[Moerman] en alvast op volgend goed nieuws gedronken!

VAN HOUTUM. 's Middags krijgen wij de dakpannen voor het schuurtje. Daarop heeft sinds het bombardement op 27 april een zeil gelegen. Het duurt lange tijd voor een particulier dakpannen kan krijgen. Keuze bestaat er niet meer. Men moet nemen wat er is. Het zijn rode pannen in tegenstelling tot de donkerbruine van het huis.

1943 ----- 11 september zaterdag.

HARDONK. Goed weer. Meisjes beneden 18 jaar mogen zonder geleide niet op straat na 9 uur. NSB-kinderen wel!

VAN HOUTUM. In Apeldoorn mogen meisjes tot 18 jaar zich niet meer zonder geleide na zonsondergang op straat begeven.

1943 ----- 12 september zondag.

HARDONK. Prachtige warme zomerdag. 's Avonds naar T. [waarschijnlijk de familie Terwel] geweest.

1943 ----- 13 september maandag.

HARDONK. Warm weer, tegen de avond onweer met iets regen. Volgens de krant is Mussolini door Duitse troepen uit zijn gevangenis bevrijd.

BURGEMEESTER PONT. Bij besluit van 13 september 1943 werd bepaald dat vrouwelijke personen beneden de leeftijd van 18 jaar zich na zonsondergang niet op de openbare weg mogen ophouden.

1943 ----- 14 september dinsdag.

HARDONK. Naar den Haag en Rotterdam geweest.

POLITIE (15 augustus t/m 14 september 1943)
- De discipline van de bevolking ten opzichte van de distributievoorschriften en prijzencontrole is nog steeds onvoldoende.
- Opnieuw werden enkele joden aangehouden en overgebracht naar Westerbork.
- Aan de bestrijding van de onzedelijkheid is uitbreiding gegeven door de afkondiging van een beschikking van de Politiegezagdrager alhier, dat vrouwelijke personen beneden de leeftijd van 18 jaar zich op bepaalde tijden niet op de openbare weg mogen ophouden.
- Opnieuw werden enkele vrouwen voor onderzoek op geslachtsziekte aangehouden en naar het Ziekenhuis overgebracht.
- Het aantal rijwieldiefstallen is in de afgelopen maand relatief laag te noemen.
- Enkele niet ingeleverde radiotoestellen werden in beslaggenomen en de houders daarvan verbaliseerd.

1943 ----- 15 september woensdag.

HARDONK. Naar den Haag en Rotterdam geweest.

VAN HOUTUM. De Duitsers geven nu in de krant openlijk toe dat Rijksduitsers en gelijkberechtigden (NSB-ers enzovoort) voor extra rantsoenen kolen in aanmerking komen. Het zal voor de distributiebureaus het opstellen van zwarte lijsten vergemakkelijken.

1943 ----- 16 september donderdag.  HARDONK. Naar den Haag en Rotterdam geweest.

1943 ----- 17 september vrijdag.

HARDONK. Naar den Haag en Rotterdam geweest.

1943 ----- 18 september zaterdag.

HARDONK. Naar den Haag en Rotterdam geweest.

VAN HOUTUM. De directeur van het Arbeidsbureau eist voor de vierde keer dat mijn neef Jan en ik ons direct moeten melden voor werk in Duitsland. Nu maakt hij ons bang met een derde mof. Hij kan ons nog zo intimideren als hij wil. De vakgroep beslist en niet hij! De vakgroep is op onze hand en het is aan deze te danken dat wij de nodige Ausweise bezitten.

1943 ----- 19 september zondag.

HARDONK. Naar den Haag en Rotterdam geweest.

POLITIE. Vandaag zijn tijdens een WA-mars [Weerbaarheids-Afdeling van de NSB] door de plaats, omstreeks 15.45 uur, op de Hoofdstraat enkele ongeregeldheden voorgevallen tussen leden van de WA-groep en het publiek. De ongeregeldheden, die het karakter droegen van ordeverstoringen, ontstonden, door dat enkele WA-leden die zich uit de groep losmaakten, enkele van het publiek door vuistslagen, schoppen en dergelijke gewelddadigheden dwongen om voor de marsformatie de houding aan te nemen en/of te groeten met opgeheven arm hoewel van tevoren de houding van het publiek tot zulk optreden geen aanleiding gaf.

1943 ----- 20 september maandag.

HARDONK. Naar den Haag en Rotterdam geweest.

VAN HOUTUM. Tante Ad uit Arnhem (zie onder 31 augustus 1943) moet vandaag haar huis ontruimd hebben. Zij levert volgens voorschrift de sleutel bij het stadhuis in. Nu zal het er van afhangen wat er van het huis overblijft. Veel goeds zal het niet zijn.

1943 ----- 21 september dinsdag.

HARDONK. Zondagmiddag schijnt de WA nogal wat relletjes te hebben uitgelokt.

1943 ----- 22 september woensdag.

VAN HOUTUM. De Arbeidsbeurs belt opnieuw onze fabriek op. Jan en ik moeten ons meteen melden. Zij beschouwen onze houding als sabotage. De directeur die met vakantie is belt iedere dag zijn bureau op of wij ons nog niet hebben aangegeven. Hij kan nog zo dreigen als hij wil op zijn (enkele) bevel komen wij niet! De Duitsers slaan in de gevorderde loods van de Brouwersmolen grote hoeveelheden generatorhout op. Het meeste hout is afkomstig van kozijnen van huizen uit Den Haag. Deze zijn zogenaamd voor de verdedigingswerken afgebroken. Het is te hopen dat in deze kozijnen nog veel spijkers blijven zitten voor het vernielen van de cirkelzagen. Dit zagen gebeurt in Renkum.

1943 ----- 23 september donderdag.

VAN HOUTUM. Oom Jan en oom Hendrik gaan 's morgens naar de vakgroep om over de herhaalde oproepen van Jan en mij voor de arbeidsinzet te spreken. Wij hoeven niet bang te zijn. Het transport van arbeiders naar Duitsland ligt stil. De directeur van de Arbeidsbeurs in Apeldoorn en zijn collega in Arnhem gaan buiten hun boekje. Zij zullen de zaak onderzoeken. Jan staat er iets ongunstiger voor dan ik omdat zijn lichting is opgeroepen. Dit zegt echter niets van de arbeidsinzet want mijn neef heeft een bruine Ausweis.

1943 ----- 24 september vrijdag.

VAN HOUTUM. Het departement van Algemene Zaken wordt van Den Haag naar Apeldoorn overgeplaatst.

BURGEMEESTER PONT (verbouwing Vrijmetselaarsloge tot filmtheater). Naar aanleiding van het artikel ´Gereserveerd voor Vrijmetselaars´ voorkomende in Storm SS van 24 september 1943 heb ik getracht telefonisch de Hoofdredacteur van genoemd blad, kameraad van E., hierover te spreken te krijgen. Dat mocht mij echter door zijn afwezigheid niet lukken. In zijn plaats sprak ik toen met redacteur kameraad M. Hij verklaarde mij min of meer uit de hoogte dat het gemeentebestuur volkomen fout was als het zich hield aan de voorschriften. Daarin is bepaald dat aan de desbetreffende laan (de Regentesselaan) slechts woningen gebouwd, respectievelijk panden als woonhuizen gebruikt mogen worden. De aard van de Villa's aan deze laan was zijns inziens niet zodanig dat hieraan de hand diende te worden gehouden. Ik heb hierop geantwoord dat dit een zuivere beleidskwestie van het gemeentebestuur van Apeldoorn betreft en dat door mij noch aan de redactie van het weekblad Storm SS noch aan het Filmgilde ten deze enige zeggenschap kan worden gegeven. Overigens blijkt uit de stukken voldoende dat ik de verantwoording voor een overigens feitelijk niet geoorloofde dispensatie voor de duur van de oorlog op mij heb willen nemen. De inhoud van het artikel in Storm SS is in hoge mate grievend en volkomen in strijd met de waarheid. Ook blijkt de insinuatie dat Ir. N. (Directeur van Gemeentewerken), vrijmetselaar zou zijn dat door kameraad M. als feit werd voorgesteld, op niets te berusten. Ir. N. is nimmer vrijmetselaar geweest. Klaarblijkelijk wordt hier een zelfde afkeurenswaardige praktijk toegepast als waaraan destijds burgemeester W. van Hilversum na zijn ontslag als burgemeester zich heeft schuldig gemaakt. Het wil mij voorkomen dat, indien de discipline in de Beweging nog iets betekent, tegen verstoring daarvan door hen die daartoe de macht bezitten dient te worden opgetreden. Het geeft mijns inziens geen pas dat Nationaal Socialistische voormannen ongestraft beklad kunnen worden. Storm SS had zich terstond, dus vóór de publicatie, tot het gemeentebestuur dienen te wenden en zou ongetwijfeld alle inlichtingen hebben verkregen die gewenst werden. Indien een dergelijke toestand onveranderd blijft voortbestaan krijgen wij een situatie waartegen wij Nationaal Socialisten ons destijds - en terecht - met hand en tand hebben verzet, te weten:
1. De quasi - volkomen democratisch aandoende - onmacht om redacties die tendentieuze en onware berichten doen opnemen tot de orde te roepen.
2. De onmogelijkheid om een antwoord opgenomen te krijgen en daarmee aantasting van het zogenaamde droit de response.
3. Ondermijning van het leiders- en verantwoordelijkheidsprincipe.
Het zal mij aangenaam zijn te vernemen welke stappen de Leider Adviescommissie-Bestuurszaken in deze denkt te ondernemen. Een overzicht, tevens uittreksel, van de gevoerde correspondentie te dezer zake kan desgewenst door mij worden ingezonden.

1943 ----- 25 september zaterdag.

VAN HOUTUM. Voor het arbeidsplan Staf, dat in het oogsten van de aardappels voorziet, zal iedere onderneming enige arbeiders gedurende bepaalde tijd moeten missen. Zo zijn er op Brouwersmolen vier en op de Ugchelse fabriek twee arbeiders aangeschreven.

1943 ----- 26 september zondag.

HARDONK. Zonnige najaarsdag, koude wind, toch 's middags lekker weer om te fietsen. Enige dagen geleden helaas een drietal joden in het Wïesselsebos ontdekt, die daar in een groot gegraven hol verblijf hielden. Smolensk ontruimd!

VAN HOUTUM. De Apeldoornse politie bracht in de afgelopen dagen een omvangrijke botersmokkel aan het licht. Arbeiders vervoerden boter naar Duitsland en verkochten het daar. De politie vond bij arbeiders die op het punt stonden naar Duitsland te vertrekken samen 400 kilo boter. Zestig personen zijn gearresteerd. Het is te hopen dat zij Ommen niet spoedig zullen verlaten. Deze personen verdienen de grootste minachting. Dat wat in Nederland is moet tegen redelijke prijs aan behoeftige landgenoten (geen NSB-ers) worden verkocht. Dergelijke zwarthandelaren denken niet meer aan hun vaderland maar alleen aan het spekken van hun portemonnee. In deze gevallen komt de zwarte waar toch bij de vijand terecht. De Duitsers behoren tot de grootste zwarthandelaren.

1943 ----- 27 september maandag.

HARDONK. Goed weer. 's Avonds gewerkt aan een toelichting bij de serie lantaarnplaatjes [dia's] over watermolens, bestemd voor onze gijzelaars in St. Michielsgestel. Dit was op verzoek van Quarles van Ufford, onze daar geïnterneerde burgemeester. Liquidatie van Koeban in Rusland.

VAN HOUTUM. 's Avonds om 9.30 uur passeren de eerste Britse vliegtuigen. Het zijn geen grote formaties. Het geronk gaat tot elf uur door. Om tien uur (Harskamp) en om elf uur (Deelen) blaft het luchtdoelgeschut even. Kort na middernacht keren de formaties via het Noorden terug. Een vliegtuig stort brandend in richting Vaassen neer.

1943 ----- 28 september dinsdag.

HARDONK. Regenachtig koud weer. Geen nieuws. 's Avonds naar M.[Moerman]

VAN HOUTUM. Het vliegtuig dat in richting Vaassen is neergestort ligt bij de Cannenburg naast een boerderij. De boerderij is totaal afgebrand en het vliegtuig geheel versplinterd. Zes vliegers zijn dood. Eén wordt er vermist. Deze Engelsen zullen op het kerkhof in Vaassen worden begraven.

1943 ----- 29 september woensdag.

HARDONK. Verbazend mooie najaarsdag, veel zon maar geen nieuws.

VAN HOUTUM. Met ingang van 1 oktober aanstaande is het verboden rijtuigen met meer dan één paard te bespannen. Bij trouwpartijen mag het aantal volgrijtuigen niet meer dan twee bedragen. 's Middags belt de Vakgroep Papier ons op dat Jan en ik in geen geval voor tewerkstelling in Duitsland in aanmerking komen. De Vakgroep zal Mijnhardt [directeur van het Arbeidsbureau Arnhem] en Van der vossen [directeur Arbeidsbureau Apeldoorn] nog opbellen met de mededeling dat aan hun zelfstandig optreden direct een einde moet komen. 's Avonds om 20 uur horen wij een zware ontploffing. De echo daarvan houdt enige tijd aan. Op dat moment zijn er geen vliegtuigen te horen. Later blijkt dat een Duitse bommenwerper, die van het vliegveld Deelen wilde opstijgen zijn bommenlast verloor. Daarbij werden toestel en startbaan vernield. Om toch te doen voorkomen dat er Britse vliegtuigen in de lucht zijn (hiervan is geen sprake) geven de Duitsers in Arnhem gedurende 20 minuten luchtalarm. Later op de avond passeren enige Engelse vliegtuigen. Deze komen verspreid over.

1943 ----- 30 september donderdag.  HARDONK. Bewolkt, maar goed weer. Vanaf morgen slechts trouwen met 2 rijtuigen, ieder met slechts 1 paard. Kale boel!

VAN HOUTUM. De beheerder van het beruchte pension Eljo-Zamy staat voor de rechtbank terecht. Hij wordt veroordeeld tot zes maanden met aftrek van preventief. Zijn zoon Berend krijgt ook zes maanden. Maar komt in aanmerking voor de gratieclausule. Deze is voorlopig weer in vrijheid.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Gevonden door Politie Ambtenaar van de Kamer gestationeerd te Nieuw Milligen: parachute, compleet vliegerspak, vliegerskap, zwemvest en 1 vliegerslaars van een Engelse Piloot. Door Politie afgegeven aan den Ortskommandant Apeldoorn

BURGEMEESTER PONT (1 tot 30 september). In aansluiting op dat hieromtrent over de maand Augustus werd gerapporteerd kan worden medegedeeld dat er nog geen slachtoffers uit gebombardeerde Duitse gebieden in deze gemeente zijn aangekomen. Zo als al werd opgemerkt is Apeldoorn zeer zwaar belast door de onderbrenging van meerdere Regeringsbureaus met haar aanhang van Departementsambtenaren, terwijl ook het Frontreparaturbetrieb vele woningen gevorderd heeft. Zo werden in beslag genomen aan HOTELS, SCHOLEN, STICHTINGEN en dergelijke door:
- de Wehrmacht, 21
- het Rijkscommissariaat, 2
- Departementen, 6
Totaal 29 gebouwen.
Aan WONINGEN door:
- de Wehrmacht, 53
- het Rijkscommissariaat, 28
- Departementen + ambtenaren, 147
- Inkwartiering Duitse ambtenaren, 122
- Inkwartiering Frontreparaturbetrieb, 650
- Samenwoning Departementambtenaren, 83
Totaal 1.083 woningen.
In beslag genomen WINKELS, PAKHUIZEN, GARAGES en dergelijke door:
- de Wehrmacht, 26
- het Rijkscommissariaat, 2
Totaal 28 gebouwen.
Ingekwartierde ambtenaren, 463.
Evacués (geen ambtenaren), 1250.
Worden hieraan nog de aan Apeldoorn toegedachte 2.000 Bombengeschädigten toegevoegd dan vrees ik moeilijkheden met de bevolking van Apeldoorn.
--- NOODEVACUATIE. Bij opname van de bevolking van andere gemeenten dient gerekend te worden op het herbergen van een aantal personen overeenkomende met ongeveer een vierde deel van de eigen bevolking. Voor deze gemeente dus circa 15.000 á 20.000 personen die wellicht binnen één à twee dagen de gemeente kunnen binnenstromen. Aan deze personen zal bij aankomst onverwijld voedsel dienen te worden verstrekt zodat vooraf geen tijd zal kunnen worden gevonden voor enigerlei registratie vooral aangezien niet te verwachten is dat de evacués bij aankomst grote afstanden te voet en met bepakking zullen hebben afgelegd en grotendeels in uitgeputte toestand zullen aankomen. Daarom wordt verwacht dat de eigenlijke registratie die de gegevens zou moeten verschaffen op grond waarvan machtigingen zouden moeten worden afgegeven pas in de loop van de daarop volgende dagen zal kunnen. De voeding zal op verschillende punten in de gemeente (scholen en dergelijke) kunnen worden verstrekt op vertoon van de distributiestamkaarten met inlegvellen waarbij het inlegvel telkens moet worden afgestempeld. Deze distributiestamkaarten dienen tevens voor controle om te zien of de betrokken personen al dan niet evacués zijn. Voor het distribueren van het voedsel in de scholen kan het personeel van alle in gebruik te nemen scholen worden ingeschakeld.
Bij evacuatie van de bevolking van APELDOORN naar andere gemeenten worden de transportcolonnes van het Rode Kruis ingeschakeld zo mede de zogenaamde helpsters van het Rode Kruis. In elke wijk worden gemiddeld drie leden van de transportcolonne ingedeeld. Zij zijn voorzien van brancards en het beschikbare materiaal als ook het benodigde aantal helpsters waarvan in totaal op het ogenblik 94 beschikbaar zijn Ook de beide bestaande EHBO-verenigingen zullen de nodige hulp verlenen. Deze verenigingen beschikken over een hoeveelheid materiaal als brancards en dergelijke. Voorts is het de bedoeling bij evacuatie een zo groot mogelijk aantal voertuigen te vorderen voor de begeleiding van de marcherende colonnes. Tenslotte mag worden aangenomen dat de eveneens evacuerende artsen, waar nodig de helpende hand zullen bieden. Door mij werd de Evacuatiecommissaris opgedragen zich met het Plaatselijk Bureau WHN in verbinding te stellen ter bepaling van de wijze waarop deze dienst ingeval van noodevacuatie kan worden ingeschakeld.
Door het tijdelijk onderbrengen van de van Kinsbergenschool in het schoolgebouw van de bijzondere UL0-school aan de Kerklaan werd bereikt dat het schoolgebouw Nieuwstraat geheel vrij kwam voor de gemeentelijke Hogere Burger School zodat de leerlingen van die school weer op normale tijden onderwijs ontvangen. Aangezien enkele leraren van deze school tevens aan het gymnasium zijn verbonden zijn de schooltijden van deze twee inrichtingen van onderwijs aan elkaar gekoppeld. De normale schooltijden werden met ingang van 16 september dus weer ingevoerd voor het Gymnasium.
Ik maak van deze gelegenheid gebruik om opnieuw te protesteren tegen de navolgende feiten:
1. De post voor representatiekosten, suppletoir op de begroting uitgetrokken, werd nog steeds niet goedgekeurd.
2. Mijn verhuiskosten, gemaakt eind januari 1943, heb ik nog steeds niet vergoed gekregen.
3. Het mij voor mijn benoeming toegezegde salaris á 11.000 gulden [zal wel per jaar zijn] werd mij nog steeds niet uitbetaald ofschoon de gemeente nu nagenoeg 80.000 (per 1-9-1943, 79.454) zielen telt dus ver boven de als criterium gestelde 75.000 zielen, bedraagt mijn salaris nog steeds slechts 9.053 gulden.
4. Sinds december 1942 door mij uit hoofde van mijn functie gemaakte reiskosten zo mede de kosten veroorzaakt doordien ik aanvankelijk wegens het ontbreken van een woning in een hotel moest vertoeven werden mij nog steeds niet uitbetaald. In totaal heb ik aldus meerdere duizenden gulden van de gemeente te vorderen. In het bedrijfsleven zouden dergelijke toestanden onbestaanbaar zijn. Ik acht het eenvoudig een schandaal maar daar ik nog steeds geen kans zie het mij rechtmatig toekomende te verkrijgen en wel door een tegenwerking van de Provinciale Griffie, respectievelijk het Departement van Binnenlandse Zaken, die ik niet anders dan als bewuste sabotage kan beschouwen, moet ik wel gedogen door de Staat te worden benadeeld. Hoelang moet deze toestand nog voortduren? Ik ben bovendien benieuwd of men zo fatsoenlijk zal zijn mij te zijner tijd gederfde interest te vergoeden.
Blijkens een brief van de Burgemeester van 30 september 1943 nr. 517/567 heeft de Duitse Weermacht gevorderd het park van de gemeente, gelegen tussen de Oude Beekbergerweg en de Arnhemseweg (Kadastraal bekend gemeente Apeldoorn, Sectie L No. 3926).
De hoofdwachtmeester D. 1 is overleden tengevolge van de bekomen verwondingen van een op hem gepleegde moordaanslag.

1943 ----- 1 oktober vrijdag.

HARDONK. Bewolkte lucht, zachter weer. Napels zal wel vallen, daar haveninstallaties vernield worden! Zeker weer volgens plan. Tegen half tien zeer veel vliegtuigen gepasseerd, vermoedelijk naar het Roergebied. 's Avonds nog even bij T.[Terwel]. In Arnhem praat Mussert zijn mond voorbij en vertelt onomwonden hoe ellendig de situatie in werkelijkheid is. Italië al voor een derde deel door de bondgenoten bezet.

VAN HOUTUM. De NSB-boeren in de gemeente Apeldoorn worden bewapend met jachtgeweren. De jagers moesten die destijds bij de politie inleveren. Wij horen 's avonds om 9.15 uur Britse vliegtuigen. Vijf minuten later komt de hoofdmacht over. Het geronk houdt bijna een half uur aan. Er passeren zeer grote formaties in richting Duitsland. Het luchtdoelgeschut is zo goed als niet in actie. Wij zien echter voortdurend in zuidelijke richting lichtflitsen. Deze zijn waarschijnlijk afkomstig van zwaar luchtafweer dat op grote afstand is opgesteld. Van lichtfakkels of zoeklichten is echter niets te zien.

1943 ----- 2 oktober zaterdag.

HARDONK. Bewolkt zacht weer. Weer 19 Nederlanders doodgeschoten.

VAN HOUTUM. De verduisteringsplicht wordt verscherpt. De minimumboete bedraagt 25 gulden. Er wordt gedreigd met afsnijding van de elektrische stroom gedurende drie dagen of langer, het verbeurd verklaren van de lampen, verhoogde boete en afsnijden van de stroomtoevoer voor gehele wijken. Deze maatregel is zuiver pesterij. De Duitsers zelf storen zich niet aan de verduistering. In Apeldoorn wordt een NSB-kermis geopend. Het is jammer dat nog zo velen in deze tijd geld voor zoiets overhebben. De opbrengst is natuurlijk voor Winterhulp en Frontzorg.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Omstreeks 15.00 uur. In het bos gelegen aan den Amersfoortseweg (nabij de Echoput) naar Elspeet ter hoogte van de Leemkuil gevonden. Een kleine parachute met een daaraan bevestigde blikken bus.

1943 ----- 3 oktober zondag.

BLOEM. Voor een neurende koe, een gewone, wordt f 2200,- geboden.

1943 ----- 4 oktober maandag.

VAN HOUTUM. Mijn neef Arnold komt uit Amsterdam terug en heeft het bombardement van Schiphol meegemaakt. In de stad was weliswaar luchtalarm maar iedereen ging op het dak staan kijken. Om niet op de grond vernield te worden stegen de Duitse jagers op en bleven laag over het land vliegen. Zij leverden weinig slag met de Amerikaanse formaties. Deze bestonden uit 72 bommenwerpers en 300 á 400 jagers. Niettemin vielen de Amerikaanse jagers hen aan. Vele Duitse vliegtuigen werden direct neergeschoten. Nu de wintertijd is ingegaan dacht iedereen dat de BBC-uitzendingen beter hoorbaar zouden zijn. Maar dit is niet het geval. De uitzendingen zijn nog even zwak terwijl de Duitsers blijven storen. In de krant staat een uitvoerig verslag van de sabotagedaden van de onlangs gefusilleerde 19 Nederlanders. Zij stonden allen met elkaar in verbinding. Zij volbrachten al zeer veel aanslagen. Zelfs voor het stelen van persoonsbewijzen werd de doodstraf opgelegd. Het Standgerecht verhoort nu een nieuwe sabotagegroep.

1943 ----- 5 oktober dinsdag.

VAN HOUTUM. De Apeldoornse Courant bestaat uit acht pagina's omdat ... de onzinnige redevoeringen van Mussert en Seyss-Inquart erin worden afgedrukt. De krant mag echter niet dienst doen voor het opsommen van de Duitse gruwelen. Dit komt nog wel maar dan is Hitler verdwenen.

1943 ----- 6 oktober woensdag.

VAN HOUTUM. De Duitsers vorderen in Arnhem nog steeds huizen. Het huis van tante Ad staat nog leeg. Door het souterrain ontstaat een muffe lucht in het huis die de Duitsers weerhoudt er intrek te nemen. Mijn tante mag echter niet terugkeren. Mijn neef Jaap loopt ook kans zijn huis uitgezet te worden. Het meubelvervoer is over heel Nederland verboden. Daardoor moeten zij alles achterlaten. Bij dergelijke huizenvorderingen speelt het Duitse (individuele) belang een grote rol. Zwendel is dus niet uitgesloten.

1943 ----- 7 oktober donderdag.

VAN HOUTUM. De overheid wijst erop dat men misschien door de zogenaamde transportmoeilijkheden in oktober slechts een pond suiker (rantsoen één kilo) zal kunnen ontvangen. Eerst beloven zij dat de bietencampagne is gewaarborgd en nu zeggen zij dit weer. De chauffeur van onze vrachtwagen is sinds enige tijd ziek. Nu is een ander (niet via Arbeidsbeurs) in onze dienst. 's Avonds komt echter een arbeider zich aanmelden. Hij heeft jaren terug op Brouwersmolen gewerkt waar hij ontslagen is voor diefstal. Het staat in direct contact met de voorman van onze fabriek in Apeldoorn. Hij beweert als eerste op de lijst van chauffeurs voor onze fabriek (dit is een lijst op de Arbeidsbeurs) te staan (?). Alleen deze feiten zijn al voldoende om hem te weigeren. Zo'n tijd is het dat men afhankelijk is van het schuim van de maatschappij. Wij moeten de invaller ontslaan.

1943 ----- 8 oktober vrijdag.

HARDONK. Prachtig zonnig herfstweer. De NSB-er Geelkerken spreekt van mensen, die het in geweten niet langer met de NSB eens zijn. Anderen zijn weggegaan toen de tegenslagen kwamen, de derde soort zijn de lafhartigen, die zich dekken wilden voor het geval dat de tegenstanders zouden kunnen winnen. Zij zijn ´lafaards´ en ´verraders´, die de NSB-vanen in de steek laten op het ogenblik dat de mannen aan de fronten hun leven wagen...´. Wie spraken er kort voor de oorlog over ´armen kruisen, wanneer ons land zou worden aangevallen door een bepaalde mogendheid?´.

VAN HOUTUM. Volgens geruchten eist de gemeente voor ambtenaren uit Den Haag honderd huizen en voor Duitse burgers 600 woningen te Apeldoorn op. Er gaan al enige ambtenaren rond. Zij leggen beslag op sommige huizen. Tot deze woningen behoort het huis van mevrouw Van Gerrevink aan de Nieuwstraat. Deze krijgt het bericht via de post. In Ugchelen controleren ambtenaren alle woningen aan bepaalde wegen. Zij stellen de inwoners bovendien een groot aantal vragen. Deze zijn voor ieder gezin meestal verschillend. Hieruit maakt men op dat het eerder zelfstandige inkwartiering zal betreffen dan een geregelde controle van bovenaf. Deze ambtenaren gaan niet systematisch te werk. Het komt voor dat zij ook wel eens buiten deze wegen een huis onderzoeken en er bijzonderheden van noteren.

1943 ----- 9 oktober zaterdag.

HARDONK. Schitterend weer, eerst iets nevelig, later helder. 's Avonds aanslag gepleegd op agent D., die niet erg ´geliefd´ was. Door 3 kogels getroffen, zwaar gewond naar het ziekenhuis gebracht en 's zondags geopereerd. Wat voor gevolgen zal dit hebben?

VAN HOUTUM. De beruchte agent D. arresteert in een wasserij op de Eendracht drie onderduikers. De krant bevat een foto van de begrafenis van een zekere J. te Vaassen. Deze verraadde destijds zijn stakende broer. Onlangs verraadde hij een ondergedoken student. Daardoor werden weer enkele joden gearresteerd. De maat was daarna voor de bewoners van Vaassen overgelopen. Jonker werd tijdens het melken van de koe doodgeschoten. Komende week zullen in Hoenderloo enige honderden Duitse soldaten worden ondergebracht. Zij moeten daar uitrusten. Het grote gebouw van de stichting Eikenhof moet binnen 24 uur worden ontruimd.

POLITIE. Vandaag, omstreeks 20.15 uur werden er op de Langeweg te Apeldoorn, door een totnogtoe onbekende dader, 3 pistoolschoten gelost (kaliber 6.35) op de opperwachtmeester van de gemeentepolitie D., die daarna ernstig gewond is opgenomen in het ziekenhuis aan den Sprengenweg te Apeldoorn. Het onderzoek in deze zaak wordt door de Sicherheitspolizei uit Arnhem geleid.

BURGEMEESTER PONT. Op 8 en 9 oktober werden door de gemeentepolitie speciale controles gehouden op de naleving van het Besluit Persoonsbewijzen. 4 Personen werden daarbij bekeurd. Bijzonderheden deden zich verder daarbij niet voor. Een tiental ondergedoken joden werd aangehouden en naar Westerbork overgebracht.

1943 ----- 10 oktober zondag.

HARDONK. Weer erg mooi herfstdag. 's Morgens kerkdienst ds. Mondt. Doop van meer dan 30 kinderen. 's Middags fietstocht naar het Orderbos. Heel veel zware Amerikaanse bommenwerpers. Luchtgevecht vlak boven me. Amerikaanse bommenwerper in brand, 4 vliegers lieten zich met valschermen neer, 1 kwam neer Hoog Buurloseweg, de anderen richting Willemsbos. Een werd weggebracht door iemand van de Fahrschule. Enige burgers, die glimlachten tegen de gevangen vliegers moesten hun persoonsbewijzen afgeven, terwijl een van hen zelfs zijn fiets moest afstaan. Het brandende vliegtuig kwam bij Kootwijk neer. Een ander toestel werd bij Broekland neergeschoten. Gedurende het gevecht luchtalarm in Apeldoorn.

VAN HOUTUM. Mijn vader wordt 's morgens om acht uur door de telefoon uit bed gebeld. Het is een goede tijding. Er is gisterenavond een aanslag op de beruchte D. gepleegd. Hij heeft een schot door zijn buik en één door de arm. Later horen wij dat de aanslag door twee personen is uitgevoerd. D. verliet op dat moment zijn woning om op nieuwe buit uit te gaan. Deze verrader moet nog hebben geschreeuwd ´Sluipmoordenaars! Zij vermoorden mij!´ Volgens eigen wil zou hij in een Duits lazaret verpleegd willen worden, maar dit wordt niet bevestigd. Hij werd naar het Julianaziekenhuis overgebracht. Een Hollandse chirurg opereerde hem in bijzijn van een Duitse chirurg. De operatie duurde van ongeveer 9 tot 12 uur 's nachts. Hij heeft minstens 16 gaten in de darm. De kogel is echter nog niet gevonden en dit is voor de Duitser aanleiding om hem nogmaals te opereren, maar tevergeefs. Natuurlijk gaan er geruchten over zijn dood, maar deze zijn voorbarig, want er is nog geen sprake van. Er zouden al enige personen in verband met de aanslag zijn gearresteerd. Wij horen 's morgens zo nu en dan vliegtuiggeronk. Maar men schenkt er weinig aandacht aan. Dit is echter 's middags anders. Om 3.15 uur gaan we naar buiten. We zien eerst twee later nog eens vier en tenslotte nog 14 strepen die in oostelijke richting worden getrokken. Door de verrekijker is te zien dat bij iedere streep slechts één vliegtuig hoort. Deze toestellen vliegen snel en het lijken ons dan ook jagers. Even later (ik kom van de fabriek) horen we een onafgebroken geronk. De vliegtuigen zijn door de diepblauwe hemel en de felle zon niet te zien. Plotseling horen we met tussenpozen mitrailleurvuur. Kort daarop (3.35 uur) zien we een bommenwerper. Deze komt uit zuidelijke richting. Eén motor staat in brand en laat een rookstreep na. Duitse jagers cirkelen om het toestel heen. Onmiddellijk hierop verlaten zwarte stippen het vliegtuig. Ik denk aan bommen maar het worden witte schijfjes. Gelukkig zijn het parachutes. Eerst zien we er drie en later nog één. Daarna houdt het branden van de motor op en het vliegtuig komt weer in evenwicht. Het schijnt dat de piloot weer meester is over zijn toestel. Het verdwijnt al zwevend (het verliest weinig hoogte) in de richting van Radio Kootwijk. De parachutes zijn nog steeds recht boven ons. De 4e komt het snelst naar beneden. In al onze verbazing blijven we kijken zonder de fiets gereed te houden. De parachutes drijven iets naar het westen af. Al spoedig zijn de vliegers goed te onderscheiden. Ze slingeren in bijna over 180 graden. De laatste is al dicht bij de grond. Daardoor begeeft iedereen zich in zijn richting. Heel Ugchelen is op de been. Hij komt in het Van der Huchts´ bos terecht bij de boswachterwoning. Onderweg hoor ik de sirenes (3.45 uur) en trek me weinig aan van het luchtalarm. De vliegenier heeft zich intussen al van de parachute losgemaakt. Twee Duitsers zijn bezig de parachute die drie boomkruinen beslaat los te maken. Deze moffen hielden oefeningen op de Bakenberg en waren dus heel snel ter plekke. Zij vorderen fietsen en nemen van velen die sympathie voor de vlieger tonen de persoonsbewijzen af. Daarom ga ik terug. Ik moet toch naar het blokhoofd voor het luchtalarm. Ik ben er nog geen minuut of het 'Alles veilig' weerklinkt (4 uur). Zelf heb ik geen van de parachutisten op de grond gezien. Dit is eigen nalatigheid want na het luchtalarm is het nog mogelijk. Nu volgt wat anderen gezien en meegemaakt hebben. Voordat de vlieger in de bomen zou verdwijnen zwaaide hij naar zijn kameraden Hij kwam niet op de grond terecht omdat de parachute in de hoge bomen bleef hangen. Hij schijnt een sprong van twee á drie meter te hebben gemaakt. Mijn broer heeft alles goed vanuit zijn huis gezien. Hij was één van de eersten die met de vliegenier sprak. Het is een Amerikaan. Jaap stelt hem enige vragen die hij niet alle wil beantwoorden. Hij wil onder meer het aanvalsdoel niet meedelen. Het schijnt een onderofficier te zijn. Hij trekt direct na de sprong zijn rangtekens van het uniform. De Amerikaan spreekt voortdurend over onderduiken. De omstanders maken hem duidelijk dat dit onmogelijk is. De vlieger is erg zenuwachtig. Dit is te begrijpen. Naar schatting is hij 30 á 40 jaar. Snel komen twee Duitsers met een knuppel bewapend. Deze willen de fiets van mijn broer hebben maar dit mislukt hen. Kort daarna komen meer Duitsers. Deze lopen later met de Amerikaan naar de grote weg. De vlieger biedt hen ondertussen een sigaret aan. Karakteristiek voor de Duitse mentaliteit grijpen zij hem het hele doosje uit de vingers. De Duitsers dragen nog voor de oefeningen en band om de arm. Ze zijn helemaal overstuur. Zij houden alle fietsers bij Caesarea aan en nemen hun fietsen in beslag. Deze groep heeft niets met het zoeken naar de andere vliegers te maken. Tot de slachtoffers behoort een bejaarde arbeider van de fabriek. Een burger die 'by by' tegen de Amerikaan roept moet zijn persoonsbewijs afgeven. Hetzelfde geldt voor een ander die naar de vlieger knipoogt. Daar waar samenscholingen zijn verstoren de Duitsers deze. Ze roepen ´Ist hier etwas los? Nein? Geht dann fort!´ Zij houden een met de Amerikaan sympathiserende dame een revolver voor de neus en eisen haar persoonsbewijs. Zo komt van het een het ander. Mijn oom Willem bijvoorbeeld verdwijnt stilletjes uit een samenscholing. Hij wordt door de Duitsers die hem voortdurend nafluiten achterna gereden. Zijn vlucht heeft nog een komisch einde. Hij vliegt namelijk een huis van een buurman binnen en zegt ´Waar is de zolder. Ze zoeken me.´ Alles verloopt echter goed en na bij ons te zijn teruggekeerd moet hij de eerste minuten op adem komen. Even later komt ook familie uit bij ons. Ze hebben op een fietstocht vanaf de spoordijk op de Asselse hei alles gezien. Eén vlieger daalde recht voor hen en de drie overige meer naar links waarschijnlijk in het Orderbos. Zij zagen het vliegtuig verdwijnen dat nog even optrok. Vervolgens stortte het bij Kootwijk onder hevig gekraak neer. Intussen passeerde een locomotief met tender. De bemanning stond boven op de tender om alles beter te kunnen zien. Deze familieleden telden minstens honderd vliegtuigen. Ze waren slechts door zonweerkaatsing te zien. Volgens anderen zouden de formaties in groepen van 18 in W-vorm hebben gevlogen. Alle vliegtuigen waren op de terugweg. Op de Eendrachtstraat zouden mitrailleurkogels zijn gevallen. Mijn zuster vertoefde in Hoenderloo. Zij zag eerst vier parachutes en later nog twee. In Hoenderloo was duidelijk te zien dat de Amerikaanse bommenwerper voor de motorbrand tweemaal over de kop sloeg. 's Avonds krijgt de bejaarde arbeider van de fabriek zijn fiets toevallig terug. Zijn schoonzoon ziet er een mof mee rijden. De Duitse commandant gaat 's avonds nog even naar de boswachter bij wiens huis de Amerikaan terechtgekomen is. Hij uit de nodige scheldwoorden. Hij schrijft alles van zijn persoonsbewijs over en deelt tenslotte mee dat hij morgen bij de Ortskommandant moet verschijnen. Volgens de Ortskommandant zouden er in de gemeente Apeldoorn vier Duitse jagers zijn neergestort. 's Avonds horen wij dat er in de stad Enschede grote schade is aangericht. Zeven grote fabrieken en het stadhuis zouden zijn getroffen. De voetbalwedstrijd daar is afgelast. De Apeldoornse spelers moeten tot Hengelo lopen willen zij weer per trein kunnen reizen. Dat Enschede getroffen is is misschien wel de reden dat de Amerikaan zijn aanvalsdoel niet wilde zeggen.

BLOEM. Het is zondag en buitengewoon mooi weer maar boven ons zwermen zware Amerikaanse bommenwerpers in grote drommen richting Deventer. Later hoorden we dat ze het vliegveld Twente tot doel hadden. Ze zijn toen met Duitse jagers in gevecht geraakt, afgedreven tot boven Enschede en hebben daar bommen laten vallen. Daardoor is een hele straat met huizen gebombardeerd. Daarbij zijn, naar krantenberichten melden, 115 doden te betreuren. Van Klein Herenbrink zou het halve huis weggeslagen zijn maar de bewoners ongedeerd. De huisgenoten hadden onder tafel gezeten en zo het leven behouden. Verder hebben ze die dag Munster gebombardeerd. Kranten melden veel doden onder de burgers. In Enschede is het aantal doden gestegen tot 132, nu 2-11-43 is het aantal doden 147.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Omstreeks 15.30 uur; van de vier uit Amerikaanse of Engelse bommenwerper uitspringende parachutisten werden er drie in een bosperceel omgeving spoorwegovergang ´Assel´ door de Duitse Politie aangehouden. Een daar aangetroffen parachute werd door de Nederlandse Politie ingeleverd aan de Willem III Kazerne. De neergestorte parachutist is niet door de politie gevonden.
Omstreeks 15.44 uur, Luchtgevecht boven Noord / West Apeldoorn. Het Signaal ´Luchtalarm´ werd om 15.45 uur gegeven. Om 15.55 uur bleek alles rustig in de lucht en werd het Signaal ´Luchtalarm Geëindigd´ gegeven.
Omstreeks 16.30 uur. Op een weiland van Slijkhuis aan den Broeklanderweg, Weller 1, geland een 4-motorige Amerikaanse bommenwerper, van de bemanning ontbrak elk spoor. Een lijk werd later gevonden op grote afstand van het vliegtuig in de richting van Terwolde. De bewaking werd door de Luftwaffe van het Duitse Leger en de Nederlandse Politie overgenomen.
17.43 uur; vliegtuig afgestort aan de Broeklanderweg, nadere gegevens volgen.
19.45 uur; op een weiland, Broeklanderweg bij Weller nummer 1 is een viermotorige Amerikaanse bommenwerper neergestort omstreeks 16.30 uur. Ter plaatse is een lijk gevonden. Van de rest der bezetting ontbreekt elk spoor. Ortskommandant en Polizei-Officier gewaarschuwd. Bij navraag bij de opperluitenant van de W. ter zake van de maatregel ten aanzien van het gevonden lijk werd meegedeeld dat Duitse Militairen ter plaatse aanwezig waren.

BRANDWEER. Om 15.45 uur maakte een Amerikaanse bommenwerper aan de Broeklanderweg een noodlanding. Het gelukte mij met de Inspecteur van der W. van de Gemeente Politie, die ik aan het Bureau opgepikt had, voordat de moffen aanwezig waren bij het toestel te komen. De bemanning bleek de benen te hebben genomen. Die waren appels plukken. Van der W. hield met enige Marechaussees, die juist aankwamen, het publiek op veilige afstand zodat ik even vrij kon neuzen. Al gauw ontdekte ik de stafkaarten met de route erop getekend. Ik heb ze vlug onder mijn tuniek verstopt. Hier hadden de moffen niets mee te maken. Thuis heb ik ze maar verbrand. Op de vleugels hadden de piloten hun prachtige leren jassen met bont gevoerd neergelegd. Jammer dat we zo'n ding niet mee konden nemen. Dat was te gevaarlijk. Wel zag ik nog kans om een prima gevulde verbandtas mee te nemen die zeer goed te pas kwam.

1943 ----- 11 oktober maandag.

HARDONK. Opnieuw schitterend weer. Naar Vaassen. Onderweg nog nooit gezien tafereeltje, hond door kip achterna gezeten, liep wat hij kon!

VAN HOUTUM. In de gemeente Apeldoorn (Broekland) ligt een tweede Amerikaanse bommenwerper. Deze is intact en schijnt een buiklanding te hebben gemaakt. De bemanning sprong er boven Deventer al uit. Eén bleef met zijn parachute steken en ligt vermorzeld onder het toestel. Een groot aantal Nederlandse boeren moet opnieuw vee leveren. Hiertoe behoren ook wij. Het nodige bezwaarschrift is al ingediend.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Van verschillende burgers werd vernomen dat enige burgers zondag door mitrailleurkogels werden getroffen en 4 personen gewond werden. Tevens dat het vliegtuig tegen bokmast van het bovengrondse elektrische net was aangekomen. De mast was afgebroken en de lichtvoorziening in de omgeving gedurende een nacht was verstoord. Met de kapitein van Politie J.F. de Froe die bezig was maatregelen te nemen voor het ophalen van het lijk, werd gistermiddag één en ander besproken en verzocht ik tevens te willen doen nagaan, wat precies op de Broeklanderweg had plaats gevonden. Gisteravond voor het houden van een lezing op de Woudhuizerweg zijnde, werd mij wederom verteld van burgers die zouden zijn gewond geraakt (de namen werden zelfs genoemd).
Om 18.25 uur, was van de Officier van Dienst een bericht ontvangen, luidende als volgt: lijk van gevonden lid van de bemanning van Amerikaans vliegtuig neergekomen aan de Broeklanderweg is overgebracht naar het Lijkenhuis van het Ziekenhuis Sprengenweg. Verder geen bijzonderheden.
Ter zake van het neergestort of landen van vliegtuigen moeten telkens de navolgende gegevens worden verzameld:
1. Datum, tijdstip van neerkomen van het vliegtuig,
2. Of al Duitse Wehrmacht dan wel Duitse Politie ter plaatse is.
3. Wat met de bemanning van het vliegtuig is geschied.
a. om het leven gekomen,
b. met parachute uitgesprongen,
c. aangehouden,
4. Plaats en Gebouw, waar eventueel aangehouden leden van de bemanning zich bevinden.
5. Getroffen maatregelen voor bewaking, afzetting en toestand van het vliegtuig enz.
Verder: Gegevens omtrent aantal doden, zwaar- en lichtgewonden onder personeel Duitse Wehrmacht, Nederlandse Politie, Luchtbeschermingsdienst, burgerbevolking (Mannen, Vrouwen, Kinderen).
Gegevens omtrent gedode dieren gesplitst in grote en kleine huisdieren.
Gegevens over ontstane schade met precieze aanduiding.
Gegevens omtrent verbroken verbindingen, wegomleggingen enz.
In verband met de lopende geruchten en daar het voor mij vaststaat dat zondag meer is gebeurd dan uit de berichtgeving van de Politie is op te maken, verzoek ik u grondig onderzoek te willen doen instellen. En de Commandopost Luchtbeschermingsdienst zo spoedig mogelijk telefonisch op de hoogte te willen stellen opdat de Hoofdinspecteur voor de Luchtbescherming alsnog telefonisch kan worden bericht (Proces-verbaal dient daarna te worden ingezonden.)
Van Uwentwege zal de Ortskommandant en de Polizei-Officier moeten worden bericht. Verder verzoek ik U mij in de gelegenheid te stellen, met de diverse politieambtenaren, die in het voorkomend geval moeten optreden als Commandant plaats Ongeval, een bespreking te houden over de taak van den CPO.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Van burgers werd vernomen dat bij de landing van bedoeld vliegtuig enige burgers door splinters of machinegeweerkogels zouden zijn geraakt en werd daarvan aan de politie mededeling gedaan en verzocht er nader onderzoek te willen doen instellen.

BURGEMEESTER PONT (Brief van Gemeentewerken aan de burgemeester over opruiming schuilplaatsen). Ingevolge uw telefonische opdracht van zaterdag 9 oktober tot het indienen van een rapport over het niet onmiddellijk uitvoeren van een opdracht van de politie tot het opruimen van schuilplaatsen in de bossen bij Wiesel deel ik u het volgende mee. Op maandag 27 september heeft opperwachtmeester D. telefonisch een opdracht gegeven aan de Gemeentewerf tot het de daarop volgende dag om 8 uur in de ochtend sturen van 2 arbeiders met gereedschap naar het Politiebureau om de bedoelde schuilplaatsen op te ruimen. Op dinsdag 28 september is hieraan gevolg gegeven en is opperwachtmeester D. met wethouder Buitenhuis naar de schuilplaatsen gegaan. Er werd een begin gemaakt met het opruimen van een schuilplaats waarin volgens mededeling joden zich verborgen hadden gehouden. Op woensdag 29 september werd het werk voortgezet.
[De verdere inhoud van deze brief gaat over het inrichten van de schuilplaatsen voor aardappelopbergplaatsen en over een discussie om het afkomende hout naar het huis van de burgemeester te brengen. In een schrijven van de gemeentepolitie aan burgemeester Pont staat onder andere nog ´Dat door de Sicherheitspolizei de opdracht was gegeven dat de holen totaal verwoest moesten worden´].

1943 ----- 12 oktober dinsdag.

HARDONK. Eveneens pracht weer. Nieuws ontbreekt.

VAN HOUTUM. 's Middags krijg ik een strooibiljet dat onlangs bij Deventer is gevallen. Het is een extra uitgave van de Luftpost en bevat de rede van Churchill van 25 september 1943. Het pamflet is van groot formaat en bevat twee landkaarten (Rusland en Italië).

1943 ----- 13 oktober woensdag.

HARDONK. Mistig, geen bijzonders.

VAN HOUTUM. De straf voor het niet inleveren van het radiotoestel wordt aanzienlijk verzwaard. In een dergelijk geval wordt het roerend en onroerend goed van de betrokkene verbeurd verklaard. Het huisraad zal ter beschikking van gebombardeerden worden gesteld. De laatste dagen zijn nog duizenden radiotoestellen ingeleverd. Wanneer dit waar is is zo'n strafmaatregel overbodig. Een ambtenaar van het Distributiebureau komt het personeel op onze fabriek in verband met de toeslagkaarten controleren. Hij schrapt de stokers en stelt de arbeiders van de lompenafdeling in de gelegenheid een extra broodrantsoen aan te vragen. Ambtenaren van de BARA (huisvesting voor personeel van de Departementen) controleren alle vier huizen van de familie Palm. Zij moeten of het huis uit of anderen herbergen.

1943 ----- 14 oktober donderdag.

HARDONK. Zonnig oktoberweer. Bij niet inlevering van radiotoestellen wordt huisraad verbeurd verklaard. Inlevering blijkt dus niet erg vlot te gaan. Volgens de kranten moeten de Duitsers in Italië op de terugtocht zijn.

VAN HOUTUM. 's Morgens wordt om acht uur de Amerikaanse vlieger op Heidehof begraven Hij is totaal verminkt onder de gelande bommenwerper in Broekland (11 oktober) gevonden. De Duitsers lossen geen saluutschoten. In Apeldoorn zal van nu af gecontroleerd worden naar verduistering.

POLITIE (15 september t/m 14 oktober)
- Een tiental ondergedoken joden werd aangehouden en naar Westerbork overgebracht.
- Het aantal rijwieldiefstallen is de afgelopen maand weer toegenomen.

1943 ----- 15 oktober vrijdag.

VAN HOUTUM. Er schijnt weer één of andere arbeidsinzet in de lucht hangen. Het departement van Onderwijs heeft het plan om op 31 december aanstaande op de middelbare scholen een noodexamen in te voeren. Dat zal gelijkstaan met het eindexamen in 1944.

1943 ----- 16 oktober zaterdag.

VAN HOUTUM. In Apeldoorn worden elf personen bekeurd voor onvoldoende verduisteren. Zij worden door de nieuwe bepaling voor 14 dagen van hun lichttoevoer afgesneden terwijl zij de gloeilampen moeten missen. 's Morgens om acht uur vinden huisgenoten de herenboer Dobbelman (Wiesel) dood op de stoep voor zijn huis. Hij is neergeknald door een NSB-er die voortvluchtig is. De moordenaar vervoegde zich al gisterenavond aan het adres van Dobbelman. Deze was op dat moment niet thuis. Het is gelukkig dat de moordenaar is herkend. Hij verscheen vanmorgen opnieuw en schoot Dobbelman in een onverhoeds moment dood. Dobbelman is zeer geliefd in zijn omgeving. Hij deed veel filantropisch werk (zie 12 juli 1943)

POLITIE. Vandaag te omstreeks 8.15 uur werd de landbouwergrondbezitter L.R.H. Dobbelman, wonende Greutelseweg 61 in Wiesel (gemeente Apeldoorn) door twee pistoolschoten voor zijn woning vermoord. Het slachtoffer stond bekend als ´anti´. De dader kon tot heden niet worden aangehouden.

1943 ----- 17 oktober zondag.

VAN HOUTUM. De pers voert de laatste dagen een actie dat men de aardappelschillen moet bewaren. Spreuken als ´Koeien loeien om aardappelschillen´ staan in ieder dagblad. De melkvoorziening in Nederland (lees Duitsland) wordt hierdoor aanmerkelijk verbeterd. Al weer één van die mooie leugens. Het is beter dat de moffen hun verplichte vee-levering intrekken. Dan zal er misschien meer melk komen. De meeste melk komt wel via de zwarte handel in burgerhanden.

1943 ----- 18 oktober maandag.

HARDONK. Somber weer, later opklarend met zon. De gehele dag veel vliegtuigen, af en toe ook schieten gehoord.

VAN HOUTUM. 's Morgens maak ik kennis met de voorwerker van de Heide Maatschappij op Deelerwoud (bos bij Woeste Hoeve). Na een fietstocht door het bos laat deze man me een stapel pamfletten zien die er in maart 1943 zijn gevallen. De voorwerker heeft er daarna heiplaggen over gelegd. Zodoende is het pak nog vrij gaaf. Naar schatting liggen er 10.000 stuks. Het touw is ook nog aanwezig. Alle pamfletten ruiken nog naar de drukinkt. Het strooibiljet draagt het opschrift ´Aus einer Führerrede.´ Het heeft als nummer G 8 (zie 31 maart 1943). In de krant staan twee doodsadvertenties van Dobbelman en een oproep aangaande deze moord. De politie verzoekt opsporing van een luxe wagen die zaterdagmorgen in de omtrek van Wiesel is gesignaleerd. De oproep staat ook in de Telegraaf. 's Avonds om acht uur passeren de eerste Britse vliegtuigen in richting Duitsland. Zij vliegen zeer verspreid. Een uur later is er zwaarder geronk. Deze formaties zijn op de terugweg. Het is schijnbaar de hoofdmacht. Het zware geronk houdt 20 minuten aan. Het luchtdoelgeschut van Deelen is zeer actief. De granaten ontploffen recht boven ons. Daarna horen wij nog wel vliegtuigen maar uitsluitend in zuidelijke richting. De luchtafweer blijft in werking maar het is minder lawaai. 's Nachts om 2.30 uur passeren opnieuw formaties bommenwerpers die eveneens terugkeren.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Een PV [Politie Verslag] ontvangen met nadere gegevens:
Anthonie Kers, Bloemenkamp 6 getroffen door splinters of projectielen in de zij en rechterbeen. Werd behandeld in zijn woning door Dr. Van der Molen uit Terwolde.
Theunis Wijngaards, wonende in De Vecht (gemeente Voorst 0.20) werd naar het ziekenhuis in Deventer vervoerd, maar werd direct na de behandeling weer ontslagen.
Hendrik Wijngaards, wonende Wijkseweg R.158 (gemeente Voorst) werd in zijn woning door zijn huisarts behandeld. Alle drie lichte verwondingen.

1943 ----- 19 oktober dinsdag.

HARDONK. Zachte mooie oktoberdag.

VAN HOUTUM. De Luchtbescherming gaat 's avonds in Ugchelen alle huizen langs en waarschuwt hen die niet goed verduisterd hebben. De Duitsers zouden binnenkort komen controleren. 's Middags passeert een lange colonne Duitse auto's in richting Hoenderloo. Voorop rijden een groot aantal luxe wagens met officieren. Daarachter veel vrachtauto's met infanterie en tenslotte enige Rode-Kruisauto's. Deze troepen houden waarschijnlijk in Harskamp oefeningen. 's Avonds om acht uur passeert een nieuwe colonne motorvoertuigen. Hieronder bevinden zich vrachtauto's met rupsbanden die een kanon voorttrekken. De wagens zijn goed verduisterd zodat de kanonnen niet duidelijk zijn te onderscheiden. Zij hebben een korte loop en brede vuurmond. Ze doen aan mortiermonden denken. Naar schatting bevinden er zich in de eerste colonne 15 kanonnen. Een kwartier later passeren een aantal vrachtauto's. Beide colonnes draaien tegenover Caesarea de weg naar de Bakenberg in. Het schijnt dat er morgen weer oefeningen worden gehouden. De weg naar Hoenderloo is dan ook weer afgesloten. Een uur later volgt opnieuw een groot aantal auto's met opnieuw minstens 15 kanonnen. Deze gaan eveneens naar de Bakenberg.

1943 ----- 20 oktober woensdag.

HARDONK. Opnieuw mooi weer na 's morgens eerst regen. Op dit ogenblik (circa 11 uur) vliegtuiggeronk en luchtafweergeschut hoorbaar. De ´geliefde´ agent vanmorgen gestorven. Vanmiddag onder geweldige belangstelling de vorige week in Wiesel vermoorde reserve-luitenant DOBBELMAN begraven.

VAN HOUTUM. De artillerie staat gedurende de nacht langs de bosrand bij de Bakenberg geparkeerd. 's Morgens worden de kanonnen overgebracht naar het terrein bij de Ugchelseberg. De kanonnen worden er op de hei opgesteld. Wij horen het eerste schot even na elf uur. Het is een oorverdovend lawaai. Eerst hoort men een zwaar getrommel (afschieten) en 40 seconden later de inslag. Beide keren trilt het huis. De granaten ontploffen in de zandverstuivingen voor Harskamp. De grote weg is bij het Philipsbos afgesloten. Gewoonlijk worden er twee maal achter elkaar schoten gelost. Om 2.30 uur zijn het er minstens 30. Dit betekent ook het einde van de oefening. Om 5.45 uur komen de kanonnen weer over de weg. Het zijn geen mortieren maar nevelwerpers. Het zijn in totaal zes batterijen van zes stuks. Bovendien passeren een groot aantal volksauto's, luxe wagens en vrachtauto's. Alle voertuigen zijn lichtbruin geverfd. Het duurt ruim een kwartier voordat de file voorbij is. Agent D. gaat 's middags in het ziekenhuis dood. Hij heeft nu ruim tien dagen kunnen nadenken over zijn onmenselijke praktijken die hij de laatste drie jaren heeft uitgeoefend. Hij zal nu wel beseft hebben dat het opsporen van tientallen joden en anderen, die hun dood tegemoet gingen, nooit onbestraft zal blijven. Volgens geruchten zouden als represaillemaatregel in de komende nacht 20 vooraanstaande Gereformeerden gegijzeld worden. Anderen spreken weer over 45 personen van alle rang en stand. Dobbelman wordt 's middags begraven. De stoet bestaat uit een auto met de kist, twee auto's met bloemen (ruim 100 kransen) en acht auto's met personen. Hierachter loopt nog weer een grote menigte die vanuit Wiesel is meegekomen. Op het kerkhof bevinden zich ongeveer 2000 mensen. Bovendien zijn veel agenten in burger en NSB-ers als spionnen aanwezig. De namen van zijn moordenaar zij inmiddels bekend, namelijk vd B. (agent, deze loste het schot), L. (een tweede als hulp) en vd S. (chauffeur van de auto). Het zijn zeer beruchte NSB-ers. Wie de namen echter tegenover Duitsers uitspreekt gaat de cel in. Zo groot is het onrecht reeds! De Sicherheits Dienst laat Van de B. in NSB-uniform (tijdens de aanslag was hij in burger) aan de getuigen confronteren. De Duitsers maken uit het twijfelen van de getuigen op dat hij de dader niet is. Laten zij hem ook eens in burger en dan met de bril, die hij bij de aanslag droeg op confronteren. Dan is het bewijs echter zwart op wit. De moffen willen dit niet. Volgens geruchten zou burgemeester Pont sinds de dood van Dobbelman niet meer op het gemeentehuis zijn verschenen. De commandanten van politie en brandweer in Apeldoorn krijgen hun radiotoestel terug. De termijn waarbinnen men nog radiotoestellen zogenaamd zonder straf kan inleveren wordt door 'de grote toeloop' met twee dagen verlengd. Van deze toeloop is wel iets waar want het postkantoor in Apeldoorn heeft nog 150 betreffende aanvraagformulieren (kostprijs 5 cent) uitgereikt. De Nederlandse schrijver A.M. de Jong wordt in Blaricum doodgeschoten. Het zou hier een geval als Dobbelman betreffen.

BLOEM. Er worden de laatste tijd zeer veel NSB-ers dood geschoten door mannen die meestal kans zien om te ontkomen. De 10-10 is D. op straat neergeschoten. Een zeer scherp politieman en NSB-er te Apeldoorn, toen hij van de kapper kwam op die morgen. Na nog 14 dagen geleefd te hebben stierf hij in het ziekenhuis. Men zegt dat voor deze daad er 2 mensen worden doodgeschoten. Maar niet in Apeldoorn alleen maar het gehele land door worden NSB-ers doodgeschoten door mensen die men heel moeilijk schijnt te kunnen pakken. Eén dweil en een span wollen kinderkousen geruild voor 1 metworst en 2 pond boter, 100 pond rode wortels voor een half pond boter en 20 pond rogge, 100 pond uien geruild voor 50 pond afvaltarwe en rogge, en 2 kinderbroekjes voor 2 pond spek.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Een PV [Periodiek verslag?] ontvangen met nadere gegevens. Woning Anthonie Kers, landbouwer, Bloemenkamp 6 gemeente Apeldoorn beschadigd. In de woning waren verschillende kogelgaten en scheuren, 6 ruiten vernield, evenals 10 dakpannen, enige panlatten en enige planken. Verder beschadigd een ledikant, een klerenkist aan een zijde vernield, 2 vilten dameshoeden, een paar wollen dameskousen, een blauwe werkkiel, een flanellen hemd en een linnen gordijn. De schade aan gebouwen en goederen bedraagt ongeveer 100 gulden.

POLITIE. De hoofdwachtmeester D., op wie op 9 oktober 1943 een aanslag werd gepleegd, overleed op 20 oktober 1943 aan de bekomen verwondingen. Zijn begrafenis vond op 23 oktober daar aan volgend met korpseer plaats.

1943 ----- 21 oktober donderdag.

HARDONK. Goed weer, niet koud, enigszins wind en af en toe regen. Het schijnt de Duitsers in Rusland slecht te gaan. De krant vermeldt: ´Sovjetrussische troepen hebben tot dusver een niet onaanzienlijk succes kunnen boeken. Zij zijn namelijk op verschillende punten in de Duitse linies binnengedrongen. Tankstrijdkrachten hebben vier brede wiggen in de Duitse linies gedreven´. Hoe dit te rijmen valt met hun berichten over afgeslagen Russische aanvallen valt moeilijk te begrijpen.

VAN HOUTUM. De pers maakt de dood van de agent D. bekend. In de korte nagedachtenis wordt aan zijn naam steeds het woord 'heer' toegevoegd. Zijn vrouw plaatst een gewone doodsadvertentie. Die van de kringleider begint met ´Door laffe moordenaarshand enzovoort.´ NSB-ers mogen in hun doodsadvertenties wel van dergelijke zinnen gebruik maken maar goede vaderlanders niet. Van hen staat alles onder censuur. Zoiets had eens in de advertentie van Dobbelman moeten staan. Dan was het eerst op zijn plaats.

BURGEMEESTER PONT. School 9 (Hoenderloo) is sedert 21 oktober 1943 gevorderd door de Duitse Weermacht. Aanvankelijk slechts 2 lokalen maar vanaf begin november de gehele school. Aangezien het schoolgebouw van de stichting Hoenderloo ook is gevorderd zijn de kinderen in die buurtschap verstoken van onderwijs. Het schoolgebouw zal binnenkort weer worden vrijgegeven.

1943 ----- 22 oktober vrijdag.

HARDONK. Goed weer, zacht, telkens zon. Al vroeg vliegtuigen en veel geschoten.

VAN HOUTUM. 's Avonds om 7.15 uur komen enige vliegtuigen verspreid over. Drie kwartier later lost het luchtdoelgeschut van Deelen een vrij groot aantal schoten.

1943 ----- 23 oktober zaterdag.

VAN HOUTUM. 's Middags wordt de agent D. begraven. Het hele politiecorps, 200 aanstaande agenten uit Schalkhaar, afdelingen van de Sicherheits Dienst en Jeugdstorm nemen aan de stoet deel. Voorop lopen de commissaris van politie, de hoofdinspecteur en een inspecteur. Daarachter de lijkwagen. Tot aan [de voormalige papierfabriek aan de Eendrachtstraat hoek Jachtlaan] Van Gelder worden er 20 kransen door moffen of NSB-ers gedragen. Zij lopen zeer langzaam. De begrafenis is één grote poppenkast. De muziek speelt treurliederen. Op het graf spreken vijf personen echter geen Duitsers. D. wordt als een groot 'eerlijk' man gekenmerkt en meer van dat fraais. Het kerkhof is afgesloten. Er zijn zeer veel NSB-ers bij de plechtigheid aanwezig. De menigte heeft vergeten te zingen Psalm 7 vers 8 en de muziek liet na te spelen ´En zo gaat Jannes naar de ... (bliksem) toe.' De menigte wordt voor de terugtocht deels met bussen vervoerd. De Jeugdstorm die zich toch sportief moet voordoen stapt ook in de bus en kan nog geen zes kilometer lopen.

POLITIE. Op last van de Commissaris-generaal voor de Openbare Veiligheid is het verboden en strafbaar vliegers van welke aard ook op te laten. Tegen overtredingen zal streng worden opgetreden.

1943 ----- 24 oktober zondag.

VAN HOUTUM. Bij het graf van de agent D. heeft de politie de hele nacht en een Ugchelse NSB-er de hele dag wacht gehouden. Zij voelen zich wel erg sterk als ze nog bang zijn voor grafschennis. Het is wel jammer dat zo'n landverrader zoveel kransen krijgt en de Geallieerde vliegers daar niet. Hoofdzaak is echter hoe het Nederlandse volk er over denkt. Kransen van een stelletje schreeuwers, dat de baas speelt, hebben toch geen betekenis.

1943 ----- 25 oktober maandag.

VAN HOUTUM. De inwoners van Beekbergen die op 18 januari 1943 zijn gearresteerd voor wapenbezit worden van Vught naar Utrecht (waarschijnlijk berechting) overgebracht.

1943 ----- 26 oktober dinsdag.

HARDONK. Geen zon, niet koud, droog weer. De Russen over Dnepr. Situatie daar blijkbaar slecht voor de Duitsers.

VAN HOUTUM. 's Morgens krijgt mijn vader per post een envelop met drie illegale kranten. Als afzendadres is een straatnummer vermeld dat niet bestaat. Het zijn de blaadjes Trouw, Parool en Ons Volk. Het is het al vermelde oktobernummer van Trouw. Ons Volk is een nieuwe uitgave. De derde is nummer 58 van Het Parool (27 september 1943).

1943 ----- 27 oktober woensdag.

HARDONK. Mooi weer, iets bewolkt, in de middag zon. Duitsers hebben het aan de Dnepr ´zwaar´ te verantwoorden, maar dat mag niet hinderen!

VAN HOUTUM. Zij die door studie uitstel hebben voor de arbeidsinzet moeten allen op de plaatselijke Arbeidsbureaus verschijnen om hun Ausweise te laten afstempelen. Het schijnt controle te zijn om na te gaan wie de Ausweis verkocht heeft. Er wordt eindelijk voor de tweede helft van oktober een pond suiker per persoon beschikbaar gesteld. Wij zouden eerst in deze maand slechts één pond [= 500 gram] krijgen.

1943 ----- 28 oktober donderdag.

HARDONK. Somber weer, tegen de middag opklarend, 's avonds mist. Volgens de krant hebben de Russen bij Melitopol weer successen behaald. Dat kan geen kwaad!

VAN HOUTUM. De vier gijzelaars voor de moord op J. (Vaassen) worden vrijgelaten. De Duitsers vorderen de school in Hoenderloo voor onbepaalde tijd. Het schijnt dat er troepen worden ondergebracht. Deze moeten in Harskamp oefenen. Er zouden dus steeds weer nieuwe troepen in de school worden gelegerd. De krant [NAC] spreekt het gerucht tegen dat binnenkort alle textielpunten ongeldig worden verklaard.

BLOEM. Men zegt dat in Utrecht meisjes aan het colporteren waren met pro Engelse kranten, toen men een zeker huis aandeed. Toen hier een krant in de brievenbus gegooid werd, werd daar net een huiszoeking gedaan door een NSB-er die, toen hij dit zag, direct de colporteurs achterna holde en deze inrekende. Ze werden ergens in een huis opgesloten. Evenwel 's nachts sommeerden, in Duits uniform geklede mannen, de wacht van dit huis en bevrijden zo de gevangenen.

1943 ----- 29 oktober vrijdag.

HARDONK. Mistig, somber weer. 's Morgens naar Vaassen, geslaagd met wat meel. Ons kaasrantsoen wordt ook verminderd. Zeker vanwege ´de zwarte handel´.

VAN HOUTUM. Het verblijfsverbod voor de provincies Groningen, Friesland, Drenthe, Overijssel en Gelderland wordt opgeheven. De Duitsers weten zeker geen raad met de protesten van evacués. Het kaasrantsoen wordt van 150 tot 100 gram (twee weken) verlaagd. Het gebaksrantsoen wordt ook minder. Schijnbaar bedoeld als lokmiddel maakt de Secretaris Generaal van Sociale Zaken bekend dat het huispersoneel voortaan een vrije middag buiten de zondag om moet hebben. Het hoofd van de BARA en de commandant van politie leggen voorlopig beslag op het huis van tante Jo (napper) aan de Paslaan. De woning zal voor een afdeling van het politiebureau worden ingericht. De schade ontstaan door de vordering (verlies huis inbegrepen) zal vergoed worden.

BLOEM. Krantenberichten melden de terechtstelling van 10 personen uit Amsterdam, Utrecht, Zwolle enzovoort die zich aan sabotage, in bezit zijnde van vuurwapens enzovoort hadden schuldig gemaakt. Vonnis door de kogel.

1943 ----- 30 oktober zaterdag.

HARDONK. Eerst somber, later helder met zon. Mooi herfstweer. Ons gebakrantsoen (koekjes ook) eveneens verminderd.

VAN HOUTUM. De Duitsers vorderen het Gesticht in Hoenderloo met bijbehorende woonhuizen. De gebouwen moeten voor 1 december zijn ontruimd. Volgens de moffen moeten de minderjarige gestichtjongens bij andere inrichtingen worden ondergebracht. De meerderjarigen moeten zich maar aansluiten bij de SS (hoor dat tuig toch eens!). Volgens geruchten zou heel Hoog Soeren tot aan de kazernes in Apeldoorn een groot mijnenveld in de bossen (Kroondomein en Berg en Bos) worden aangelegd. Dit laatste lijkt zeer fantastisch.

BLOEM. Krantenberichten melden dat men in Nijmegen op straat een NSB-er had aangeschoten die naar het ziekenhuis vervoerd werd. 's Avonds ontving de man bezoek onder andere van één hem onbekende man die hem een boeket bloemen aanbood, maar onder zijn jas een revolver vandaan~haalde en zo de man in het bed van het leven beroofde.

1943 ----- 31 oktober zondag.

HARDONK. Wonder mooie herfstdag. Geen nieuws.

BURGEMEESTER PONT (1 tot 31 oktober).
- a. hoewel meermalen het gerucht de ronde deed dat in Apeldoorn een aantal ´Bombengeschädigten´ zou komen meen ik goed te doen op deze plaatse op te merken dat tot heden slechte in één geval tot ontruiming werd overgegaan. Zoals de zaak zich laat aanzien is het echter te verwachten dat in de loop van de maand november talrijke ontruimingsbevelen zullen moeten worden uitgereikt. In hotel ´Suisse´ is een aantal Duitse ´Werdende Mütter´ gearriveerd. Ook hotel ´Zeelandia´ en enkele andere pensions herbergen ´Bombengeschädigten´.
De gemeentesecretaris aan wie ik de daadwerkelijke leiding van deze aangelegenheid heb opgedragen onderhoudt in deze zake een nauw contact met de Präsidial-Abteilung van het Rijkscommissariaat.
- b. indertijd is ter voldoening aan de door de Beauftragten für die Provinz Gelderland geuite wens een lijst samengesteld, bevattende ongeveer 650 woningen die voor onderbrenging van zogenaamde ´Bombengeschädigten´ in aanmerking zouden kunnen worden gebracht.
Gelijk als bekend mag worden verondersteld is enigen tijd geleden in het kader van de verscherpte evacuatie van de zeekust des lands beslist dat de gezinnen van de hier in Apeldoorn werkzaam zijnde ambtenaren Den Haag dienden te verlaten en in Apeldoorn moesten worden ondergebracht. Dientengevolge moesten tal van woningen worden gevorderd en moest noodgedwongen worden beschikt over een aantal woningen voorkomende op bovengenoemde lijst. Met man en macht wordt nu gewerkt aan de samenstelling van een nieuwe lijst waarin bedoelde mutaties zijn verwerkt en waaraan tevens, ter compensatie een nieuw aantal woningen is toegevoegd. Het is de bedoeling dat deze nieuwe lijst vóór de 15e november aanstaande aan de Beauftragten ter hand wordt gesteld.
- c. hoewel bij de ´Bombengeschädigten´ het streven waarneembaar is om te proberen van gemeentewege een zo mooi mogelijke woning zoowel qua ligging als qua interieur toegewezen te krijgen heb ik toch de indruk dat bij de desbetreffende heren van het Rijkscommissariaat een andere opvatting wordt gehuldigd en dat het de bedoeling van deze heren is dat bedoelde ´Bombengeschädigten´ worden gehuisvest in een woning die qua huurwaarde en inrichting ongeveer in overeenstemming is met die woning die zij in Duitsland bezaten.
Het ligt voor de hand dat het onderhavige terrein vol voetangels en klemmen ligt en dat de taak van de Burgemeester in deze zaak niet eenvoudig is. Zoals het zich laat aanzien zullen deze moeilijkheden zich echter In Apeldoorn nagenoeg niet voordoen aangezien de nauwe samenwerking tussen de secretarie enerzijds en het Rijkscommissariaat anderzijds naar mijn mening een rem is voor onbillijke vorderingen.
- d. doordat het gebouw van de RK-school aan de Fabianusstraat door de Duitse Weermacht is gevorderd is deze school sedert 4 oktober  ondergebracht in het schoolgebouw aan de Zilverweg (Westenenk) waarin tevens is gevestigd school 24. De leerlingen van beide scholen hebben daardoor halve dagen les, om beurten 's morgens en 's middags.
- e. in de loop van oktober kwam een bericht binnen van de General-kommissar für Finanz und Wirtschaft waarin werd aangedrongen op het aanstellen van vrouwelijke arbeidskrachten. Tot nu toe zijn Technische Bedrijven nog niet overgegaan tot het tewerkstellen van vrouwelijke arbeidskrachten, aangezien deze niet benodigd worden en de directeur van de Technische Bedrijven gaarne de zienswijze hieromtrent van de Burgemeester zou vernemen.
Voorst werd aanzegging ontvangen enige werklieden beschikbaar te stellen voor het rooien van aardappelen. De beschikbaarstelling heeft plaats gehad maar de werklieden zijn tot heden toe nog niet opgeroepen. Dit zelfde geldt ook voor een oproep om enige vaklieden beschikbaar te stellen voor Hamburg. Ook deze zijn onverrichterzake uit Utrecht teruggekeerd en tot nu toe niet opgeroepen.
- f. aan het waterleidingbedrijf verloopt alles normaal. Er is echter een grote moeilijkheid, namelijk dat men hier geen beschikking meer heeft over marmer hetwelk voor de ontzuring van het leidingwater wordt gebruikt. Daardoor wordt wederom hinder ondervonden van aantasting van het buismateriaal. Thans is men doende een vervangingsproduct voor marmer te verkrijgen bestaande uit Magno (een magnesiumproduct). Dit is zeer duur maar naar alle waarschijnlijkheid toch zal moeten worden aangekocht om de hinder in het buizennet weg te nemen. Inmiddels is door de directeur van Technische Bedrijven met de Duitse Autoriteiten overleg gepleegd om alsnog marmer uit Duitsland te verkrijgen.
In de maand oktober vonden 2 moordaanslagen plaatst: op D. en op Dobbelman.
- g. de stemming van de bevolking is in het algemeen vrij rustig. Van de politieke groeperingen en de activiteit van de politieke groeperingen vallen geen bijzonderheden te melden.
- h. in de loop van de maand oktober kon ook het souterrain van het gemeentehuis aan het Raadhuisplein in gebruik worden genomen. Er werd een aanvang gemaakt met de buitensaus- en schilderwerken.
- i. de inrichting van het perceel Stationsstraat 88 voor onderbrenging van de Distributiedienst werd met zodanige spoed voortgezet dat het gebouw aan het eind van deze maand in gebruik kon worden genomen.
- j. glasdistributie. 277 Aanvragen voor vlak glas werden gecontroleerd waarvan in 231 gevallen gehele toewijzing en in 45 gevallen gedeeltelijke toewijzing is gegeven. Voor ander dan vlak glas werden 32 aanvragen gecontroleerd en hierover werd advies uitgebracht aan het Bureau Goedkeuring Werken Gelderland.
- k. door de Leider van het Gewestelijk Arbeidsbureau alhier werd in overleg met de Duitse Fachberater aan mij verzocht aan de afdeling ´Bevolking´ opdracht te willen verstrekken om lijsten in te leveren waarop vermeld zouden worden de namen van alle meisjes tussen 18 en 25 jaar. De bedoeling hiervan zou zijn om op diegenen onder hen die nog steeds geen regelmatige arbeid verrichten een zekere pressie uit te oefenen om ten spoedigste daarmee aan te vangen. Ook de huisvrouwen zouden door een dergelijke actie zijn gediend daar op deze wijze de chronische personeelsnood zou kunnen worden bestreden. Het zou niet in de bedoeling liggen om deze meisjes aan de arbeid te zetten teneinde het aantal mannen dat naar Duitsland zou kunnen worden gestuurd op te voeren. Een dergelijke opdracht is door mij aan de afdeling ´Bevolking´ verstrekt maar moest ik weer intrekken toen zij bleek dat de Rijksdienst van de Arbeidsbureaus deze actie die uitging van de Arbeidsbureaus te Apeldoorn en Deventer niet ondersteunde. Van Duitse zijde zou men namelijk huiverig zijn om gegevens te ontlenen aan de bevolkingsregisters waardoor, naar uit ervaring was gebleken, de onrust werd verhoogd waardoor de kans op aanslagen werd vergroot.
Ook de heer Bergsma, directeur van het Adviesbureau van de VUGA, belast met de reorganisatie van het bevolkingsregister, sinds dit door de brand van 19 mei 1943 gedeeltelijk verloren is gegaan was dezelfde mening toegedaan en ontraadde ten sterkste de gegevens van het bevolkingsregister ter beschikking te stellen aan het GAB Hij deelde daarbij mee dat ook bij de uitzending van mannen naar Duitsland door middel van de GAB's nimmer een beroep werd gedaan op de gegevens verzameld door de bevolkingsregisters en wel om dezelfde reden.
Het wil mij voorkomen dat hier zowel van Duitse als van Nederlandse zijde een buitengewoon slappe en tweeslachtige houding wordt aangenomen. Indien het uitzenden naar Duitsland van jonge mannen en het te werk stellen van meisjes een nationaal belang moet worden geacht dient men niet te aarzelen om de gegevens die men nodig heeft dáár te verzamelen waar zij het gemakkelijkst te verkrijgen zijn. Zijn deze uitzending en te werkstelling geen nationaal belang dan dienen de Gewestelijke Arbeidsbureaus zich van enige bijzondere actie te onthouden. Mij dunkt dit is een zaak van meer dan plaatselijke betekenis die ik in Uw aandacht aanbeveel.
- l. door de Leider van het GAB werd eveneens, na overleg met de Fachberater verzocht, te willen bepalen dat voortaan ook de uitreiking van paspoorten die tegen betaling worden verkregen. Voor zover deze aangevraagd zijn door mannelijke personen tussen 16 en 45 jaar zal geschieden door het GAB in plaats van door de afdeling Burgerlijke stand. Aanvankelijk had ik besloten aan dit verzoek te voldoen daar de motieven waarop het was gebaseerd mij redelijk voorkwamen. Door de gemeentesecretaris werd ik er echter op attent gemaakt dat deze handelwijze in strijd zou zijn met de bestaande voorschriften. Ik heb mij daarop verstaan met Mr. Kan, adviseurhonorair van het departement van Binnenlandse Zaken, die met haar de mening was toegedaan dat voor de gevraagde(?) veel viel te zeggen doch die desalniettemin van oordeel was dat ik mij hiervan beter zou kunnen onthouden zo lang deze materie niet uniform zou zijn geregeld. Hij verzocht mij deze zaak schriftelijk aanhangig te willen maken. Afschrift van de te dezer gevoerde correspondentie doe ik U hierbij toekomen. Ook dit punt meen ik onder Uw aandacht te moeten brengen dat een voor het gehele land geldende gedragslijn mij hier gewenst voorkomt.
- m. het bestuur van de Openbare Leeszaal ontving van de Nederlandse Kultuurraad een schenking aangeboden van ongeveer 150 boeken. Tot grote ergernis van de 3 leden in het bestuur van 11 personen, die tot de NSB behoren, heeft het bestuur van deze boeken slechts een 10-tal willen accepteren. Twee leden van het bestuur hebben zich schriftelijk tot mij gewend met het verzoek hier te willen ingrijpen. Ik sluit hierbij in, afschrift van de belangrijkste in deze zaak gevoerde correspondentie en wel omdat het hier ook een aangelegenheid betreft waarbij niet slechts Apeldoorn is betrokken. Indien ik namelijk goed ben ingelicht heeft de Nederlandse Kultuurraad aan 25 Openbare Leeszalen in het land een dergelijke schenking aangeboden. Hoe door andere Openbare Leeszalen op deze schenking is gereageerd is mij niet bekend, maar wordt door het departement van Opvoeding, Wetenschap en Kultuurbescherming, in overleg met den Nederlandse Kultuurraad onderzocht.
Het zal mij aangenaam zijn te vernemen of de houding die ik in deze aangelegenheid tenslotte heb gemeend te moeten aannemen en die blijkt uit mijn brief van 5 november aan het bestuur van de Openbare Leeszaal Uw instemming heeft.

1943 ----- 1 november maandag.

HARDONK. Aanhouden van prachtig najaarsweer. Warm. De bezuiniging over oktober van elektrische stroom heeft goed resultaat gehad, we kunnen nu weer gewoon gebruiken.

1943 ----- 2 november dinsdag.

HARDONK. Bewolkt, later opklarend, in de middag voortdurend zon, zacht, warm weer. Met Moerman naar dijk Nagelpoel geweest en opnamen gemaakt.

1943 ----- 3 november woensdag.

HARDONK. Mooi novemberweer, meest licht bewolkt. Tegen de avond meer wind en kouder. Enkele vliegtuigen in het begin van de avond.

VAN HOUTUM. De Duitsers leggen beslag op het Kroondomein ten zuiden van de lijn Asselse Boer - Aardhuis en op een groot bos bij Elspeet. Over de evacuatie van Hoog Soeren is niets bekend. De Duitsers zouden er een linie willen aanleggen, dat wil zeggen bunkers.

1943 ----- 4 november donderdag.

HARDONK. Goed weer, niet warm. Nieuws ontbreekt.

VAN HOUTUM. Een arbeider van de fabriek krijgt een schrijven over de noodevacuatie. Hij moet in zo'n geval zijn huis verlaten en naar een streek vertrekken. Deze zal hem nader worden opgegeven. Alleen hij krijgt zo'n schrijven. Van niemand anders is zoiets bekend.

BLOEM. Bombardement van Keulen waarbij de Dom wederom schade heeft geleden.

1943 ----- 5 november vrijdag.

HARDONK. Vannacht gevroren, ijs op de ramen. Overdag helder zonnig. 's Morgens naar Vaassen geweest. Bij de Duif [warenhuis aan de Hoofdstraat tegenover het Raadhuisplein] vanmiddag geweldig druk. Vermoedelijk gedwongen verkoop.

VAN HOUTUM. 's Middags om 12.15 uur horen wij in zuidelijke richting zwaar vliegtuiggeronk. Het gaat onafgebroken door tot één uur. Daarna passeren nog met tussenpozen enige formaties. Enkele vliegtuigen verschijnen boven Ugchelen. Zij vliegen zeer hoog en zijn ondanks de witte streep niet goed te zien. De Amerikaanse luchtmacht doet namelijk overdag met 700 bommenwerpers en 300 jagers een zware aanval op Gelsenkirchen en Münster.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST.
Nacht (4 op 5 november); ingeslagen een projectiel van een vliegtuigboordkanon in perceel Asselsestraat 324. Het kwam terecht in een bed waarin zich een kind bevond. Het kind bleef ongedeerd. Gaten in het dak, zolder en plafond.
Omstreeks 13.00 uur; noodlanding Duits Jachtvliegtuig type 109 nabij de Ramsbrug. De piloot licht gewond. Enige schade aan Grint- en Zandsilo.
Omstreeks 13.10 uur; noodlanding Duits jachtvliegtuig type 109 in een knollenland aan de Gaete(7) in het buurtschap Broekland. Piloot licht gewond. Enige schade aan de op het veld staande gewassen.

1943 ----- 6 november zaterdag.

HARDONK. Guur, nat novemberweer. De gehele dag regen. Geweldige toeloop voor verkoop De Duif. Mensen stonden zelfs tot in de Korenstraat.

VAN HOUTUM. De grootste textielwinkel in Apeldoorn, namelijk De Duif, is verplicht zijn hele voorraad te verkopen. In het begin van de week kwamen er namelijk ambtenaren van de Volksdienst en wilden enige dekens kopen. Er waren zogenaamd geen dekens meer voorradig. Daardoor werd een onderzoek ingesteld. Zodoende kwamen grote hoeveelheden wollen stoffen (ook dekens) van vooroorlogse kwaliteit aan het licht. Het is één van de vele winkels die op zo'n manier (dat wil zeggen tegen vastgestelde prijzen) moeten uitverkopen.

1943 ----- 7 november zondag.

HARDONK. Afwisselende bewolking, tegen de middag nogal regen, later opklarend. Vrijdag is in onze omgeving een aantal Duitse jagers neergeschoten(?). Naar T.[Terwel] geweest. Op de terugweg zag ik door de bezetters een aantal ´dames´ uit ´de Princesse´ halen en in een vrachtauto laden. Deze zijn vermoedelijk naar het ´Apeldoornse Bos´ gebracht. [De Prinses was gelegen in de Korenstraat].

VAN HOUTUM. 's Morgens om elf uur zijn talrijke Duitse jagers in de lucht. De meeste gaan in zuidelijke richting. Wij horen tien minuten later zwaar vliegtuiggeronk. De Amerikaanse formaties zijn door de bewolking niet te zien. De Duitse jagers blijven echter onder de wolken. De BBC deelt 's middags mee dat een kleine formatie Amerikaanse bommenwerpers een aanval op Düren (bij Aken) heeft gedaan. Er gaan geen vliegtuigen verloren en er is geen Duits toestel neergeschoten. 's Avonds om 10.15 uur worden wij vanuit Apeldoorn opgebeld. De Korenstraat is afgesloten. De Duitsers arresteren alle meisjes uit een bepaalde kroeg en brengen hen in een overvalwagen weg. Naar men zegt zullen zij gekeurd worden. Onze dienstbode komt een half uur later thuis. Zij is hals over kop uit een café aan de Stationsstraat weggelopen. Ze liet haar tasje en fiets achter. Een vrouw waarschuwde hen dat de Duitsers met overvalwagens zouden komen. Zij moest eerst naar huis lopen (Beekbergen) en kreeg daar een fiets. Zij zag onderweg nog dat twee dronken moffen een jongeman bijna doodsloegen.

POLITIE. Door de Duitse Politie werd in de avond van 7 november 1943 een razzia gehouden in cafés en op straat, waarbij de aangetroffen meisjes en vrouwen werden gearresteerd en overgebracht naar de Willem III kazerne. Daar zijn zij op geslachtsziekte onderzocht.

1943 ----- 8 november maandag.

HARDONK. Goed novemberweer, af en toe zon. Seyss-Inquart zei gisteren. ´Wat wil de Nederlander dan, als hij zowel het bolsjewisme als het nationaal-socialisme verwerpt?´. Het antwoord moet hij toch weten ´ons zelf blijven, van buitenlandse import zijn wij niet gediend´. Gisteren blijkt er overal een razzia op ´dames´ in kroegen te zijn geweest.

VAN HOUTUM. De Duitsers hielden gisterenavond in Apeldoorn een razzia onder de meisjes. Zij werden alle naar de kazernes overgebracht. In totaal waren er 500 á 600 gearresteerd. Tot hen behoorde ook een meisje dat op onze fabriek werkt. Twee artsen en een verpleegster onderzochten hen op geslachtsziekten. Dergelijke patiënten en twijfelnummers krijgen een blauw kaartje en moeten vanmiddag terugkomen. Zij komt eerst 's nachts om 3.30 uur thuis. Na haar waren er nog ongeveer 300 die onderzocht zouden worden. Het is te begrijpen dat de ouders van de betrokkenen bang zijn geweest. Het is een goede les voor de jeugd dat zij zich niet zoveel in de openbare cafés en bioscoop moeten ophouden. Vele meisjes zijn nu in dat opzicht genezen. Bij verschillende cafés is nog gevochten. Een café van een NSB-er is goed vernield. Het schijnt dat deze actie door het Instituut voor Volksgezondheid is georganiseerd. Het kwam ook al in andere gemeenten voor. De manier waarop deze actie (alleen door Duitsers uitgevoerd) ten uitvoer werd gelegd is niet zo netjes. Vele zouden er een zenuwschok van overhouden. Bij de gevorderde loods van Brouwersmolen zullen vier leden van de zogenaamde Landstorm ingedeeld bij een speciale wachtdienst wacht houden. Zij willen het huis van oom Jan vorderen. Het wordt in zoverre geschikt dat de fabriek een zogenaamde directiekeet voor hen zal kopen.

BLOEM. Heden overdag kwamen hier wel 40 Engelse vliegtuigen over in oostelijke richting die allemaal witte strepen achterlieten. Na een half uur keerden ze terug en vlogen toen weer in kleine gedeelten in westelijke richting. Even later hevig afweergeschut van Deelen bij Arnhem.

1943 ----- 9 november dinsdag.

HARDONK. Kille, trieste morgen, iets vochtig, later wat opklarend en heldere avond. Rede van Hitler. Duitsland zal zich nooit overgeven! Stalingrad zou hem ook door geen macht ter wereld ooit ontrukt worden. En wat gebeurde er?

VAN HOUTUM. De NAC [krant] is thans weer acht pagina's groot. Het is een uitzondering en komt slechts voor wanneer de Nazi's grote redevoeringen hebben gehouden. Ruim zes pagina's zijn bedrukt met de inhoud uit de redevoeringen van Mussert, Seyss-Inquart en Hitler.

1943 ----- 10 november woensdag.

HARDONK. Goed weer, lichte bewolking. Geen nieuws.

VAN HOUTUM. 's Middags krijgen wij een brief van het Arbeidsfront. In enkele regels wordt meegedeeld dat onze voorman is ontslagen. Er wordt geen reden opgegeven. Wij vertellen het de voorman niet en wachten af of hij ook woensdagavond 17 november (avondploeg) wegblijft. Zogenaamd voor de wekelijkse vormingsavonden van het NAF.

1943 ----- 11 november donderdag.

HARDONK. Prachtige novemberdag, eerst iets regen maar later heel mooi weer. In de middag tussen twee en halfdrie veel vliegtuigen over, heel duidelijk de jagers te onderscheiden.

VAN HOUTUM. 's Morgens om 11.30 uur horen wij zwaar vliegtuiggeronk. De toestellen zijn door de bewolking niet te zien. Twee uur later horen wij opnieuw vliegtuigen en onderscheiden in een blauw stuk 15 bommenwerpers die strepen achterlaten. Een kwartier later passeren twee jagers in richting noord-zuid. Enige minuten later wordt in het westen een streep zichtbaar die naar het oosten wordt getrokken. Zo'n streep hebben we nog nooit gezien. We verwachten dan ook dat het zeer grote formaties zijn. Ik tel echter met de verrekijker slechts 36 bommenwerpers terwijl tien jagers erom heen cirkelen. Dit zijn waarschijnlijk Amerikaanse omdat er niet geschoten wordt. Een half uur later (2.30 uur) horen wij in alle richtingen zwaar vliegtuiggeronk. We zien twee formaties van 18 en 15 bommenwerpers. Alle andere komen verspreid over. Enkele vliegtuigen komen al terug. Om drie uur volgt de hoofdmacht. Het wolkendek heeft zich inmiddels gesloten zodat niets te zien is. Het doel van deze Amerikaanse bommenwerpers was ook nu Münster. De commissie voor Volkstuinen brengt ter algemene kennis dat men toch vooral ook nu nog volkstuinen pacht. Want ´in 1944 zullen wij meer dan ooit op zelfverzorging zijn aangewezen.´

1943 ----- 12 november vrijdag.

HARDONK. Regenbuien, telkens opklarend met zon. Vanavond vliegtuigen in de lucht.

VAN HOUTUM. De Duitse tank- en artillerieafdelingen, die voor hergroepering in Epe gelegerd zijn, zullen naar het oostelijk front vertrekken. Zij hielden gisterenavond een afscheidsfuif in een hotel aldaar. In totaal zijn 500 flessen wijn leeggedronken (dit is geen gerucht). De moffen lieten speciaal 40 meiden uit Arnhem overkomen. Vanmorgen zag men op allerlei punten in Epe braaksel liggen afkomstig van de moffen. De Huishoudschool in Apeldoorn is op de bovenverdieping na geheel gevorderd. ´D´ [van het pension Eljo-Zamy in Ugchelen] krijgt proces-verbaal voor besteling van de Duitse Weermacht. Hij werkt in Harskamp en wordt op weg naar Ugchelen met zijn wagen door de politie aangehouden. In zijn wagen had hij rogge en landbouwonderdelen. Het is maar goed dat hij nu betrapt is. In de afgelopen zomer verraadde hij alle joden die in Ugchelen ondergedoken waren. Het is te hopen dat hij voor een Obergericht zal moeten terechtstaan. Zijn broer ´B´ is door toepassing van de gratieclausule van zes maanden hechtenis vrijgesproken.

BURGEMEESTER PONT. De Huishoudschool is gedeeltelijk gevorderd (geweest) door de Duitse Weermacht van 12 tot 23 november. Van 22 tot en met november is een deel van de Huishoudschool gevestigd geweest in school 14 (Zevenhuizen) en de leerlingen van die school zijn ondergebracht in de bijzondere school Doggersbank.

1943 ----- 13 november zaterdag.

VAN HOUTUM. 's Morgens om 12 uur komt een Focke Wulf jager huilend in westelijke richting voorbij. Kort daarop volgen vier Duitse jagers in richting Deelen. Een uur later horen wij zwaar vliegtuiggeronk. Eerst zien we vier strepen en later nog elf. De hoofdmacht passeert echter via het noorden. Deze formaties zijn voor ons onzichtbaar. Op het station in Apeldoorn zou al 's morgens om 11 uur vooralarm zijn gegeven door middel van vlaggen. Deze bommenwerpers keren terug van een aanval op Bremen. Door een wijziging in de textieldistributie worden alle textielpunten ongeldig verklaard uitgezonderd van aanstaande moeders en kleine kinderen. Dit bericht dat voor enige weken al als gerucht de ronde deed werd toen nog officieel door de pers tegengesproken.

1943 ----- 14 november zondag.

VAN HOUTUM. De verplichte uitverkoop van 'De Duif' [winkel aan de Hoofdstraat] is geëindigd. Ondertussen is de verkoop eenmaal vertraagd doordat er te veel gestolen werd. De recherche hield daarna een oogje in het zeil. Agenten reikten volgnummers uit. Het kwam voor dat de rij mensen zich over ruim 100 meter lengte uitstrekte. Iedere koper mocht niet langer dan tien minuten in de winkel blijven.

POLITIE (15 oktober t/m 14 november).
- In twee gevallen werd door NSB-leden kennis gegeven van ruitenvernieling. Vermoedelijk gepleegd met een politiek motief. Het betrof hier enkele ruiten van het Jeugdstormkwartier en enige ruiten van een onbewoond pand dat door een lid van de NSB was aangekocht. In beide gevallen bleek echter uit het onderzoek dat de ruiten waren vernield door baldadige jeugd.
- Opgemerkt zij dat leden van de Duitse Weermacht, die zich tussen zonsondergang en zonsopgang als bestuurder van een rijwiel op de weg bevinden, meermalen met onafgeschermde rijwiellampen rijden, terwijl de verduistering van dienstgebouwen van de Duitse Weermacht ook menigmaal te wensen overlaat.
- Ter zake overtreding der Verduisteringsverordering werd tegen 29 personen proces-verbaal opgemaakt, terwijl 53 personen een aan kosten verbonden waarschuwing ontvingen.
- De houding van het politiekorps tegenover de politieke groeperingen en de bezettende macht laat niets te wensen over. In één geval werd een minder prettig optreden ondervonden van een militair tegenover één van de wachtmeesters van mijn korps, die een vrouwelijk persoon wegens wielrijden zonder licht wilde staande houden. Dit geval is in onderzoek bij de Ortskommandant.
- Er werden in de afgelopen maand 87 aangiften van rijwieldiefstal gedaan.

1943 ----- 15 november maandag.

HARDONK. Goede novemberdag, telkens zon. Duitsers in Rusland slaan alle aanvallen af of grendelen kleine penetraties dicht!

VAN HOUTUM. De Duitsers dringen erop aan dat men zo weinig mogelijk telefoneert om het afwikkelen van 'kriegswichtige' gesprekken te vergemakkelijken. De vijand dreigt zelfs telefoonnummers te zullen uitschakelen. Van deze soort gesprekken zullen die waarbij Duitsers afspraakjes met hun vrijers maken wel het voornaamste deel uitmaken. 's Middags ontvangen wij een brief van de verzekeringsmaatschappij Centraal Beheer dat zij ons de schade van april niet voor het tekenen van de vrede zal uitkeren. Het is een mooi geval wel premie betalen maar geen uitkering.

1943 ----- 16 november dinsdag.

HARDONK. Nachtvorst, goed zonnig weer. Nieuws ontbreekt.

VAN HOUTUM. De Duitsers vorderen per 1 december voor een maand alle scholen in Apeldoorn. Het illegale blaadje Trouw wordt weer overal verspreid. Eén van hen is al te onvoorzichtig. Hij zet zijn fiets (de fietstas is vol van deze krantjes) voor een winkel neer. Even later komt hij de winkel weer uit en bemerkt dat zijn fiets met tas is gestolen. Deze man is nu zeer bang en weet niet wat hij moet doen. 's Avonds om 7.30 uur passeren de eerste Britse snelle bommenwerpers. Zij vliegen verspreid maar komen in groten getale over. Het geronk houdt ruim een uur aan.

BLOEM. Bij Ommen is een Engels vliegtuig gedaald waarbij 8 vliegers zijn ontkomen. In Soest is op het politiebureau ingebroken. De wacht is bewusteloos geslagen en de aanwezige revolvers en munitie is meegenomen. Hiervoor moeten nu 2 dagen in het gehele land de hoofdwegen dag en nacht bewaakt worden. Alle auto's worden aangehouden en gecontroleerd. Men zegt dat in een concentratiekamp waar ze 's morgens vroeg op het appél moesten zijn en moesten aantreden, er één was die toen even in een sloot had staan wateren. Deze man die tot 3 maal toe gesommeerd werd dadelijk te komen, maar hier geen kans voor had omdat hij eerst aan de natuurlijke behoefte moest voldoen, is toen om reden van deze weigering zonder pardon doodgeschoten en zo voor de ogen van zijn kameraden voorover in de sloot gevallen.

1943 ----- 17 november woensdag.

HARDONK. Koude nacht, iets gevroren, overdag eerst helder, later enige regen. In de krant staat. ´Eerste nederlaag van Engeland in den zenuwenoorlog´ en aan de andere kant een afbeelding met een ring om Duitsland met bijschrift. ´1943, wordt geen 1918´.

VAN HOUTUM. De Duitsers stellen een nieuwe verlofsregeling voor buitenlandse arbeiders in. Ze willen het niet terugkeren van verlof tot een minimum beperken. Wil thans een arbeider met verlof gaan dan moeten twee of meer van zijn medearbeiders zich borg stellen voor zijn terugkeer. Er vertrekt opnieuw een contingent Nederlandse vrijwilligers naar het Oostfront. De burgemeester waarschuwt allen die geen Duitse soldaten ingekwartierd willen hebben. Er is dus al van inkwartiering bij burgers sprake. Over de hele Veluwe liggen veel Duitse troepen. Bij Hulshorst ligt een afdeling met Tijgertanks. Zij oefenen er net alsof ze in Rusland zijn. Zo bijvoorbeeld reden zij onlangs een hooiberg van een boer omver. Er is sprake van dat in onze omgeving de bossen Het Leesten en Spelderholt door de Duitsers zullen worden afgesloten. Tante Jo uit de Paslaan die haar huis per 1 december moest ontruimen krijgt twee weken uitstel.

1943 ----- 18 november donderdag.

HARDONK. Eerst nevelig, later helder weer. Niets verder te vermelden.

VAN HOUTUM. 's Middags neemt mijn vader onze intussen ontslagen voorman onder handen. In de dagen dat hij nog voorman was ging hij iedere woensdagavond naar een vergadering van het Arbeidsfront en bleef dan 4 1/2 uur weg. Gisterenavond verscheen hij echter niet. Het bedrog lag er dus duimen dik bovenop. Hij kwam niet eerder dan half elf en daarom vertelden wij om zes uur aan het overige personeel dat hij ontslagen was als voorman. Zelfs andere leden van het Nationaal Arbeids Front vonden het niet netjes dat 'hun voorman' niets van zijn ontslag had gezegd. Daarom meende hij thuis te kunnen blijven mede doordat wij zwegen. Mijn vader vertelt hem dit en hij slingert vader de ene belediging na de andere in het gezicht. Hij (voorman) zou het beledigen en bedriegen van mijn vader hebben geleerd. Op dat moment is hij bezig een stuk leer uit te snijden. Daardoor breekt mijn vader het gesprek af uit angst voor het mes dat hij hanteert. In normale tijden was zo'n man allang ontslagen. Het valt niet mee hem definitief uit te schakelen. Hij houdt nog enkele troeven (huiszoeking en dergelijke) in zijn hand. 's Avonds om 7.15 uur passeren de eerste Britse vliegtuigen. De hoofdmacht volgt een half uur later. Het zware geronk houdt een half uur aan. De luchtdoelbatterijen schieten zo nu en dan. Kort daarop keren de eerste toestellen al terug. Om 10.30 uur komt de hoofdmacht opnieuw over. De meeste vliegtuigen volgen een zuidelijker route. Nu schiet het doelgeschut echter onafgebroken. De kanonnen schijnen naar Arnhem te zijn gericht. 's Nachts om 1 uur passeren opnieuw grote formaties bommenwerpers eveneens op de terugweg.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Omstreeks 20.30 uur; 4 brisantbommen ingeslagen in het Uddelerveen te Uddel. Schade aan dakpannen, ruiten enz. Geen persoonlijke ongevallen.

1943 ----- 19 november vrijdag.

HARDONK. Bewolkt, koude dag. Er is sprake van dat de Wilhelminaschool aan de Parkweg [nu Professor Röntgenstraat] ook ontruimd moet worden. Vanmorgen enkele overtrekkende vliegtuigen.

VAN HOUTUM. 's Middags om 12.15 uur horen wij opnieuw vliegtuiggeronk. Het houdt tien minuten aan. Door de dichte bewolking is niets te zien. De Amerikaanse bommenwerpers gaan naar het oosten. Een half uur vuurt het afweergeschut bij Dieren op een wijze als nooit tevoren. Het hele huis trilt. Kort daarop horen wij opnieuw vliegtuigen. Op dat moment vuren de kanonnen op Deelen ook. Het hele huis dreunt. Het geronk houdt een kwartier aan. Boven Arnhem woedt een luchtgevecht. Op Valkenhuizen (even voor Arnhem) en waarschijnlijk ook op kasteel Roosendaal breken branden uit. Er vallen samen 200 fosforbommen op en om Valkenhuizen. In Uddel en Ruurlo (toevallig gehoord) zijn ook bommen gevallen. Ik weet niet of deze 's nachts of overdag zijn gevallen. De projectielen veroorzaken gelukkig alleen materiele schade. 's Morgens komen enige Duitsers op Brouwersmolen. Zij vorderen het huis van oom Jan voor de wacht van de gevorderde loods. Mijn oom zegt koelbloedig neen en daarop vorderen zij de garage. Maar dit wordt ook afgekitst. Het einde is dat een kantoorvertrek voor hen ontruimd zal worden totdat er een keet voor hen gereed zal zijn.

1943 ----- 20 november zaterdag.

HARDONK. Vijf graden vorst in de nacht. Men spreekt, dat hier 8000 Duitsers zullen komen. Afwachten maar, zoiets is al vaker beweerd.

VAN HOUTUM. De Overheid heeft weer enige distributiemaatregels. Zo mogen slagers geen bouillon meer bereiden. Wij zullen met Kerstmis een extra rantsoen stroop, olie en suikerwerk krijgen (dit moeten we eerst zien). Dat de Duitsers vol zijn van Weihnachtsgaben blijkt ook uit het volgende. Wij krijgen als kerstgave van de moffen voor de vrachtauto twee nieuwe batterijen. Dit lijkt zeer mooi. Men moet echter bedenken dat de vrachtauto 'sichergestellt' is. Dat wil zeggen de Duitsers laten de Nederlanders nog met de auto's rijden om deze vervolgens plotseling startklaar te kunnen vorderen. Als zij de auto's bij één of andere kazerne lange tijd zouden parkeren dan zouden de wagens op het gewenste ogenblik niet willen rijden. De Duitsers geven de accu's dus aan zichzelf. Wij moeten de auto's voor hen onderhouden.

1943 ----- 21 november zondag.

HARDONK. Koud, nevelig weer. Vrijdag luchtgevechten bij Arnhem, schade bij Kasteel Rozendaal, Valkenhuizen en Zaansebuurt Openluchtmuseum.

1943 ----- 22 november maandag.

HARDONK. Nachtvorst, koude nevelige morgen. Een jongen vertelde me het volgende. ´Mijnheer die Jansen en Tilanus [kledingmerk] moet ook de winterpakjes voor de jeugdstorm maken, want een jongen die op school naast me zit, heeft het me verteld. Gelukkig zit ik het volgend jaar niet meer naast hem´. Mijn vraag, ´zijn dat die donkere pakken?´. Antwoord. ´Ja en ze zijn gevoerd ook´, waarop ik zeg. ´Nou, dan zullen ze het daar niet koud in hebben´. Uitroep van de jongen. ´Mijnheer ik heb het liever wat kouder dan dat ik zo'n pakje aan zou trekken´. Een uitspraak van een echte Hollandse jongen! Later in de avond een groot aantal vliegtuigen gepasseerd.

VAN HOUTUM. In Apeldoorn vindt weer een echt staaltje van verraad plaats. Ruim 20 agenten uit Schalkhaar doen een overval in de pakhuizen van een transporteur. Deze had er veel meubels en andere goederen van joden opgeslagen. De politie zou enige radio's, een groot aantal fietsen, voorts enige ameublementen en waarschijnlijk potten vet in beslag hebben genomen. De vrouw wordt met vrouw en kinderen gearresteerd. Zijn vrouw en dochter zijn intussen weer in vrijheid. De vader en drie zoons blijven genvangen. Het geheel is door een arbeider in zijn dienst verraden. De Duitsers vorderen de Christelijke ULO-school voor de duur van de oorlog. De schildwachten komen op Brouwersmolen aan. Het zijn misdadigerstypen. Zij zouden zogenaamd door de Duitsers gedwongen zijn wacht te houden. In het kleine kantoorvertrek staan nu enige britsen, ongeverfde kast, tafel en twee stoelen. De Duitsers eisen nu ook de tweede loods. Deze moet voor vrijdag aanstaande worden ontruimd. Mijn oom is in actie dit te voorkomen omdat de eerste loods nog niet half vol is. 's Avonds passeert een vliegtuig. Iedereen denkt aan een Duits toestel maar er komen er spoedig meer. Ze vliegen verspreid over. Door de zware regenval denken we ditmaal aan Mosquito's. Een kwartier later begint echter Deelen hevig te schieten. Er verschijnen meer vliegtuigen. Al spoedig passeren grote formaties. Deze keren alle van een bombardement terug. Het zware geronk onderbroken door afweergeschut. Het houdt een half uur aan. Een kwartier later (10.30) schiet Deelen opnieuw. Het is kort maar zwaar. De granaten ontploffen recht boven ons huis. Wij kunnen echter niets zien door het gesloten wolkendek.

BLOEM. 's Avonds 10 uur kwamen er zeer veel Engelse vliegtuigen over ons heen. Het afweergeschut was hevig in actie uit zuidoostelijke richting en Deelen. Ze hebben toen Berlijn zwaar gebombardeerd.

1943 ----- 23 november dinsdag.

VAN HOUTUM. 's Morgens fiets ik de bos door om te zien of er ook strooibiljetten zijn gevallen. Er liggen echter vele nieuwe stroken. Het éne is van de normale afmetingen. Het aluminiumpapier aan de buitenkant is niet meer beroet. Het tweede is een smaller soort van 30 centimeter lang en een halve centimeter breed. Het aluminiumblad is op wit papier geplakt terwijl het geheel in de lengte éénmaal is gerild. Deze liggen zeer verspreid. Door mogelijk verraad is het voor mij moeilijk geregeld naar Radio Oranje te luisteren. Geheel toevallig luister ik 's avonds naar Radio Oranje. De Rotterdammer opent de uitzending met de mededeling dat hij een verrassing voor zijn luisteraars heeft. Hij houdt een kort praatje om te bereiken dat iedereen zijn toestel zo goed mogelijk kan afstemmen. Daarna spreekt Hare Majesteit Koningin Wilhelmina. Na afloop wordt het Wilhelmus eerst zachtjes en daarna steeds harder gespeeld. Dit is voor luisteraars zonder koptelefoon. De avonduitzending wordt nogal gestoord. De juiste tekst hoor ik nu niet maar eerst op woensdag om 13 uur. Hare Majesteit spreekt onder meer opnieuw over het bestuur van het land na de bevrijding.

BLOEM. Opnieuw Berlijn gebombardeerd echter niet zo zwaar als gisteren.

1943 ----- 24 november woensdag.  VAN HOUTUM. 's Middags verschijnen drie Duitsers (echte bandietengezichten) op het fabrieksterrein van Brouwersmolen. Zij eisen onvoorwaardelijk de tweede loods op. Mijn oom probeert dit te voorkomen. Hij zegt dat er geen opslagruimte meer is. De moffen willen hierdoor de fabriek zien. Zij merken op dat er nog voldoende ruimte is. Als wij ruimte te kort komen moeten wij maar ruimte bij Van Gelder [papierfabriek] huren. 's Avonds belt het Arbeidsbureau op en deelt mee dat mijn neef Jan en ik voor de arbeidsinzet onherroepelijk vrij zijn. Zij zitten er nu nog over te zaniken. Voor ons was de kous al af. Een mededeling van de Vakgroep was destijds voldoende.

1943 ----- 25 november donderdag.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Omstreeks 14.15 uur is neergestort Duits jachtvliegtuig in het bos genaamd De Weikampen te Hoenderloo. Inzittende piloot met het toestel verbrand. Geen schade.

1943 ----- 26 november vrijdag.

HARDONK. Nachtvorst, bij Stroe gesneeuwd, later hier telkens regenbuien.

VAN HOUTUM. Wij horen 's morgens om elf uur vliegtuiggeronk. In zuidelijke richting. Het geschut van Deelen is even in actie. Het geronk houdt spoedig op. Om één uur passeren opnieuw vliegtuigen. Het is een grote formatie die al op de terugweg is. De PTT [staatsbedrijf Post Telegraaf Telefoon, nu KPN] deelt mee dat tussen 29 november en 11 december aanstaande vertraging in de pakketpost zal ontstaan. Het verzoekt daarom het aantal Sint Nicolaaspakketten zo veel mogelijk te beperken. Duitse pakketten zijn natuurlijk weer de oorzaak van deze vertraging. De tweede loods op Brouwersmolen moet worden ontruimd. Ook de Ortskommandant kan ons niet helpen. Er is weer pesterij in het spel. Een Duits kapitein, die 's morgens op het fabrieksterrein is, vertelt dat het ontruimen van de loods niet nodig is. Aan het Kanaal zijn voldoende loodsen die leegstaan. Een Duits officier wil persé onze loods hebben. 's Middags belt de Duitse Staf uit Baarn op en deelt mee dat wij zeer anti-Duits zijn. Als wij onze houding niet veranderen zal één van de directieleden naar een concentratiekamp worden overgebracht. 's Avonds passeren van 9 tot 12 uur Britse vliegtuigen in kleine aantallen. Om elf uur zien wij sterretjes van mitrailleurvuur. Kort daarop verschijnt een rode bol die in zuidelijke richting verdwijnt. Enige minuten later zien we opnieuw mitrailleurvuur. Deze keer recht boven ons. Het wordt gevolgd door een heldere oranje bol. Wij denken alle aan een lichtfakkel maar het is ook een brandend vliegtuig. Onze schaduwen zijn duidelijk op de weg te zien. Het oranjeschijnsel verdwijnt. We zien hierna een rode stip recht naar beneden schieten gevolgd door een scherpe vuurgloed vanaf de grond. Daarna horen we een snel doordringend geraas van motoren. Het vliegtuig ligt in richting van Woeste Hoeve.

BLOEM. Berlijn voor de derde keer deze week gebombardeerd. Daar hadden meerdere treinen klaar gestaan op het station voor vertrek met daarin ook een 40-tal mensen uit Apeldoorn. Zij waren blijven zitten omdat ze meenden, als ze in de schuilkelder gingen, ze dan de trein zouden missen waar ze mee naar huis toe konden. Echter is ook deze trein evenals meerdere treinen en het station zo gebombardeerd dat er geen spaan van over bleef. Men zegt dat er fosforbommen gebruikt zijn die de teerwegen deden branden en de brandende teer zomaar in de schuilkelders liep en de mensen levend deed verbranden.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Omstreeks 23.10 uur; neergestort Engelse bommenwerper in het bos genaamd ´Varenna´ gelegen aan de Arnhemseweg - Woeste Hoeveweg. Toestel geheel verbrand, evenals vermoedelijk alle inzittenden.

POLITIE (Proces verbaal). Omstreeks 23.10 werd telefonisch kennisgegeven dat bij de Woeste Hoeve in het bos genaamd Varenna toebehorende aan Mr. Delcourt van Krimpen gelegen aan de Arnhemseweg - Woeste Hoefweg een brandende Engelse bommenwerper neergestort. Het toestel is geheel verbrand met vermoedelijk alle inzittenden: Mc Sorley, Gooding, Foulkes, Green en Paice. De omgeving werd afgezet door Duitse militairen van de Hermann Göring Divisie gelegerd in de Stichting Hoenderloo.

1943 ----- 27 november zaterdag.

HARDONK. Droog weer, even telkens zon. De NSB dreigt ons indien we niet wat geven voor de gebombardeerde Duitse gebieden ze dan de helft van ons meubilair zullen weghalen!

VAN HOUTUM. Het vliegtuig dat gisteren is neergeschoten ligt werkelijk bij Woeste Hoeve. Het is een Britse bommenwerper. Het toestel is helemaal uit elkaar geslagen. Tot nu toe zijn vier lijken gevonden.

1943 ----- 28 november zondag.

HARDONK. Regenachtige dag, niet koud. Nieuws ontbreekt.

VAN HOUTUM. De eerste trein uit de omgeving van Berlijn komt in Apeldoorn aan. Er zitten ook verlofgangers in die de bombardementen tot vrijdagavond hebben meegemaakt. Door de storm slaan in Engeland verschillende kabelballons los. Eén [naar Nederland afgedreven exemplaar] vernielt de hoogspanningsleiding bij Beekbergen. Drie Duitse jagers cirkelen rond om de ballon te kunnen kapotschieten. De laatste weken is de PGEM [Provinciale Gelderse Electriciteits Maatschappij] druk bezig al zijn koperen leidingen door ijzeren te vervangen. Al het koper gaat naar Duitsland.

1943 ----- 29 november maandag.

HARDONK. 's Morgens droog, maar in de middag regen met aan het slot eensklaps een donderslag. Niets.

VAN HOUTUM. Het Gesticht in Hoenderloo moet voor woensdag aanstaande geheel zijn ontruimd. Dagelijks komen vrachtauto's en sleperswagens voorbij. Deze vervoeren banken, kasten, stoelen enzovoort naar elders. Zo krijgt oom Reinier eerst vandaag bericht dat hij de laatste machines uit de drukkerij moet slopen. Alles is even gehaast. De goederen waarvoor jaren is gespaard worden nu als afval behandeld. De directeur van het Gesticht gaat met zijn gezin bij oom Dolf Palm inwonen.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Omstreeks 08.20 uur; neergekomen een rubberballon (waaraan een hoogtemeter) in een boom staande voor perceel Langeweg 50. Geen schade. Geen ongevallen.

1943 ----- 30 november dinsdag.

VAN HOUTUM. 's Middags is het in het luchtruim boven ons onrustig. Er patrouilleren Britse jagers. Zij schieten boven Loenen een Duitse jager neer die pas een kwartier in de lucht was. Beide inzittenden zijn zwaar gewond. Eén mist beide benen. Van een ander zijn alle ledematen gebroken. Volgens ooggetuigen moet het een vreselijk gezicht zijn geweest. De jager ligt tussen Loenen en beekbergen. Bij hun patrouille is de bemanning van een Britse jager zo brutaal dat zij over een startbaan van het vliegveld Deelen taxiet onder voortdurend mitrailleurvuur. Drie Duitse jagers worden beschadigd. Even later stijgt het Britse vliegtuig weer op en voegt zich het Britse vliegtuig weer op en voegt zich weer bij de andere toestellen. Met ingang van heden worden de scheermesjes gedistribueerd. De toewijzing bedraagt vijf mesjes. De tweede periode zal nog nader worden bekendgemaakt. Voor deze vijf nieuwe moet men vijf oude inleveren. Deze mogen niet beschadigd zijn of roestvlekken vertonen.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Omstreeks 13.10 uur; neergestort Duitse bommenwerper op een weiland van Koerselman aan de Loenensebrug over het kanaal (Hoofdweg) te Loenen. 2 Inzittende zwaar gewond, overgebracht naar het Lazaret te Laag Soeren.

BRANDWEER. 1.00 uur 's middags in een druilerige regen werd een Duitse nachtjager die een paar minuten van tevoren van het vliegveld Deelen was opgestegen, nabij het Kanaal te Loenen neergeschoten. De beide inzittenden werden zwaar gewond en zullen het wel niet lang meer gemaakt hebben.

BURGEMEESTER PONT. 1 tot 30 november.
a.   de Duitse Bombengeschädigten van wie de komst al enige maanden geleden was aangekondigd zijn ook in de afgelopen maand niet verschenen. Aan de Beauftragten für die Provinz Gelderland is op diens verzoek een lijst toegezonden met de woningen die eventueel voor onderbrenging van Bombengeschädigten in aanmerking komen.
b.   282 aanvragen voor vlakglas gecontroleerd. Daarvan in 213 gevallen gehele toewijzing en in 37 gevallen gedeeltelijke toewijzing verleend. Aan glasbonnen uitgegeven voor 179,71 m² en afgewezen voor 58,45 m². Voorts voor bijzondere glassoorten 32 adviezen verstrekt aan het bureau Goedkeuring Werken Gelderland.
c.   Van beide badinrichtingen wordt een steeds drukker gebruik gemaakt en er zal moeten worden omgezien naar middelen om aan de behoefte aan warm water te voldoen.

1943 ----- 1 december woensdag.

VAN HOUTUM. 's Middags patrouilleren opnieuw Britse jagers boven de Veluwe. Om 1.15 uur beschieten zeven Spitfires voornamelijk met kanonvuur Duitse troepen en kazernes in Harskamp. Er zouden zes Duitsers zijn gedood en 49 gewond. In de krant staat een nauwkeurige omschrijving van de taak en bevoegdheid van de Nederlandse Landwacht. De leden hebben recht personen aan te houden en legitimatie te eisen. Zij hebben in 'enkele' gevallen bevoegdheid personen te arresteren. Zij mogen echter niet zelfstandig huiszoeking doen.

BURGEMEESTER PONT. Met ingang van 1 december 1943 werd het gebouw van de bijzondere ULO-school aan de Kerklaan te Apeldoorn door de Duitse Weermacht gevorderd. Deze school werd ondergebracht in het schoolgebouw in de Nieuwstraat, daarin werd mede weer gehuisvest de van Kinsbergenschool. De Gemeentelijke Hogere Burger School, die tijdelijk dat schoolgebouw had betrokken, werd gehuisvest in het gebouw van de Rooms-katholieke school in de Spoorstraat en in 4 lokalen van het schoolgebouw aan de Molendwarsstraat (behorende aan de RK-opleidingsschool). De RK-Jongensschool en de RK-opleidingsschool vinden onderdak in het schoolgebouw van de RK-Meisjesschool aan de Molenstraat. Volgens schrijven van 5 januari 1944, nr.517/21 werd door de Duitse Weermacht met ingang van 1 december 1943 beslag gelegd op een gedeelte van ´Berg en Bosch´ groot ongeveer 70 ha.

1943 ----- 2 december donderdag.

HARDONK. Droge ochtend, bijna geen zon, tegen de middag zwaar bewolkt en regen. In Vaassen gehoord van een joods vrouwtje van 79 jaar dat geboeid werd weggebracht door de Grüne Polizei! Wat een heldendaad!

VAN HOUTUM. De Duitsers geven voor distributiezaken vrijdom van straf aan hen die de opslagplaatsen van geheime voorraden aanwijzen. De aanmeldingsplicht wordt aanzienlijk verscherpt. Logerende familieleden (dat wil zeggen na één week) moeten zich nu ook bij de politie opgeven. 's Avonds om 6.30 uur komen de eerste Britse vliegtuigen over. Het zijn er eerst enkele maar om zeven uur zijn het grote formaties. Het geronk houdt onafgebroken een kwartier aan. Daarna keren al vliegtuigen weer terug. Deze komen verspreid over en het gaat zo door tot 9.45 uur. Op dat moment komt de Duitse luchtafweer in actie. Gedurende drie kwartier passeren grote formaties Britse bommenwerpers. Het geschut van Deelen en Radio Kootwijk schiet beide. Het is niet te vergelijken met verleden week maandag. Het trommelvuur is onafgebroken.

1943 ----- 3 december vrijdag.

HARDONK. Decemberweer. Berlijn dreigt met vergelding voor luchtbombardementen.

VAN HOUTUM. De burgemeester maakt bekend dat alle toegangswegen tot Hoog Soeren worden afgesloten, behalve die vanaf Assel en de betonweg (Amersfoortseweg). 's Avonds krijg ik een strooibiljet uit de Betuwe (G95).

1943 ----- 4 december zaterdag.

HARDONK. In Den Haag geweest.

VAN HOUTUM. 's Nachts om twee uur passeren vele vliegtuigen in noordelijke richting. Het blijken Duitse jagers te zijn. Kort daarop horen wij zwaar vliegtuiggeronk. De Britse hoofdmacht vliegt over Oldebroek in richting Duitsland. Wij zien gedurende een half uur het ontploffen van luchtgranaten van geschut te Soesterberg.

1943 ----- 5 december zondag.

HARDONK. In Den Haag geweest.

VAN HOUTUM. In de afgelopen week zijn op het kerkhof in Ugchelen [Heidehof] vijf Britse vliegers begraven. Zij zijn uit het vliegtuig dat op vrijdag 26 november bij Woeste Hoeve is neergestort.

BLOEM. Vrijwel de gehele week passeerden 's avonds Engelse vliegtuigen in oostelijke richting. Men zegt dat er 17.000 naar Berlijn zijn geweest waar veel is gebombardeerd van maandag tot vrijdag.

1943 ----- 6 december maandag.

HARDONK. In den Haag geweest.

VAN HOUTUM. Er worden kinderlegitimatiekaarten in omloop gebracht. Deze bestaan uit dik houtvrij karton in een perkamenten hoes en een kunstzijden koord van 70 centimeter lengte. Deze actie zou van het Nederlandse Rode Kruis uitgaan. Bijna niemand gelooft het. De Duitser stelt geen materiaal beschikbaar wanneer hij er zelf geen belang bij heeft.

1943 ----- 7 december dinsdag.

HARDONK. Afnemende vorst, dooi, gladde wegen. Geen nieuws.

1943 ----- 8 december woensdag.

HARDONK. Mistig guur en vochtig weer. NSB-radiotoestellen worden ´geneutraliseerd´. De heren luisteren blijkbaar eveneens naar verboden zenders!

VAN HOUTUM. Twee NSB-controleurs nemen bij pension Eljo-Zamy (de beheerder zelf zit nog in de cel) opnieuw een clandestien varken in beslag. Het is te hopen dat zij een flinke straf krijgen.

1943 ----- 9 december donderdag.

HARDONK. Somber weer, droog. Niets.

VAN HOUTUM. 's Middags heeft oom Hendrik op Brouwersmolen een langdurig onderhoud met de plaatselijke leider van het NAF Hij wil eerst in tegenwoordigheid van de voorman over het Arbeidsfront spreken. Dit wordt geweigerd (de voorman behoort te werken en niet onder werktijd te confereren). Hij wil het doel van zijn bezoek niet geheel vertellen. Hij vraagt daarom terug te mogen komen in de tijd dat de voorman vrij is. Hij zal maandagmiddag terugkomen. Uit het korte gesprek blijkt dat het met het NAF zeer slecht gaat. Het aantal leden vermindert snel. Hij spreekt voorts over tegenwerking van de directie en het personeel. Volgens hem moet de directie zich ook bij het Arbeidsfront aansluiten (dan zal het personeel ook wel lid worden zo denkt hij).

1943 ----- 10 december vrijdag.  HARDONK. Nachtvorst, overdag zonnig winterweer. Geen nieuws.  VAN HOUTUM. Alle personen die door de arbeidsinzet landbouwverlof hebben moeten zich thans melden. De post moet tientallen oproepingskaarten (alle aangetekend) bezorgen. Echter eerst vanmorgen. Op de oproep staat dat de betrokkenen zich 's morgens op het Arbeidsbureau moeten melden. Dit is natuurlijk uitgesloten. Zo helpen de posterijen [PTT] saboteren. 's Middags komen twee Duitsers van het seminarium op het fabrieksterrein. Zij delen mee dat de vrachtauto binnenkort voor een dag zal worden gevorderd. De chauffeur moet eten meenemen en zich warm kleden. Wat ons nu weer boven het hoofd hangt moet nog blijken.

1943 ----- 11 december zaterdag.

HARDONK. Nevelig, in de middag helder. Nachtvorst. Geen bijzonders.

VAN HOUTUM. 's Middags doen grote formaties Amerikaanse bommenwerpers uit Engeland een zwaar bombardement op Embden (138-17+3). De Duitse jagers maken gebruik van raketgranaten. Wij verwachtten al een grote luchtaanval omdat we 's middags zwaar vliegtuiggeronk hoorden. De hele middag vlogen Duitse jagers over en weer.

BLOEM. 's Avonds om half acht zijn 3 bommen gevallen op Bussloo tussen Broekhof, Elders en de Valk. Geen andere schade dan kapotte ruiten.

1943 ----- 12 december zondag.

HARDONK. Nachtvorst, guur en bewolkt.

VAN HOUTUM. 's Morgens om 6.45 uur bellen twee Duitsers oom Jan uit bed. Zij komen van het Seminarium en delen mee dat de vrachtauto met chauffeur zo spoedig mogelijk op de Arnhemseweg bij het ziekenhuis moet verschijnen. Daar zullen nadere orders worden gegeven. De auto vertrekt na ruim twee uur. Uit nieuwsgierigheid gaat mijn neef Arnold hem op de fiets achterna. Ook daar is de wagen weer de eerste. Dat was echter niet ons plan. Tot overmaat van ramp slaat de motor af. De chauffeur krijgt hem niet weer aan het draaien waarna mijn neef moet invallen. Hij rijdt de wagen tot op het terrein van het Seminarium. Hier wordt generatorhout, wat benzine, een staalkabel en een gereedschapskist (voorzien van ons autonummer) ingeladen. De moffen rekenen dus volledig op onze vrachtauto. Ook hier slaat de motor af. Met behulp van ruim 50 jongens van de Hitler-Jugend loopt hij eindelijk weer. Even later moet onze vrachtauto twee andere wagens aantrekken omdat deze ook afgeslagen waren. Een auto met persgas weigert helemaal. De Duitsers zijn niet gemakkelijk. De eigenaar van een wasauto krijgt een flink standje omdat hij zijn wagen vol met wasmanden heeft. Onder de botte Duitse antwoorden komt vaak ´Scheisz´ voor. Niemand weet wat er zal gebeuren. Er zijn ook hoge officieren aanwezig. Dit geeft aanleiding tot vele geruchten. De chauffeurs spreken over een tocht van 250 kilometer. Eén beweert zelfs dat zij naar Frankrijk gaan. Enkele chauffeurs hebben dekens bij zich. Tenslotte worden alle auto's naar het gewicht in vijf colonnes verdeeld. Er zijn een twintigtal autobussen. De colonnes begeven zich in allerlei richtingen. Eén komt door Ugchelen en gaat richting Beekbergen. Tot onze grote verwondering komt de vrachtauto 's middags om 2.30 uur terug. Alles is meegevallen. De auto is tot iets voorbij Beekbergen geweest en vervolgens weer naar het Seminarium terug gekeerd. Daarna werd de wagen afgeboekt op een soort presentielijst. 's Morgens krijgen wij bovendien bericht van de Nederlandse Spoorwegen dat er drie wagons zijn aangekomen. Deze worden nu niet gelost. De Spoorwegen zal hierover wel protesteren.

1943 ----- 13 december maandag.

HARDONK. Nevelige morgen, later opklarend en helder winterweer. In de vroege middag Amerikaanse vliegtuigen hierboven. In Loenen en Beekbergen enige reservetanks naar beneden gekomen. Van een huis in Beekbergen vijftig dakpannen vernield. Mussert [voorzitter van de NSB] vertelt dat 1944 het beslissende jaar zal zijn!

VAN HOUTUM. Een deel van de Amerikaanse bommenwerpers komt over Ugchelen. Wij horen om 11.45 uur de eerste toestellen die in richting Duitsland overkomen. Het geronk houdt vijf minuten aan. Om 12.30 uur passeren formaties die al op de terugweg zijn. De lucht klaart 's middags op. Om 15 uur trekken zes vliegtuigen cirkels in het luchtruim recht boven ons. Kort daarop zien we elf toestellen in richting oost-west. Deze draaien boven ons weer om. Ze verdwijnen weer naar het oosten. Zij laten eveneens dikke strepen achter. Het schijnen alle jagers te zijn. Ze wachten op een grote formatie bommenwerpers om deze te escorteren. Het luchtdoelgeschut van Deelen is zo nu en dan in actie. De vergadering op Brouwersmolen tussen mijn oom, persoon van de NAF en de voorman vindt niet plaats. De voorman is zogenaamd ziek. Hij kan echter 's morgens nog wel op de transportfiets naar de markt! Hij houdt dus ook het NAF voor de gek. Wij maken er uit op dat hij bij het NAF over onze fabriek roddelt. Op het onderhoud zou dan de waarheid verteld moeten worden.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Omstreeks 12.15 uur; neergekomen een lege reserve benzinetank afkomstig van een Engels of Amerikaans vliegtuig op een stuk roggeland perceel Beekberger 17 te Loenen. Omstreeks 12.00 uur; idem op het dak van perceel Arnhemseweg 457 Apeldoorn. Schade begroot op 50 gulden. Geen persoonlijke ongevallen.

BURGEMEESTER PONT. Blijkens brieven van 2, 10 en 23 februari 1944 (nr. 517, 3e afdeling) van de Burgemeester heeft de Duitse Weermacht, ingaande 13 december 1943, gevorderd. 582.80.77 hectare van het grondbezit van de gemeente genaamd het Loenensebos en de Loenermark. De SS-Obersturmbahnführer und Kommandeur der SS-Unterfahrschule te Arnhem heeft op verzoek bij schrijven van 31 januari 1944, toestemming verleend tot het vellen en wegvoeren, van het ingevolge de ontvangen lastgeving te leveren hout.

1943 ----- 14 december dinsdag.

HARDONK. Dooi, 's middags enkele regendruppels, later droog. De Duitsers spreken van zware afweergevechten aan het Oostfront (voor hen geen goed teken).

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Omstreeks 15.00 uur; neergekomen een rubberballonnetje, 2 instrumenten en staaldraad op een bouwland Engelanderweg 45 Beekbergen.

POLITIE (15 november t/m 14 december).
- De hoofdwachtmeester-rechercheur Bourgonje moet, volgens bewering van een Officier-Adspirant, uitgelaten hebben in de moordzaak D. dat hij een politiek misdrijf niet als misdrijf beschouwt en dat hij het niet eens is met de methode van de Sicherheitspolizei, waar verdachten niet goed behandeld worden. Op grond van deze uitlating is hem hangende het onderzoek, (zulks in overleg met den Burgemeester) verboden dienst te doen en is zijn vuurwapen met munitie ingenomen.
- Sedert enige dagen moet op last van SS Obergruppenführer Rauter de woning van Overste v. H. wonende Bosweg nr.128 alhier, tijdens de aanwezigheid van Mevrouw v.H. alhier, van 17.00 tot 8.00 uur door een politieman worden bewaakt dat weer ten laste van de straatdienst moet gaan.
- In de houding en discipline van de bevolking ten aanzien van distributie- en prijsvoorschriften valt geen verbetering te bespeuren. Het ware gewenst dat een aantal personen die bekend staan als ´zwarthandelaren´, maar die wegens onvoldoend bewijsmateriaal kans zien de dans te ontspringen, voor geruime tijd op te bergen. Binnen afzienbare tijd zal een voorstel in die zin worden gedaan.
[In de kantlijn: Wacht dit met belangstelling en ?????? af, Pont].
- Tegen woonwagenbewoners, die zich vrijwel uitsluitend met ´zwarthandel´ bezighouden en dit handwerk ook in de omliggende gemeente uitoefenen, wordt door razzia's op de autobussen die de verbindingen met die gemeenten onderhouden, met kracht opgetreden.
- Door de recherche werd een geheime distilleerderij van geringe omvang opgespoord en in beslag genomen. Tegen de eigenaar wordt proces-verbaal opgemaakt. Aanwijzingen voor een grotere geheime distilleerderij buiten de gemeente, zijn aan een belastingambtenaar doorgegeven.
- In de afgelopen maand werden 87 aangiften van rijwieldiefstal gedaan.

BURGEMEESTER PONT. Blijkens brief van de Burgemeester van 14 december 1943, Nr. 517/977, heeft de Duitse Weermacht ingaande 15 december 1943 een gedeelte ter grootte van 32.51.60 hectare van het grondbezit van de gemeente genaamd ´Spelderholt´ gevorderd.

1943 ----- 15 december woensdag.

HARDONK. Helder weer, overdag dooi. Veel Duitse militairen komen en gaan, ook veel jonge broekjes van 17 jaar.

VAN HOUTUM. ´s Middags deelt de telefooncentrale te Deventer mee dat Brouwersmolen zijn telefoonnummer voor de bewakers van de loodsen moet afstaan. Het is verregaande! Voor een stel schooiers moet je buigen. Bovendien eisen de bewakers dat de hond (zeer groot) van mijn neef wordt doodgeschoten. Een Duitser komt 's morgens bij mijn tante om de hond dood te schieten. Dit wordt gelukkig voorkomen. Wat een bewakers. Zij zijn nog bang voor een hond!

1943 ----- 16 december donderdag.

HARDONK. Helder winterweer, in de parken zijn de kinderen aan het schaatsenrijden. Weer moeten verscheidene huizen bij de Loolaan ontruimd worden. 's Avonds veel vliegtuigen.

VAN HOUTUM. Enige formaties Amerikaanse bommenwerpers komen 's middags over Zuid-Apeldoorn. Het is van 12.30 tot 13 uur een onafgebroken geronk. Zij keren om 14 en 15 uur terug. Door de zon is niets te zien. Aan deze luchtaanval nemen ruim duizend vliegtuigen deel. De Geallieerden noemen geen plaatsnamen. De Duitsers spreken over zware schade in Bremen. 's Middags komt de wegwerker van de Gemeente op ons terrein al het puntdraad en gladdraad opmeten. Zo is hij al samen met zijn collega's drie weken aan het meten. Apeldoorn moet aan de Duitsers 25 kilometer puntdraad en 60 kilometer gladdraad leveren. Hoeveel zal er dan wel niet in het hele land gevorderd zijn? In de NAC [krant] staat een artikel dat de Gemeente het aantal volkstuintjes niet meer zal uitbreiden. Echter worden alle ondernemers verzocht op een avond een vergadering in een gebouw in Apeldoorn bij te wonen om over de voedselpositie te spreken. Ondernemers moeten zeker op hun fabrieksterrein tuintjes voor hun arbeiders aanleggen. Volgens onbevestigde berichten zouden de veilingen in 1944 alles aan Duitsland moeten afstaan.

1943 ----- 17 december vrijdag.

HARDONK. Nog flinke vorst, ook overdag vorst. De nieuwe ijsbaan eveneens open. Geen nieuws.

VAN HOUTUM. Wij abonneren ons op de Nieuwsbode. Het kost per maand 3 gulden. Het doel is de nieuwsberichten niet te verspreiden maar nieuwe leden te werven. Het gaat meer om de drie gulden (voor goed doel) dan om het nieuws. Gewoonlijk zijn de berichten twee dagen oud (één voor drukken en één voor verspreiden). Het nieuwsblaadje is goed uitgevoerd en ingelicht. Wij moeten het blaadje nadat iedereen het heeft gelezen verbranden en niet doorgeven. Dit ter verkrijgen van abonnees.

1943 ----- 18 december zaterdag.

HARDONK. Nog strenge vorst in de nacht, in de morgen snelle verandering van weer. Sterke dooi zonder regen. Geen nieuws.

VAN HOUTUM. Alle bedrijven zijn verplicht tussen 24 december en 2 januari 1944 te sluiten.

BURGEMEESTER PONT. Op 18 december worden de scholen A, Graanweg en 19, Eendrachtstraat gevorderd.

1943 ----- 19 december zondag.

HARDONK. Stormachtig weer met regen. Nieuws is schaars.

1943 ----- 20 december maandag.

HARDONK. Mooi decemberweer, veel zon, in de middagbewolkt, niet koud. 's Middags Duitse auto in brand bij de Oranjelaan. Was vol beladen met koffie, sigaren, sigaretten, repen chocolade en boter! ´Lotsverbondenheid´. Ik alles, ik alles, jij de rest

VAN HOUTUM. Op de markten in Nederland worden nu vlak voor Kerstmis veel konijnen verkocht. De Prijsbeheersing [bureau] is in Apeldoorn aanwezig en maakt veel bekeuringen. De overige verkopers kunnen op het politiebureau hun konijnen voor de maximumprijs (1 gulden per pond) van de hand doen. Deze manier van optreden is wel goed want clandestiene prijzen liggen tussen 40,- en 50,- gulden voor volwassen konijnen. Deze worden ook op de markt gevraagd.

BLOEM. Men zegt dat in Den Haag, waar Duitse officieren een feestje zouden hebben, men in die kelder bommen had gevonden en dientengevolge de mensen om 4 uur al van de straat moesten zijn.

1943 ----- 21 december dinsdag.

HARDONK. Droog, geen bijzonders. Dinsdagmiddag tussen half twee en half drie een massa vliegtuigen in de lucht. Verschillende reservetanks neergekomen.

VAN HOUTUM. Er worden 160 Nederlandse gijzelaars vrijgelaten. Onder hen bevindt zich de directeur van de Twentse Bank in Apeldoorn. In zijn kamp [ergens in Noord Brabant] zijn nog 144 gijzelaars achtergebleven onder wie onze burgemeester Quarles van Ufford. De reden tot deze vrijlating is onbekend.

1943 ----- 22 december woensdag.

HARDONK. Eerst goed weer, later regen. Geen nieuws.

VAN HOUTUM. 's Middags om 1.45 uur passeren Amerikaanse bommenwerpers in noordelijke richting. De formaties komen recht over. Het geronk houdt een kwartier aan. Een half uur later horen wij opnieuw vliegtuiggeronk. Tussen de wolken zijn zo nu en dan strepen zichtbaar. Deelen laat zich nog even horen. Opnieuw zijn ruim duizend Amerikaanse vliegtuigen (ook jagers) in de lucht. Ook nu is hun doel noord-west Duitsland (38-21+4). Alle motorrijtuigen in Nederland moeten op last van Hitler worden geregistreerd. De Rijksverkeersinspectie zendt aan alle betrokkenen uitvoerige vragenlijsten. De meeste vragen zijn moeilijk te beantwoorden. Als voorbeeld hoeveel bedraagt het vervoerde gewicht over de laatste drie maanden? Onnauwkeurige opgave of niet bijhouden van rittenboekje, bandenkaart enzovoort worden als sabotage opgevat. In deze gevallen moet de politie de wagen in beslag nemen.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Omstreeks 14.00 uur; neergekomen een vijftal uit Engelse of Amerikaanse vliegtuigen afgeworpen lege benzinetanks op de navolgende plaatsen:
1. Tuin perceel 205 Zevenhuizenseweg.
2. Weiland perceel 55 Anklaarseweg.
3. Bevloeiingsveld Kanaal Noord.
4. Bos Tuinmanslaan.
5. Bos Hoog Soeren.

1943 ----- 23 december donderdag.

HARDONK. Droog weer, gevolgd door enige regen.

VAN HOUTUM. Controleurs van de CCD onderzoeken in een trein tussen Amersfoort en Apeldoorn alle koffers van de reizigers. Eén man begaat een domme fout en werpt zijn koffer het raam uit. De controleurs arresteren hem. Na enige tijd blijkt dat de koffer uitsluitend decembernummers van het illegale blaadje 'Trouw' bevatte. Er gaan talrijke verhalen over het lot van deze man rond. Het is aan te nemen dat hij naar Arnhem zal worden overgebracht. Deze zending zou niet voor Apeldoorn maar voor Deventer zijn bestemd. De juistheid hiervan is natuurlijk niet na te gaan. Het is jammer dat het gebeurd is. 's Avonds doen negen Duitsers en twee Apeldoornse agenten (NSB-ers) een inval bij een wasserij van Meijer. De eigenaar wordt in zijn kantoor opgesloten. De moffen zoeken naar onderduikers. Ze hebben geen resultaat. Na afloop proberen zij de eigenaar uit te horen en hem vrees in te boezemen door dreigementen. Bijvoorbeeld enkele reis naar Vught. Zij slagen hierin niet. De eigenaar blijft ontkennen. Tenslotte moet hij met een Duitser de wasserij door. De eigenaar is lang van stuk en ziet boven op de ketel een onderduiker liggen. De Duitser is klein en ziet het gelukkig niet. Ook dit heeft geen resultaat. De Duitsers en de beide agenten vertrekken. Het is maar goed want op de ketel (warm) lagen twee onderduikers roerloos. Drie anderen bevonden zich in een droogkast. Het is erin bijna niet meer uit te houden. Deze inval berust weer op verraad. Eén van de onderduikers (hij heeft voorheen op Brouwersmolen gewerkt) wilde niet naar Duitsland terug. Een andere Nederlander stond voor zijn terugkeer in Duitsland borg. De vrouw van deze borg wenste haar man natuurlijk ook terug te zien en verraadde de onderduiker zodoende. Van je vrienden moet je het maar hebben!

1943 ----- 24 december vrijdag.

HARDONK. In Rotterdam en Den Haag.

VAN HOUTUM. 's Nachts om twee uur begint het luchtdoelgeschut van Deelen hevig te schieten. Het vliegtuiggeronk is nauwelijks te horen. Daarentegen komen van vier uur tot 6.30 uur aanhoudend Britse vliegtuigen over. Zij zijn op de terugweg. Wij horen in alle richtingen zwaar vliegtuiggeronk. 's Morgens worden wij vanuit Amsterdam gebeld. Het gesprek moet door luchtalarm worden verbroken. Later wordt het vanuit een schuilkelder voortgezet. 's Middags om drie uur horen wij in noordelijke richting vliegtuiggeronk. Het zijn niet zoals verwacht werd Amerikanen maar Duitsers. Op het kerkhof in Ugchelen liggen onder andere twee piloten van de RAF. De meeste ondernemingen moeten met ingang van vandaag hun bedrijf sluiten in verband met Kerstmis en Nieuwjaar. 's Morgens komt het getrouwde personeel van beide fabrieken het hun toegewezen brandhout ophalen. Zij halen het met de meeste zonderlinge voertuigen op. Als de NSB-politie deze houtverdeling bemerkt krijgen wij waarschijnlijk een boete. Het bezit van hout dat niet opgegeven is, het zagen met een cirkelzaag en de verdeling die ook zonder toestemming plaatsvindt zijn verboden.

BURGEMEESTER PONT. Op 22 december werd gevorderd school 24, Westenenk. Aangezien werd medegedeeld dat het vorderen van korte duur zou zijn werden geen maatregelen getroffen voor het huisvesten van de scholen.

1943 ----- 25 december zaterdag (eerste kerstdag).

HARDONK. In Rotterdam en Den Haag.

VAN HOUTUM. Belastingambtenaren hebben in de afgelopen week een onderzoek ingesteld bij de Tricotfabriek [aan de fabriekstraat]. De Duitse directie meende dat hun personeel niet in aanmerking kwam voor de loonbelasting. Zij menen onder en boven de wet te zijn. Zodoende moet het personeel nu de achterstallige loonbelasting betalen. Het is wel eens goed. Velen worden voor een hoog bedrag aangeslagen. Deze variëren van 150 tot 250 gulden. Een boekhouding wordt er niet op na gehouden. Eerst werd het personeel wekelijks later per 14 dagen en nu per maand uitbetaald. Zogenaamd om de administratie te vergemakkelijken. Het personeel kon echter ook voorschotten krijgen. Wanneer het de directie behaagt, veranderen zij zo weer de uitbetalingen. Voor het personeel is het gemakkelijk. Nederland betaalt wel. Over sabotage wil ik nog één ding vermelden. Er is groot gebrek aan materiaal. Gewoonlijk worden van drie motoren één nieuwe gemaakt. De rest verhuist naar het magazijn. Het magazijn kreeg op zekere dag enige wagons materiaal toegestuurd. Het leek veel maar het was niets. Het waren honderden doosjes met in ieder doosje nu eens één schroefje dan weer één boutje of één moertje enzovoort. Overal zat één voorwerp van geen waarde in. Vele Duitse soldaten proberen 's avonds op straat een kruik jenever tegen zwarte prijs (ruim 50 gulden) te verkopen. Zij hebben deze als Kerstgeschenk ontvangen. Het cadeau zegt voldoende over het Duitse moreel.

1943 ----- 26 december zondag (tweede Kerstdag).

HARDONK. In Rotterdam en Den Haag.

VAN HOUTUM. 's Morgens om tien uur werpt een jongen zich bij de overweg aan de Jachtlaan voor de sneltrein. Hij is op slag dood en zwaar verminkt. Verdere bijzonderheden zijn onbekend. Het is waarschijnlijk dat hij ten einde raad was door de arbeidsinzet.

SPOORWEGEN. Op 2e Kerstdag kreeg ik een oproep om naar Epe te komen. Ik weigerde dit onder het motief dat het een feestdag was. Een collega te Zwolle weigerde eveneens en werd bijna gearresteerd. De volgende dag werd ik weer ontboden en moest toen wel gaan. Het bleek dat men bezig was tanks van bredere loopkettingen te voorzien. Hierdoor werd de losweg evenals de toegangsweg totaal vernield. Men verlangde nu van mij dat ik alles met keien zou bestraten. Dit weigerde ik omdat zij geen machtiging van de Bahnbevollmächtigte bei den Niederländische Eisenbahnen konden tonen. Men was hierover niet te spreken en de opdrachtgever eiste dat ik aan zijn bevel zou voldoen. Na veel heen en weer gepraat vertrok ik echter weer naar Apeldoorn. Via Utrecht kreeg ik bericht er zo min mogelijk aan te doen maar het moest niet in de gaten lopen. Dit is gelukt.

1943 ----- 27 december maandag.

HARDONK. In Rotterdam en Den Haag.

VAN HOUTUM. De commissaris van politie in Apeldoorn waarschuwt dat de bevolking zal moeten wachthouden op punten waar Duitse richtingaanwijzers of andere borden zijn vernield of weggehaald. Zo moet in Beekbergen al posten. Het is weer winter en dan komen deze lage Duitse praktijken weer te voorschijn.

1943 ----- 28 december dinsdag.

HARDONK. In Rotterdam en Den Haag.

1943 ----- 29 december woensdag.

HARDONK. In Rotterdam en Den Haag.

VAN HOUTUM. 's Avonds om 6.30 uur komen de eerste Britse vliegtuigen over. Zij keren om acht uur druppelsgewijs terug. Om 9.30 uur wordt het drukker en al snel passeren grote formaties. Het zware geronk houdt drie kwartier aan. Om 10 uur schiet het luchtdoelgeschut van Deelen vrij intensief.

1943 ----- 30 december donderdag.

HARDONK. In Rotterdam en Den Haag.

1943 ----- 31 december vrijdag.

HARDONK. In Rotterdam en Den Haag.

BLOEM. Nog steeds zowel overdag als 's nachts komen drommen vliegtuigen hierover die over de grenzen gaan bombarderen. Krantenberichten melden dat er 54 Duitse steden geheel plat liggen of zwaar getroffen zijn.

BURGEMEESTER PONT. Twee honderd veertien aanvragen voor vlak glas gecontroleerd. Daarvan in 173 gevallen gehele toewijzing en in 22 gevallen gedeeltelijke toewijzing verleend. 13 Aanvragen werden afgewezen en in 8 gevallen werden verwerkingsbewijzen verstrekt.‍

1944 (eerste helft)

BRANDWEER. In 1944 werden door ons 110 benzinetanks geborgen.  1944 ----- 1 januari zaterdag.  HARDONK. In Rotterdam en Den Haag.

1944 ----- 2 januari zondag.
HARDONK. In Rotterdam en Den Haag.

VAN HOUTUM. Overal in onze omgeving liggen weer grote hoeveelheden zwarte stroken met zo nu en dan geheel witte exemplaren. Er liggen ook strooibiljetten. Echter niet in zo'n grote getale. De meeste zijn gescheurd. Het pamflet is in het Duits gedrukt en gekenmerkt G99. Dus nog in 1943 gedrukt.

1944 ----- 3 januari maandag.

HARDONK. In Rotterdam en Den Haag.

VAN HOUTUM. 's Nachts om 0.30 uur komen de eerste Britse vliegtuigen over. Het geronk houdt een uur aan. Het zijn meest snelle bommenwerpers die zeer verspreid overkomen. Wij horen voortdurend ontploffingen die zich ook in het rammelen van de deuren openbaren. Het luchtdoelgeschut laat zich niet horen. Om 2.30 uur stort een vliegtuig brandend in richting Woeste Hoeve neer. Het ontploffen van de munitie houdt lange tijd aan. Om 4.45 uur keren de eerste toestellen terug. Al snel passeren grote formaties. Om vijf uur is boven het zware geronk uit het luchtdoelgeschut goed te horen. De laatste toestellen van deze hoofdmacht komen om 5.30 uur over. Deze vliegtuigen keren terug van een aanval op Berlijn. Het neergeschoten vliegtuig ligt ten zuiden van Beekbergen op afgesloten terrein. Het is boven Apeldoorn in brand geschoten. Beide piloten liggen verkoold tussen de resten van hun toestel.

BRANDWEER. 's Morgens om 2.45 uur stortte een Duitse jager naar beneden. Daarbij werd de bemanning gedood.

BURGEMEESTER PONT. Het gebouw van school 9 (Hoenderloo) dat door de Duitse Weermacht was gevorderd werd op 3 januari 1944 weer vrij gegeven.

1944 ----- 4 januari dinsdag.

HARDONK. Sneeuw en hagelbuien. Nog geen nieuws vernomen.

1944 ----- 5 januari woensdag.

HARDONK. Nachtvorst, gladde straten, later dooi en lekker januariweer. Dinsdagmiddag brandje bij het PV-clubhuis Valkenberglaan, nu in ´bezit´ van Jeugdstorm.

VAN HOUTUM. Bij het baanvak Zwolle - Apeldoorn ontploffen enige bommen. Het schijnt geen aanslag te zijn.

1944 ----- 6 januari donderdag.

VAN HOUTUM. Alle woonwagens uit Apeldoorn (ruim duizend) zijn gevorderd. De eigenaren moeten zelf onderdak zoeken. Anders worden zij naar werkkampen overgebracht. De woonwagens zullen in Duitsland als noodwoningen dienstdoen. 's Middags komt een Duitser onze vrachtauto controleren of deze werkelijk in reparatie is. Wij hadden niet zelfstandig moeten handelen. We hadden eerst het seminarium van het defect (verbrande startermotor) in kennis moeten stellen. Deze zou dan voor gratis reparatie zorgen. De sergeant zal dit alsnog proberen. De zaak kwam aan het rollen doordat de vrachtauto dezer dagen voor de Weermacht zou moeten rijden. Volgens onbevestigde berichten zouden in Harderwijk pistolen zijn ontvreemd. Twee geschorste Apeldoornse agenten zouden weer in dienst zijn genomen. Marechaussees moesten op zekere dag 100 pistolen in Harderwijk voor het garnizoen in Apeldoorn afhalen. De marechaussee in Harderwijk kreeg een telefoontje dat de auto drie kwartier eerder zou komen. Dit gebeurde en de pistolen werden aan de marechaussees van deze auto toevertrouwd. Het bleek later dat deze pistolen in goede handen terecht zijn gekomen. Twee Apeldoornse agenten werden onlangs betrapt bij smokkelen van rogge. Beide werden geschorst. Ze moesten aan de commandant Buck (deze eist nog een geleide van zijn gestolen huis naar het politiebureau. Dit is 150 meter) hun revolver afgeven. Beide weigerden en een dorst te zeggen dat ook Buck niet alleen van de bonnen kan leven. Vervolgens somde hij een groot aantal zwarte maaltijden op in diverse hotels van de commandant en noemde hierbij prijzen. Het einde was dat voor beide agenten de schorsing werd ingetrokken.

1944 ----- 7 januari vrijdag.

HARDONK. Zacht weer, regenachtige morgen. Later droog. Vanavond brand in wasserij op de Eendracht. In Groningen groot aantal gijzelaars gevangen genomen en een zestal doodgeschoten. In de avond even naar T.[Terwel].

VAN HOUTUM. Langs de grens van de inmiddels afgesloten bossen tussen Ugchelen en Hoenderloo worden nu Duitse borden gelegd. Deze zullen binnenkort geplaatst worden. In het fabrieksbos liggen ook vier borden. Zodoende wordt een driehoek van ruim een hectare eveneens afgesloten. Hiervan hebben wij tot nu toe geen officiële kennisgeving ontvangen. De Duitsers vinden het zeker van weinig belang. De laatste weken mocht er al niet meer in bedoelde bossen gewerkt worden. Dit gebeurde echter toch. Er ontstonden nog al eens twistgesprekken. Eerst tussen de boswachter en zijn arbeiders met een controlerende Duitser. Later met de boswachter van het Ugchelse Bos die in Duitse dienst is (op aanraden van zijn superieuren). Het loopt gelukkig goed af. Het omgehakte hout is niet in Duitse handen terechtgekomen. De verstandhouding tussen de betrokken personen is er echter niet op vooruit gegaan. De boswachter van Het Leesten mag zich niet in het bos begeven maar hij is er wel verantwoordelijk voor. Dat is Duits recht! Wat er precies met deze bossen zal gaan gebeuren is onbekend. Vanuit Harskamp is men bezig met een spoorlijn in richting Hoenderloseweg. In dit gebied worden grote stukken bos omgehakt. De Duitsers zijn van plan er bunkers te bouwen.

BURGEMEESTER PONT. Door de Duitse Weermacht werden gevorderd de school 15 (Wormen) en de bijzondere school aan de Kartonweg.

1944 ----- 8 januari zaterdag.

HARDONK. Regenachtig somber weer met veel wind. Niet koud. Het schijnt de Duitsers in Rusland niet zo heel best te gaan. ´Druk bij Kirowograd toegenomen´ dat betekent verlies van de stad?

1944 ----- 9 januari zondag.

HARDONK. Regendag, geen nieuws.

VAN HOUTUM. 's Morgens om 3.30 uur bellen de Duitsers diverse chauffeurs van 'sichergestellte' auto's uit hun bed. Het is ook nu weer een oefening. Het duurt uren voordat alle wagens bij het seminarium verschijnen. Eén colonne rijdt naar Woeste Hoeve en via Loenen weer naar Apeldoorn. De chauffeurs hebben tussentijds voor oefening tweemaal luchtalarm. Zij moeten de eerste keer de auto's rechts van de weg stilzetten en zelf dekking zoeken. De tweede maal moeten zij met auto en al dekking zoeken. Bij voorbeeld onder de bomen. Hieruit volgt duidelijk dat de chauffeurs later met de auto's gevorderd worden. Een auto heeft geen luchtalarmoefening nodig. Bovendien krijgen enkele eigenaars een brief dat hun auto op een zeker tijdstip opgespoten moet worden. Natuurlijk in een camouflagekleur. Onze vrachtauto hoeft niet te rijden. Deze is in reparatie.

1944 ----- 10 januari maandag.

HARDONK. Droog goed weer, verder geen bijzonders.

VAN HOUTUM. De bevolking van Hoenderloo moet de komende dagen wacht lopen bij de gebouwen van het Gesticht. Enige dagen geleden werd ingebroken in twee huizen waaruit de bewoners waren verjaagd. De hele inboedel is verdwenen. De dieven (wie zegt dat het geen Duitsers waren?) gingen ook een derde woning binnen maar daar sliepen moffen. Daardoor werden zij gestoord. Deze alarmeerden anderen en al spoedig zette de politie alle wegen rondom Hoenderloo af. De dieven maakten namelijk gebruik van een auto. Over arrestaties is niets bekend. Iedere volwassen mannelijke inwoner krijgt echter aanzegging de gebouwen gedurende bepaalde tijd te bewaken. Een buurtjongen die even voor Pasen 1943 voor de arbeidsinzet opgeroepen werd en daarna in Deventer leerde chaufferen, is in de Kerstweek met verlof thuis geweest. Er gingen al allerlei geruchten over vrijwillig tekenen bij de NSKK. Eén persoon heeft zelfs een foto waarop hij de Hitlergroet brengt. Hijzelf ontkende al deze beweringen halsstarrig. Hij is chauffeur bij een onderafdeling van de VDM (Volksdienst Deutsche Mittelstelle). Deze instelling staat direct onder Himmler en is ingedeeld bij de SS Hij heeft goed eten en rijdt voortdurend op benzine. Hij is goed op de hoogte met de toestanden te Odessa en Sjitomir. Uit deze en andere verklaringen maakte men al op dat hij het Duitse belang vrijwillig diende. Nu is het raadsel helemaal opgelost. Zijn moeder verspreekt zich 's morgens tegenover de buurvrouw en zegt dat hij een uniform draagt. Op de rechtermouw staan de letters NSKK en op de kraag een letter V. Voorts verdient hij 60,- gulden. Er gaan geruchten dat zijn ouders gebruik maken van extra rantsoenen. Hiervan is echter geen bevestiging te krijgen. Een volgend verlof zal hem niet aangenaam zijn. Hij zal dan door de burgerij afgestoten worden. De directeur van het Arbeidsbureau in Apeldoorn, die ons met alle geweld naar Duitsland wilde hebben is overgeplaatst naar Zwolle.

BURGEMEESTER PONT. Door de Duitse Weermacht werden gevorderd de gebouwen van de scholen 24 (Westenenk) en A (Graanweg).

1944 ----- 11 januari dinsdag.

HARDONK. Goed weer, bewolkt met iets opklaring. Om half twaalf veel vliegtuigen in de lucht. 's Middags tegen 2 uur weer geronk en geschiet. Langs de IJssel moeten veel vliegtuigen neergeschoten zijn. Naar M.[Moerman] geweest en zijn mening gevraagd over de houding van Turkije. Bij de luchtgevechten overdag zijn veel kogels neergekomen onder andere in het wegdek van de Asselsestraat en Mariastraat, gelukkig geen slachtoffers.

VAN HOUTUM. 's Morgens om elf uur passeren grote formaties Amerikaanse bommenwerpers. Kort daarop schieten de luchtdoelkanonnen in Deelen. De granaten ontploffen eerst recht boven ons en later meer zuidelijk. Het is een oorverdovend lawaai. Het geronk houdt na een kwartier op. Om 12.30 uur komen Amerikaanse vliegtuigen opnieuw over. Nu echter op de terugweg. Het geronk houdt ruim een half uur aan. Wij horen duidelijk het gefluit van jagers. Door de dichte bewolking is niets te zien. Om 1.30 uur passeren nieuwe formaties. Deze zijn ook op de terugweg. Van twee kanten horen wij zwaar mitrailleurvuur. Even later verschijnt een Duitse jager onder de wolken. Het toestel mist één landingswiel. Boven Brouwersmolen zijn twee jagers met elkaar in gevecht. Zij verdwijnen in westelijke richting. In Apeldoorn komen verschillende kogels terecht. Alle met goede afloop.

BLOEM. Hevige luchtgevechten van Amerikaanse vliegtuigen, die naar Duitsland wilden, met Duitse jagers in de buurt van Deventer. Naar men zegt zouden 6 jagers en 2 Engelse of Amerikaanse vliegtuigen neergeschoten zijn en gevallen op Schalkhaar, Lettele, Heeten, Croddenbrug, Vaassen en Epe. Bij Hein Borgonje in de Wilpse Achterhoek vielen 5 zware bommen die gaten sloegen met een middenlijn van 10 meter. Hierbij geen persoonlijke ongelukken. In het Hooiland is bij J. Hendriks door de deur geschoten en bij Kruitbosch zijn veel patronen gevonden van de vliegtuigmitrailleurs. Ook zou er geschoten zijn op de trein Apeldoorn - Zutphen vanuit de vliegtuigen.

1944 ----- 12 januari woensdag.

HARDONK. Bewolkt, maar goed weer. Geen nieuws.

VAN HOUTUM. Boven Hummelo woedden de grootste luchtgevechten uit deze oorlog. Alleen al in de omtrek van deze plaats liggen de wrakstukken van 60 bommenwerpers en jagers. Het juiste aantal Amerikaanse en Duitse vliegtuigen is niet bekend. Bij Heerde zijn ook enige toestellen gevallen. In de buurt van een wasserij stortten een bommenwerper en een Duitse jager neer. Acht Amerikanen landden per parachute veilig op de grond. De Duitse piloten werden uit hun vliegtuig geslingerd en tegen de grond verpletterd. Het is niet bekend of zij wel van een parachute voorzien waren. Onder de Amerikaanse officieren van dit vliegtuig zou zich een Poolse jood hebben bevonden. Eén van de vliegers deelde mee dat de Amerikaanse bommenwerpers gevraagd hebben om bescherming van sterke Geallieerde jagers omdat de luchtslag boven Oost-Nederland te grote vormen aannam. Een tweede bommenwerper explodeert boven Heerde en valt op woningen. Er is gelukkig weinig schade. Van een derde bommenwerper wordt de staart afgeschoten. Het staartstuk viel snel. De rest kwam in de bossen terecht. In deze streek stort ook nog een vierde bommenwerper neer. In Deventer liggen drie Duitse jagers en een Vliegend Fort. Eén van deze jagers is het toestel dat wij gisteren gezien hebben en één landingswiel miste. Het wiel is inmiddels in de sprengen aan de Richtersweg in Ugchelen gevonden. Duitsers halen het later op. Te Colmsgate bij Deventer ligt een andere bommenwerper helemaal vernield langs de straatweg. Hierbij waren acht doden. Twee wisten uit het toestel te springen. De lijken zijn zwaar verminkt. Alle genoemde bommenwerpers waren op de terugweg. Dus zonder bommen. Door een luchtgevecht viel 's morgens een volle bommenlast op Delden.

BLOEM. Voor de veebonnen wordt betaald f 3,50 per kilo rund. Voor een beste neurende koe wordt betaald f 3000,-.

1944 ----- 13 januari donderdag.

HARDONK. Zacht, somber weer. Nieuws ontbreekt.

VAN HOUTUM. Wij ontvangen een nieuw illegaal dagblaadje met het opschrift ´Orgaan van de vrije pers´. Het is gedateerd 8 januari. Het blijkt slecht ingelicht te zijn. Wij hebben ´de Nieuwsbode´ sinds 23 december niet meer ontvangen. We vermoeden dan ook dat de drukkerij is ontdekt.

1944 ----- 14 januari vrijdag.

HARDONK. Mooi en helder. Veel vliegtuigen.

VAN HOUTUM. 's Morgens tussen vier en vijf uur keren grote formaties Britse bommenwerpers terug van een aanval op Duitsland. Zij laten talrijke strepen achter. Naar later blijkt zijn het geen gesloten formaties maar Mosquito's. Ze ondernemen een aanval op West-Duitsland. 's Avonds om 18.15 uur komen de eerste Britse vliegtuigen verspreid over. Naar het geronk te oordelen schijnt de hoofdmacht via het Noorden te passeren. Om 20 uur vliegt tot tweemaal toe een laagvliegend toestel in oostelijke richting over. Een kwartier later passeren grote formaties die op de terugweg zijn. Het luchtdoel van Deelen begint zwaar te schieten. Het houdt enige minuten aan. Om 20.30 uur begint het opnieuw en duurt ongeveer even lang. Enkele granaten fluiten over. Het zware geronk houdt onafgebroken tot 20.40 uur aan. Later horen we nog enkele achterblijvers. Om 21.15 uur schiet Deelen nog even terwijl er geen vliegtuigen overkomen.

BLOEM. Hedenavond half zeven een zeer zware dreun waarbij de binnenmuren van ons huis zich als het ware bewogen. Later vernamen we dat aan de dijk bij Deventer nabij ´de Ziele´ (een villa aan de Twellose dijk) een bom gevallen was die aan een jongen van l7 jaar, die ter plaatse fietste, het leven kostte. Hij was door een scherf getroffen die de zijkant van het been en het lichaam had geraakt. Een meisje dat naast hem reed bleef ongedeerd.

POLITIE (15 december t/m 14 januari). - Groente en vooral fruit zijn zeer schaars.
- In de afgelopen periode werden meerdere gevallen van clandestiene slachting van varkens opgespoord, terwijl tevens tegen een aantal personen proces-verbaal werd opgemaakt ter zake het onbevoegd voorhanden hebben van varkens, die kennelijk voor clandestiene slachting bestemd waren.
- In de afgelopen periode is gebleken dat enkele leden van het corps teveel particulier contact hebben met burgers, die door de zwarte handel hun kost verdienen.
- Een veel voorkomend verschijnsel is ook de handel in Perzische tapijten. Aangezien deze als luxe goederen niet onder de prijsvoorschriften vallen, staat voor een ieder, die voorheen zich niet met dergelijke handel inliet, thans de mogelijkheid open, zich aanzienlijk te verrijken. Doordat zich in de handel in deze goederen dergelijke personen kunnen inschakelen, als caféhouders en dergelijke, ontstaan aanzienlijke prijsverhogingen, die anders wellicht waren uitgebleven.
- Een ander veel voorkomend euvel schuilt in het aanbieden van allerlei goederen per advertentie, waarbij dan tevens een prijs, overeenkomende met de werkelijke waarde van het aangebodene wordt aangegeven. Meldt zich op deze advertentie een koper, dan blijkt de kostprijs van het bewuste goed veel meer te bedragen. Tegen dit euvel wordt met kracht opgetreden.
- Door de recherche werd 1 persoon aangehouden ter zake het verlenen van hulp bij het ontvluchten van arrestanten.
- Er werden 60 aangiften gedaan van rijwieldiefstal.

1944 ----- 15 januari zaterdag.

HARDONK. Mistig, kil en somber. Geen nieuws.

VAN HOUTUM. De Overheid neemt nieuwe maatregels voor de voedselbonnen. Met ingang van 6 februari aanstaande zijn de nu gebruikelijke ongeldig. De rantsoenbonnen voor eieren worden vandaag ongeldig verklaard. Er zijn al nieuwe bonnen in omloop.

1944 ----- 16 januari zondag.

HARDONK. Mistig en somber weer. 's Morgens zag ik dat de Wilhelminaschool [aan de Kerklaan tegenover het Oranjepark] inderdaad door de Duitsers in gebruik was genomen voor een soort ´Fahrcursus´ [rijschool].

1944 ----- 17 januari maandag.

HARDONK. Weer als vorige dag, guurder. Bij F. geweest.

1944 ----- 18 januari dinsdag.

HARDONK. Somber weer met motregen. Later droog. Overal zie je nu ´hulppolitie´ staan, lui in burger met witte band om de arm. Gehalte lijkt me niet veel soeps, een stelletje avonturiers!

1944 ----- 19 januari woensdag.

HARDONK. Somber en vochtig. Niets bijzonders.

VAN HOUTUM. 's Morgens worden op het kerkhof in Ugchelen [Heidehof] de lijken van een Rus en een Amerikaan begraven. Het is onbekend op welke wijze deze militairen zijn gesneuveld.

1944 ----- 20 januari donderdag.

HARDONK. Weer als gisteren. Vliegtuigen gehoord. Langs de Soerenseweg vanaf het hek tot de school in Hoog Soeren is een grote hoeveelheid munitie opgeslagen. Het prachtige bos bij de ´forten´ is voor een deel gekapt.

VAN HOUTUM. Voor 15 februari aanstaande moeten alle vluchtheuvels, verkeerszuilen en beplantingen tussen weg en trottoir verwijderd worden. Als voornaamste reden worden ongelukken opgegeven. Deze vinden voornamelijk plaats 's nachts tijdens de verduistering. Hieruit is op te maken dat de maatregel geheel Duits belang betreft. Wie rijdt er 's nachts anders dan de vijand. De haltes komen nu op de trottoirs.

1944 ----- 21 januari vrijdag.  HARDONK. Gelukkig nu goed weer met telkens zon. Nogal wind. In de avond en nacht vliegtuigen.

VAN HOUTUM. De distributiemaatregels worden verscherpt. Op de eerstvolgende boterbon wordt alleen rundvet beschikbaar gesteld. 's Morgens bellen twee ambtenaren van de PTT Brouwersmolen op. Zij delen mee dat zij opdracht hebben gekregen het telefoontoestel van het kantoor naar één van de loodsen over te plaatsen voor de NSB-bewakers. Na enig gepraat stellen de ambtenaren een andere regeling voor. Dit moet echter mondeling besproken worden. Dit gebeurt. Een dode leiding zal van een nabij zijnde woning naar de loods verlengd worden. Daar zal een geheel nieuw toestel komen. Officieel mag geen nieuw materiaal gebruikt worden maar de PTT werkt in dit opzicht mee. Op de fabriek in Ugchelen wordt het toestel voor eigen gemak verplaatst. Hiervoor zijn ook enige nieuwe kabels nodig. Deze worden zonder meer door de PTT geleverd. Zo onder elkaar komt men nog wel tot een oplossing. De Duitsers slaan de brandstoffen in de loodsen van Brouwersmolen niet deskundig op. Er wordt maar ingegooid. Het gevolg is dat één wand door slordig opgestapelde turf helemaal bezwijkt. Deze moet nu door stutten in zijn verband worden gehouden. Ook hier berust het weer op een eeuwenoud beginsel ´Het is toch van een ander´. De woningen van het gesticht in Hoenderloo die ook door de Duitsers zijn gevorderd worden opgeschilderd. De moffen breken uit vele van deze huizen binnenmuren. Het schijnt dat de Duitsers de Weikamperweg geheel zullen afsluiten. Men vermoedt dat het onderwijs bezweken is voor de Duitse eis over arbeidsinzet onder het onderwijzend personeel. Een onderwijzer uit Emst krijgt namelijk een brief dat hij zich binnen bepaalde tijd naar Essen (doorgangsplaats) moet vertrekken. Enige dagen geleden hield de Duitse politie een soort drijfjacht op onderduikers in het Kroondomein. Vanaf de lijn Epe - Het Loo werd met een groot aantal personen de bossen tot bij Elspeet doorzocht. Zij vonden twee ondergedokenen. Deze werden tijdelijk in een schuurtje opgesloten. Ze wisten bij het aflossen van de wacht te ontsnappen. In het Kroondomein is zo goed als geen wild meer. Alles is door de moffen al verorberd. Ook hier voeren zij hun organisatie door. Herten mogen alleen door generaals of hogeren worden gedood. Konijnen zijn voor de minderen.

1944 ----- 22 januari zaterdag.

HARDONK. Opnieuw somber en vochtig, in de avond droog. Weer veel huizen aan de Loolaan gevorderd onder andere de pastorie van ds. Visser. Er gaan geruchten over een nieuwe landing der bondgenoten in Italië.

VAN HOUTUM. Politieagenten deden in de afgelopen nacht op talrijke punten huiszoekingen.

BLOEM. Inval van de Engelsen in Italië bij Minetto, 50 km onder Rome zodat de Duitsers daar nu in de rug zijn aangevallen.

1944 ----- 23 januari zondag.

HARDONK. Stormachtige wind, regen en hagelbuien, koud weer, later droog. Niets bijzonders.

1944 ----- 24 januari maandag.

HARDONK. Kalmer weer, telkens iets zon, later betrokken met motregen. Van de fronten geen nieuws.

VAN HOUTUM. Enige agenten van de economische dienst doen 's morgens huiszoeking bij een drietal inwoners van Ugchelen. Het is verraden werk. Bij de eerste vinden ze een clandestien varken. Bij de tweede een radio en bij de derde een onderduiker. De radio is van de kleinzoon van de betrokken huiseigenaar. Het bevond zich open en bloot met het snoer in een stopcontact op zolder. De agenten gaan naar het huis van de kleinzoon en vinden bij zijn vader eveneens een clandestien varken. Geloof maar dat de gedupeerden zullen opsporen wie de verrader van dit geval is. Deze zal dan staan tegenover twee personen die voor niets terugdeinzen.

BLOEM. Heden puntdraad, 10 meter per hectare en gladdraad, 15 meter per hectare geleverd voor de weermacht.

1944 ----- 25 januari dinsdag.

HARDONK. Felle windvlagen, enkele buien afgewisseld door zon. Naar M. [Moerman] geweest. Geen nieuws vernomen.

VAN HOUTUM. Om twaalf uur passeren samen 36 Duitse jagers in groepen van drie en vier in westelijke richting. Een kwartier later volgen 17 Duitse bommenwerpers. Deze keren een half uur later terug. De mening dat het hier een voorzorgsmaatregel betreft wordt al gauw bevestigd. Amerikaanse bommenwerpers doen tezelfdertijd aanvallen op de vliegvelden te Gilze-Rijen en Leeuwarden. De Duitsers waren zeker ook bang voor een bombardement van Deelen.

BURGEMEESTER PONT. Door de Duitse Weermacht werden gevorderd het gebouw van school 11 (Hoog Soeren) en de daarbij behorende ambtswoning. School 15 werd ondergebracht in het gebouw van school 224, van de school aan de Kartonweg 6 klassen in het gebouw van school 20 (Molenstraat) en 2 klassen in het gebouw van de school aan de Graanweg. School 11 (Hoog Soeren) werd gehuisvest in de Nederlands Hervormde kapel.

1944 ----- 26 januari woensdag.

HARDONK. Droog weer, telkens zon. Vanmorgen een winterhulpkereltje aan de deur, natuurlijk afgepoeierd.

VAN HOUTUM. De politie in Apeldoorn hield gisterenavond razzia's, onder meer in de bioscoop en vannacht door huiszoeking. Hierbij werden 200 jonge mannen gearresteerd. Ze weigerden na hun verlof naar Duitsland terug te keren. Ze werden geboeid naar Arnhem overgebracht.

1944 ----- 27 januari donderdag.

HARDONK. Somber weer, Iets vochtig, zacht. De gehele avond geronk van vliegtuigen, de ´buurman´ zal dus wel weer bezoek gehad hebben.

1944 ----- 28 januari vrijdag.

HARDONK. Bewolkt, zacht. Vliegtuigen in de lucht.

VAN HOUTUM. In de krant (NAC) staat een soort klaagbrief van een inwoner van Hoenderloo. Hij beweert dat zijn dochtertje van 13 jaar [?] niet bevallen moet zoals men zegt. Hij bevestigt dit met een medisch attest van de plaatselijke arts. Door dit stuk wordt iedereen nieuwsgierig en vraagt inlichtingen. Het meisje heeft in werkelijkheid al een kind. Om deze reden is zij van school ontslagen. Zij heult met Duitse soldaten en loopt met hen mee. Zo is de waarheid.

1944 ----- 29 januari zaterdag.

HARDONK. Weer als vorige dag. Geen nieuws.

BURGEMEESTER Pont. Het lokaal ´Patrimonium´ in de Roggestraat werd 29 januari door de afdeling Sociale Zaken ontruimd en ter beschikking gesteld van de Distributiedienst. De centrale verwarmingsketel is echter defect. Hierdoor kan slechts één ruimte in gebruik genomen worden. Alleen daarin is een schoorsteen aanwezig. In deze ruimte wordt de uitreiking van de nieuwe distributiestamkaarten verzorgd. Met de verhuizing van de afdeling Uitreiking Bonkaarten van de Sociëteit naar het gebouw ´Patrimonium´ zal moeten worden gewacht tot een oplossing voor het verwarmingsvraagstuk is gevonden.

1944 ----- 30 januari zondag.

HARDONK. Heldere zonnige ochtend, 's middags weer betrokken. Voortdurend veel vliegtuigen in de lucht, vooral om circa 2 uur werd er hevig geschoten en kregen we luchtalarm.

VAN HOUTUM. Wij horen 's morgens om 11.30 uur vliegtuiggeronk in zuidelijke richting. Kort daarop zien we in een blauw stuk tussen de wolken 13 strepen die snel worden getrokken. Het lijken ons jagers. Een kwartier later komen grote formaties recht over. We tellen slechts 15 bommenwerpers. Het geronk houdt tot 12 uur aan. Intussen is het wolkendek dichtgetrokken. Om 12.30 uur zijn opnieuw vliegtuigen boven ons. Van 12.45 tot 13.00 uur passeren nieuwe formaties die nog steeds op weg zijn naar Duitsland. Enige minuten later keren de eerste toestellen terug. Het worden grote formaties die zowel via het noorden als zuiden passeren. Het geronk houdt 40 minuten aan. Het hoogtepunt is om 13.30 uur. Gedurende tien minuten woeden hevige luchtgevechten zoals wij nog niet hebben meegemaakt. Naast het mitrailleur- en kanonvuur hoort men het huilen van de jagers. Op één moment weerklinken talrijke ontploffingen. Het kan niets anders zijn dan een neergeschoten vliegtuig dat in stukken te pletter valt. Het gieren dat met dit lawaai samen gaat doet onze mening nog versterken. Van ons huis uit kunnen wij door de bomen geen vliegtuig zien neerstorten. Tegelijk wordt er luchtalarm gegeven. Het gejank van de jagers is nog niet voorbij. Enige Duitse toestellen komen voortdurend beneden de wolken om later vanuit een andere richting te kunnen aanvallen. Het luchtalarm duurt een half uur. Iedereen loopt buiten. Dit is echter verboden. Sommigen staan zelfs op het dak. Later horen wij dat er twee Duitse jagers zijn neergeschoten. Beide liggen in Noord-Apeldoorn. De éne ligt aan het kanaal, de tweede aan de Zwolseweg in een weiland. Het vliegtuig dat aan het kanaal ligt werd een tiental minuten voor het luchtalarm aangeschoten. Het bleef beneden de wolken vliegen en verloor al spoedig een deel van een vleugel. Deze is in het bos tussen Beekbergen en Ugchelen gevallen. Kort daarop stortte de jager neer. De tweede werd tijdens het eerste luchtalarmsignaal neergeschoten. Inwoners van Het Loo hebben alles goed gezien. De jager kwam uit de wolken en verdween daarna bijna loodrecht naar boven. Enige seconden later viel het als een baksteen naar beneden en drong meters diep in een weiland. De jager is schijnbaar recht voor de neus van een Amerikaans vliegtuig verschenen. Het had voor dit noodlottig experiment al een benzinetank verloren. Deze lag bij het Orderbos en is door mijn neef Arnold met de auto opgehaald. De luxewagen staat bij luchtalarm namelijk ter beschikking van de luchtbescherming. Op last van een mof die alle bijzonderheden van de auto aantekende moest hij de tank, die in elkaar getrapt werd, naar Ugchelens Belang brengen. Daarna is deze later door een brandweerauto komen afhalen. Het toestel aan de Zwolseweg zit enige meters in de grond. Alles is verbrand. De lijken van de piloten zijn verkoold.

BLOEM. Zondagmiddag 2 uur. De gehele voormiddag hadden de Engelsen en Amerikanen al druk gevlogen toen ze na de middag hier met Duitse jagers slaags en in zware gevechten raakten. Daarbij werd met mitrailleurs en lichte kanonnen. Een Duitse jager werd geraakt. Bij de ´Boterton´ (Algemene Begraafplaats in Wilp) viel een Duitse parachutist behouden op de grond. Bij de Wilpse kerk viel een Duitser dood. Bij Piet de Valk op Bussloo viel de machine, hij zat wel 3 meter in de grond. Aan de Oude Zwolseweg in Apeldoorn is een Duitse jager recht de grond in geboord. Ook deze zat er wel 3 meter in. Men vermoedt dat de piloot in de lucht al is doodgeschoten. In de omgeving van Vaassen lagen naar men zegt 4 Duitse en Engelse jagers.

BRANDWEER. 's Morgens om 2.45 uur stortte een Duitse jager naar beneden. Daarbij werd de bemanning gedood.

1944 ----- 31 januari maandag (verjaardag prinses Beatrix).

HARDONK. Somber weer, zacht. 's Avonds projectieavond gehouden. Alle genodigden aanwezig. Mevrouw van Es trakteerde op ´aardappels´, anderen hadden voor ´gebakjes´ gezorgd. Toen om 10 vóór 11 de gasten vertrokken, zijn ze vermoedelijk wel tevreden geweest over de ´feestavond´.

VAN HOUTUM. Volgens onbevestigde berichten vertoefde Göring in de afgelopen week in Hoenderloo. Hij zou ook een bezoek hebben gebracht aan het kasteel Deelerwoud met de bedoeling het voor eigen gebruik te vorderen.

BURGEMEESTER PONT (1 - 31 januari). Begin januari moest een fitter worden afgestaan voor de hulpactie in Duitsland. Met deze man inbegrepen hebben de Technische Bedrijven nu 13 man moeten afstaan. Het aantal zieken onder het personeel neemt toe, vooral onder het kantoorpersoneel. Hierdoor moet er overgewerkt worden. Verdere onttrekking van personeel zou de bedrijfsgang van de Technische bedrijven in gevaar brengen. Ook met het gereedschap dreigen moeilijkheden te ontstaan. Kolenscheppen en cokesrieken kunnen niet meer verkregen worden en Technische Bedrijven probeert nu op alle manieren deze te bemachtigen. De werklieden hebben gebrek aan werkkleding en klompen. Alles wordt in het werk gesteld om daarin te voorzien, maar het resultaat is vooralsnog bedroevend. Nog steeds moet ijzer op bevel van ´Rijksijzer´ van tijd tot tijd afgestaan worden aan de verschillende Duitse instanties terwijl verder de gehele voorraad geblokkeerd is.
- Bij het Waterleidingbedrijf blijft de marmerlevering uit Duitsland nog steeds achterwege. Voor de ontzuring van het water heeft dit funeste gevolgen. Thans wordt een ander product aangeboden met name ´Magno´. Daarmee kan hetzelfde doel bereikt worden. Maar dit is belangrijk duurder. Een bedrag van 14.000 gulden is daarmee gemoeid! Langer wachten op marmer is echter niet mogelijk.
- De bezoeken aan de Badinrichtingen worden steeds talrijker. Hierdoor moet op diverse uren publiek worden afgewezen. Ook de warmwatervoorziening brengt moeilijkheden teweeg. Uitbreiding van het aantal ketels is echter niet mogelijk.
Door aanvoer van goede Duitse gaskolen heeft de gasproductie en daardoor ook de aflevering geen stagnatie ondervonden. Dit houdt tevens in dat bij minder goede aanvoer de productie wel in het gedrang komt.
Er komen voorts moeilijkheden door gebrek aan smeerolie. Dit artikel wordt ons spaarzaam toegewezen. Bij de bevoegde instanties is geprobeerd daarin verbeteringen aan te brengen. De goede voorraad van voorheen, die bij Technische Bedrijven aanwezig was, werd geblokkeerd. Daarvan moesten beduidende hoeveelheden worden afgestaan zodat Technische Bedrijven nu zelf met een tekort te kampen heeft.
Met de bouw van de nieuwe oven werden moeilijkheden ondervonden doordat de leverende firma tot heden geen ´Dringlichkeitsstufe´ kan verkrijgen.
- School 14 overgehuisd naar school 15. School 15 ontruimd en school 24 weer ingeruimd. School A weer ingeruimd. School 19 overgebracht naar school 1. School 9 te Hoenderloo na ontruiming verder ingericht. School 11, Hoog Soeren, ontruimd. Van de huishoudschool één lokaal ontruimd en naar de Sociëteit overgebracht.
- Met het Centraal Distributiekantoor werd overeengekomen dat aan 16 leden van het politiecorps te Apeldoorn bonnen voor rijwielbanden bij voorrang zullen worden verstrekt. Hierdoor zullen steeds 8 ambtenaren plus 8 reserve-ambtenaren beschikbaar zijn met bruikbare rijwielen voor de begeleiding der transporten naar de verschillende uitreiklokalen en naar de plaatsen. Daar houdt zitting het Reizend Agentschap (o.a. in Beekbergen, Hoenderloo, Loenen en Uddel).
In de afgelopen maand werden 32 volkstuinen aan particulieren verpacht. Hierdoor is het aantal nu gestegen tot 380.
De Burgemeester besluit tot verkoop van 55 percelen grond in ´Berg en Bosch´.
- Voor de elektrische installatie in het [tijdelijke] gemeentehuis is alsnog toewijzing gevolgd voor rubber-aderdraad met koperkern. Daarna is onmiddellijk overgegaan tot vervanging van de draad met aluminiumkern.
- Tientallen borden aangemaakt voor de Duitse Weermacht, onder andere 13 met opschrift; ´H.M.L. Lützow´, 39 met opschrift; ´Gen. Kraftshofflager´. Verder weermachtsborden gecontroleerd en hersteld.
- Het streven om Apeldoorn meer en meer te gaan beschouwen als een geschikte verzamelplaats voor tal van departementen en rijksbureaus kenmerkte zich in de loop van de maand januari door een uitgesproken intensiteit. Als reactie hierop zag ik mij genoodzaakt tot de secretaris-generaal van het departement van Financiën het verzoek te richten de gemeente Apeldoorn te laten blokkeren. Tot heden is hierop nog geen antwoord ontvangen. De bureaus van de General Kommissar zur besonderen Verwendung worden in Apeldoorn ondergebracht.
Hoewel aanvankelijk bij de Commissaris voor niet-commerciële verenigingen en inrichtingen het voornemen bestond om zijn bureau van Den Haag naar Apeldoorn over te brengen is het mij naar vele besprekingen mogen gelukken de Heer Müller-Leehning te bewegen aan dit voornemen geen gevolg te geven.

1944 ----- 1 februari dinsdag.

HARDONK. Steeds somber weer, de zon laat zich niet zien. 's Avonds naar M.[Moerman] geweest, die voor heerlijke saucijsjes had gezorgd (nog vanwege gisteren!).

VAN HOUTUM. Familie krijgt een brief uit Zeeland. De toestand wordt daar steeds slechter. De bevolking moet het platteland verlaten en mag slechts in de centra van de grote steden wonen. Anders worden zij naar Noord-Brabant geëvacueerd. De boeren moeten hun land wel bebouwen. Zij krijgen de aanzegging dat hum grond bij een invasie onder water wordt gezet. Een stencil dat in omloop is en over de taak van de Nederlanders bij een invasie handelt, spreekt hierover ook al. De Duitser zal zo veel mogelijk verwoesten. Het is onze taak om op tijd bijvoorbeeld een telefoonkabel door te snijden. Daardoor wordt nog juist het doorsteken van een dijk, het opblazen van een brug enzovoort verhinderd.

BRANDWEER. 9 uur. Na een hevig luchtgevecht was het weer een Duitse jager die het onderspit moest delven. Het toestel kwam zwaar gehavend aan de grond. De piloot liep zware verwondingen op.

1944 ----- 2 februari woensdag.

HARDONK. Zacht, somber weer, motregen. Verscheidene Duitse vliegtuigen blijken zondag hier in de buurt te zijn neergeschoten, één aan de Oude Zwolseweg. Het zit zo diep in de grond dat alleen de staart erboven uitsteekt. Totaal 8 Duitse toestellen zijn in Apeldoorn en omgeving naar beneden gekomen!

1944 ----- 3 februari donderdag.

HARDONK. Opklarend, iets zon in de ochtend, later weer betrokken met motregen. Tegen de avond droog met veel wind. Geen nieuws.

VAN HOUTUM. 's Middags komt op kasteel Spelderholt in Beekbergen een auto met SS-politie aan. Even later staan op alle kruispunten in de omgeving wachtposten, bestaande uit één of meer SS-mannen. Aan de hoofdweg naar het kasteel bevinden zich enige mitrailleurposten. Er gaan geruchten dat Göring zich op het kasteel bevindt. Iedere voorbijganger wordt door de schildwachten aangehouden. Ze moeten hun persoonsbewijs tonen. Mijn oom wordt met de auto aangehouden. Hij moet bovendien zeggen wat het doel van zijn tocht is. Later wordt bekend dat niet Göring maar Himmler zich in het kasteel ophoudt. Het is nu niet te verwonderen dat er zo'n grote bewaking is. Eén die de moord van miljoenen personen op zijn geweten heeft wordt bang.

1944 ----- 4 februari vrijdag.

HARDONK. Koel guur weer, veel wind met sneeuw, hagel en regenbuien. Er zijn volgens de geruchten gedurende de laatste dagen nogal wat ´hoge´ heren hier in de plaats geweest. Blijkbaar voor belangrijke besprekingen, onder andere Seyss Inquart, Göring, Himmler. Wegen zijn afgezet waar en wanneer de heren passeren. Het zal voor ons wel niet veel goeds zijn wat er besproken is. Er zijn biljetten aangeplakt over evacuatie.

VAN HOUTUM. 's Nachts om vier uur bevinden zich een groot aantal Duitse vliegtuigen in de lucht. Ze verdwijnen later in de richting van Deelen. Iedereen is van mening dat deze toestellen waren opgestegen ter bescherming van Himmler. Hierover krijgt men toch nooit bevestiging. 's Morgens vertrekt deze opperbeul per trein. De wacht wordt tot en met het station uitgebreid. Met ingang van 6 februari aanstaande is slechts op de 'boterbon' voor de helft margarine en voor de rest vet te krijgen. Alleen in de benaming van de bon komt het woord boter nog voor. In de normale handel kent men geen boter meer. In de zwarte handel worden met boter echter grote winsten gemaakt. Boerenboter en fabrieksboter kosten zwart meestal respectievelijk 18,- en 24,- gulden per pond [500 gram]. Ter bestrijding van ontoelaatbare handel in rundvee is de verkoop van koeien slechts bij [de erkende] vee-levering toegestaan.

1944 ----- 5 februari zaterdag.  HARDONK. Opklarend weer, in de nacht erg gestormd. Enkele vliegtuigen in de lucht.

VAN HOUTUM. De Duitsers maken door middel van aanplakbiljetten (de inhoud wordt niet in de pers afgedrukt) aan het hele Nederlandse volk bekend dat wij bij een eventuele invasie moeten thuisblijven. Zij geven als reden onder meer bescherming van have en goed op. Alleen deze opmerking zegt voldoende. Over evacuatie wordt bijna niet gesproken. Het biljet is door Seyss-Inquart ondertekend. Deze en vele andere mededelingen wekken echter de indruk dat de Duitsers ons zachtjes willen inleiden op hun gruweldaden bij een invasie. Later zullen wel nieuwe aanplakbiljetten verschijnen die ons steeds meer beperkingen en tenslotte verplichtingen opleggen zoals diensten. De Duitsers zijn al druk bezig met hun vernielingen. Zij hakken in alle provincies zomaar grote bossen om. In Apeldoorn moet het Kroondomein met zijn prachtige beukenbossen en oude bomen vallen. Deze vernielingen moeten snel worden uitgevoerd. Daarom kunnen alle personen die voor werk in Duitsland worden opgeroepen daar werken. Zij die weigerden na verlof naar Duitsland terug te keren moeten daar ook werken. De beheerder van pension Eljo-Zamy wordt uit de gevangenis vrijgelaten. Hij is oud geworden en loopt gebukt. Men zegt dat zijn tweede zoon, die destijds ook veel joden heeft verraden en later de Weermacht heeft bestolen, nu bij de Arbeidsdienst is.

1944 ----- 6 februari zondag.

HARDONK. 's Morgens zon. 's Middags bewolkt. Fietstochtje door Willemsbos [Ugchelen] gemaakt en afgesneden beekloop gefotografeerd. Geen nieuws.

VAN HOUTUM. In Arnhem zijn alle telefoonnummers geblokkeerd. Eigenaars kunnen een verzoek indienen tot behoud van hun telefoonnummer. Volgens geruchten zou aanstaande vrijdag hetzelfde in Apeldoorn plaatsvinden. De Duitsers zagen tegenover de Julianatoren (officieel Julia-toren) het grote beukenbos om. Langs de betonweg moet eveneens het beukenbos met de bekende waterhoudende boom worden gekapt. De arbeiders zijn in verschillende kampen verdeeld. Het kamp bij de Julianatoren telt ruim 400 man. De arbeidsverdeling is ver doorgevoerd. Er worden handen vol geld verdiend. Zo verdienen degenen die takken van de omgezaagde bomen hakken twee gulden per boom. Nederland betaalt wel. Partizanen moesten hier eens even enkele van de arbeiders doodschieten. In zo'n geval zou er pas gesaboteerd worden. De arbeiders denken niet aan sabotage. Als ze maar 60,- gulden of meer per week verdienen. Duitsers houden bij drie kampen de wacht. Onder de arbeiders bevinden zich ook Tsjechen. Er is sprake van dat het tempo nog niet snel genoeg is. De moffen die de leiding over deze vernieling hebben overwegen de bomen machinaal om te zagen. De bomen worden bij een onderneming in Apeldoorn in planken gezaagd en over de Duitse instellingen (onder andere Deelen) gedistribueerd. In deze zagerij staat ook een Duitser op wacht. In de dennenbossen van het Kroondomein liggen grote hoeveelheden munitie. Het ligt langs de wegen opgestapeld. De stapels zijn afgeschermd met asbestplaten. Er komt gemiddeld 40 wagon per dag aan. De moffen leggen voor sneller transport overal in deze bossen grintwegen aan. Hetzelfde gebeurt te Hoenderloo. Daar worden echter niet zulke grote hoeveelheden opgeslagen.

1944 ----- 7 februari maandag.

HARDONK. Kil met motregen. In de middag verrast met een tweetal reproducties van oude watermolens in Apeldoorn. Pracht molens. Nog niet kunnen uitvinden welke molens het zijn. Men spreekt over fietsenvordering. In Arnhem sommige telefoonaansluitingen weggehaald. Volgens berichten zijn er al maatregelen genomen om de bruggen en centrales in de lucht te kunnen laten springen. Invasie op komst?

VAN HOUTUM. De distributiedienst in Apeldoorn maakt een begin met de uitdeling van nieuwe stamkaarten. Het gaat alfabetisch en betrokkenen krijgen een schrijven thuis. Zij moeten zich op een bepaalde dag in een of ander gebouw in Apeldoorn melden.

1944 ----- 8 februari dinsdag.

HARDONK. Droog weer, telkens zon. Later naar M.[Moerman] Er is nog steeds sprake van gevaar voor onze fietsen.

VAN HOUTUM. Onze aanstaande voorman van de fabriek neemt 's avonds deel aan een vergadering van het NAF in Apeldoorn. Deze is alleen toegankelijk voor leden van de NSB-groepen. Hij is dus bovendien NSB-er. Een neef ziet hem het gebouw binnengaan.

1944 ----- 9 februari woensdag.

HARDONK. Iets nachtvorst, eerst helder maar later toenemende bewolking en in de avond veel wind. Geen nieuws.

BURGEMEESTER PONT. Mededeling van de Directeur der Gemeentewerken van 9 februari 1944 dat de ´Bevollmächtigte für die Bauwirtschaft´ afwijzend heeft beschikt op de aanvraag voor de bouw van een schuilkelder op het Raadhuisplein.

1944 ----- 10 februari donderdag.

HARDONK. Heldere morgen, maar in de middag flinke hagelbui en sneeuw. 's Morgens veel vliegtuigen, ook nog luchtgevechten.

VAN HOUTUM. Wij horen 's morgens om elf uur zwaar vliegtuiggeronk. Ondanks de geringe bewolking kunnen wij de formaties eerst niet ontdekken. Later zien we boven de noordelijke bosrand drie dikke strepen met daar omheen allemaal kleinere (jagers). Door de verrekijker is duidelijk te onderscheiden dat er zich vier groepen voorop met daar achter drie andere in oostelijke richting begeven. In iedere groep tel ik minstens 30 vliegtuigen. Nauwkeurig tellen is onmogelijk omdat de formaties na drie minuten uit het oog verdwijnen. Tegelijkertijd zien we strepen in zuidelijke richting. Hierbij zijn geen vliegtuigen te onderscheiden. Jagers blijven tot 11.30 uur ongeveer boven ons vliegen. Al spoedig ontstaan luchtgevechten met enige Duitse jagers. Het mitrailleurvuur klinkt zwaar. Een Duitse jager verdwijnt in zuidelijke richting en verliest langzaam hoogte. Het toestel brandt niet maar is wel aangeschoten. Later horen wij dat deze jager op een huis in Deelen is neergestort. Intussen keren andere Amerikaanse jagers terug, meest in groepen van tien. Tien minuten later passeren 20 jagers in oostelijke richting. Het geschut van Deelen schiet op deze formatie. De wolkjes zijn kilometers achter de vliegtuigen. Om 12 uur gaan nog tien jagers in westelijke richting. In de lucht zijn de resten van de talrijke strepen nog te zien. Een kwartier later begint de Tricotfabriek [vliegtuigmotorenfabriek aan de Fabriekstraat] weer te razen. Het voorlopige luchtgevaar voor de Duitsers is voorbij. Om 12.30 uur begint Deelen opnieuw te schieten. Het duurt een kwartier. Een inmiddels opgekomen sneeuwbui belemmert het uitzicht. Wij horen toch duidelijk zwaar vliegtuiggeronk. Om één uur passeren weer grote formaties bommenwerpers via het noorden. Zij vliegen vermoedelijk boven Teuge - Vaassen. Een tweede Duitse jager is aan het kanaal bij Wenum neergestort. Een Amerikaanse bommenwerper ligt bij Vaassen. Naar later blijkt bevonden Amerikaanse jagers zich om 12.30 uur boven Deelen. Enkele toestellen vlogen tot 30 meter boven de startbanen en mitrailleerden barakken en geschutsopstellingen. Een sneeuwbui maakte een einde aan deze aanvallen. 's Middags arresteren twee controleurs van de Prijsbeheersing mijn oom uit Eerbeek (papierfabrikant) Hij zit nu met een vertegenwoordiger en een koper op het politiebureau in Apeldoorn. De Duitsers nemen zonder kennisgeving het hek (onder andere betonnen palen) langs het fabrieksbos aan de Hoenderloseweg weg. Zij plaatsen het rondom het Gestichtterrein in Hoenderloo.

1944 ----- 11 februari vrijdag.

HARDONK. Nachtvorst, heldere lucht, later een enkel sneeuw- of hagelbuitje. Vliegtuigen in de avond.

1944 ----- 12 februari zaterdag.

HARDONK. Helder weer, koude wind. In de krant wordt geklaagd over het vernielen van borden van de Weermacht. Ook bij mij op de hoek [Hoofdstraat hoek Korenstraat] branden bij het bord al een maand lang de blauwe lampen niet meer. Het gaf 's avonds nog enig licht op straat. Bij herhaling wordt gedreigd met wachtstaan!

VAN HOUTUM. De Duitsers houden 's morgens tussen 5 en 6 uur in Zuid-Apeldoorn oefeningen en maken gebruik van licht geschut. Eigenaren van populieren moeten op last van de Duitsers een deel van deze bomen voor de klompenfabricage leveren. Het is meer dan schandalig. Iemand uit Ugchelen weigerde dit en moet nu kiezen tussen levering van alle bomen (circa 20) of een hoge boete en overbrenging naar Vught.

1944 ----- 13 februari zondag.

HARDONK. Flinke vorst 's nachts. Zeven graden. Overdag zonnig en fris weer. Geen bijzonders.

1944 ----- 14 februari maandag.

HARDONK. Bewolkt en koud. Niets te vermelden!

VAN HOUTUM. 's Morgens komt de Ugchelse politieagent bij ons om bijzonderheden over mijn zuster. Zij heeft al drie weken difterie. Het gebeurt op last van de Gemeente in verband met besmetting, statistiek enzovoort. Het hoort gewoonlijk de eerste dag te gebeuren. Onze huisdokter is in dat opzicht niet zo vlug. Wij zouden in een acuut geval een briefje ´Hier heerst een besmettelijke ziekte´ op de deur krijgen. In de krant staat een lang artikel over de Arbeidsinzet. Het begint met de woorden ´Vrijstelling van tewerkstelling.´ Het is weer stroop om de mond smeren. Er had beter kunnen staan ´Aangifte wegens arbeidsinzet.´ Het hele artikel is dubbelzinnig. Alle ondernemingen moeten opnieuw opgave van hun personeel doen. In plaats van de geldige Ausweise zullen zogenaamde Z-kaarten worden verstrekt. De illegale krantjes noemen dit het UK-Verfahren. De laatste Duitse maatregels zijn zodanig dat Rauter een nauwkeurige registratie wil hebben van de Nederlandse bevolking zonder afhankelijk te zijn van de Nederlandse ambtenaren.

1944 ----- 15 februari dinsdag.

HARDONK. Somber, minder koud. Naar M.[Moerman] geweest. Om elf uur vliegtuigen.

VAN HOUTUM. Het Arbeidsbureau eist dat drie arbeiders van Brouwersmolen moeten helpen het omgezaagde hout uit het Kroondomein aan het kanaal in een boot te laden. De arbeiders hoeven gelukkig niet te gaan. Onder de hogere politie in Apeldoorn heerst onenigheid met de commissaris Buck. Zijn plaatsvervanger en een inspecteur (beide zeer goed) moeten hun wapens afgeven. De eerste gaat zogenaamd met ziekteverlof.

1944 ----- 16 februari woensdag.

HARDONK. Somber guur weer. Geen nieuws.

VAN HOUTUM. In Apeldoorn worden een ondergedoken jood en zijn dochter gearresteerd. De vrouw is inmiddels gestorven. Uit angst voor publiciteit hebben vader en dochter haar in de tuin van het onderduikadres begraven.

1944 ----- 17 februari donderdag.

HARDONK. Guur, enkele lichte sneeuwbuitjes. Niets.

VAN HOUTUM. In de krant staat met veel ophef het bericht dat de NSB weer open is voor nieuwe leden. Het instituut ´sympathiserend lid´ is opgeheven. Het klinkt, niet waar? De praktijk leert anders. De Overheid stuurt aan alle ondernemingen een brief dat zij verplicht zijn onder het personeel een ´Luchtbeschermingsploeg´op te richten. Eén van hen is verplicht een cursus op de betreffende school in Groesbeek te volgen. Het lijkt allemaal neutraal maar de Duitser heeft ook hier natuurlijk een bedoeling mee. Het zal wel met de arbeidsinzet in verband staan want hij verwoest bij een invasie alles en laat niet toe dat Nederlanders hun eigendom proberen te redden. De directeur van de voormalige Tricotfabriek [aan de Fabriekstraat] heeft 's middags een onderhoud met de directie van Brouwersmolen. Hij vraagt opslagruimte voor zijn weefmachines. Deze zijn onder meer opgeslagen bij de fabrieken van Juncker en Sparta. Beide gebouwen zijn nu door de huidige Tricotfabriek (Jumo) gevorderd. Wij kunnen deze man ook niet helpen. Hij doet nu nog alles zelfstandig. Hij dreigt mettertijd de Ortskommandant in de arm te nemen. Hij beseft niet dat Brouwersmolen al door de moffen een grote veer heeft gelaten.

1944 ----- 18 februari vrijdag.

HARDONK. Vorst met iets sneeuw, koud weer. Rondgefietst over het Loo. Overal zie je op de Loolaan die Hakenkruisvlaggen. Hoe lang zullen die daar nog uithangen?

VAN HOUTUM. Volgens onbevestigde berichten is op een drukkerij in Deventer een grote oplaag van de nieuwe ´Trouw´ gevonden. Wij moeten nu afwachten of hiermee het bestaan van dit ondergrondse krantje is geëindigd. Oom Andries uit Eerbeek, die verleden week door de Prijsbeheersing is gevangen gezet, wordt vrijgelaten. In de gevorderde loodsen van Brouwersmolen ligt grotendeels generatorhout opgeslagen. Hieronder bevinden zich ook resten van kozijnen. Nu moet op last van de Duitsers al het geverfde hout gesorteerd worden. Het is niet geschikt voor de generator [= vervanger van de benzinemotor]. Hiermee zijn een tiental personen vandaag begonnen. Zij weten wat saboteren betekent. De overheid stelt op de tabaksbonnen voor de komende 14 dagen uitsluitend tabak beschikbaar.

1944 ----- 19 februari zaterdag.

HARDONK. Koude nacht met vorst. Straten wit door enige sneeuw. Reuze geslaagde overval op distributiekantoor In Den Haag, de SS opgesloten. Flinke kerels die Hollanders!

VAN HOUTUM. Mussert brengt een bezoek aan Apeldoorn en spreekt in Tivoli [aan de Nieuwstraat]. Zijn rede houdt niets bijzonders in.

1944 ----- 20 februari zondag.

HARDONK. Flinke vorst, koude wind, 's nachts heldere sterrenlucht. Overdag telkens veel gebrom in de lucht. Alle mensen in de buurt van de Waltersingel moeten uit hun huizen. Fietstochtje langs de Stinkmolen gemaakt.

VAN HOUTUM. 's Avonds tussen 9 en 9.15 uur een groot aantal Duitse bommenwerpers in westelijke richting. Zij vliegen zeer laag.

1944 ----- 21 februari maandag.  HARDONK. Koude nacht. Telkens laag vliegende vliegtuigen gehoord. Er zit wel actie in de lucht. Vandaag ook weer verscheidene ´terroristen´ doodgeschoten. Wij noemen ze anders!

VAN HOUTUM. 's Middags om één uur trekt de eerste golf Amerikaanse bommenwerpers recht over in oostelijke richting. In totaal passeren zes golven met tussenpozen van 10 á 15 minuten. Deelen schiet hevig. Om 2.30 uur keert een eerste formatie terug. Het geronk gaat tot 3.15 uur door. Om tien voor drie horen wij een zware ontploffing. We weten niet of het een bom of een neergeschoten vliegtuig is. Een bom is praktisch uitgesloten omdat de formaties terugkeren. Het is de hele morgen en middag dicht bewolkt. Eerst om 3.30 uur breekt de lucht. Even later passeert een Amerikaanse bommenwerper in westelijke richting. Het vliegt laag en de sterren zijn goed te onderscheiden. Kort daarop verschijnen twee jagers van Deelen. Boven Harskamp ontstaat een zwaar luchtgevecht. Daarvan is de afloop niet bekend. In het bos van Ooster ligt weer een benzinetank. Zo'n vondst is nog wel de moeite waard. Er bevindt zich gewoonlijk minstens tien liter benzine in. De tank bestaat uit geperst karton en aluminium of enkel aluminium. De pers geeft toe dat er vele telefoonnummers zijn geblokkeerd.

BRANDWEER. 15.25 uur. We constateerden dat de Engelse en Amerikaanse luchtmacht snel vooruit was gegaan want het was weer een Duitse jager die naar beneden kwam kletteren. Daarbij verhuisde de piloot naar de andere wereld. Ditmaal kwam hij aan de Greutelseweg terecht en nog wel zonder enige schade aan te richten.

1944 ----- 22 februari dinsdag.

HARDONK. Koude nacht, helder overdag. In de middag tegen 1 uur begon het roerig te worden. Massa's vliegtuigen in de lucht waren duidelijk zichtbaar. Hier gebeurde niets, maar in Nijmegen zijn een aantal bommen terechtgekomen met vreselijke gevolgen. Veel doden, gewonden, branden en vernielingen. Waterleiding defect. Uit Apeldoorn nog 2 brandweerspuiten ter assistentie. Enschede is ook erg getroffen, veel fabrieken vernield en veel branden. Een boerderij bij Twello eveneens geraakt en een gashouder te Arnhem vernield. Overal evacuaties in Holland en Zeeland.

VAN HOUTUM. 's Morgens ontvangen drie leden van ons gezin een oproepingskaart voor het afhalen van de nieuwe stamkaart. Mijn vader krijgt bovendien een bewijs dat het tot 1 april 1944 verboden is personen bij ons in kwartier te nemen door besmettelijke ziekt (difterie van zijn zuster). 's Middags om 1.10 uur horen wij het eerste vliegtuiggeronk. De lucht is helder blauw. Wij zien niets behalve een tiental wolkjes van het luchtdoelgeschut. Een kwartier later horen we van het zware afweergeschut duidelijk de echo's. Kort hierna onderscheiden wij vliegtuigen die langzaam naar het westen vliegen. Zij laten geen strepen achter. Het zijn 31 bommenwerpers zonder jagerbescherming. De toestellen (vier motoren duidelijk te zien) draaien langzaam bij en verdwijnen in zuidelijke richting. Later verschijnt in noordelijke richting een derde groep van elf bommenwerpers. Ook deze zijn op de kentekenen na duidelijk te zien. Zij verdwijnen naar het westen. Anderen zien nog meer bommenwerpers. Deze vliegen voor ons echter achter de bomen. Vervolgens passeren een groot aantal, dat zich in oostelijke richting begeeft. Eén van deze vliegtuigen is een Lightning te herkennen aan de dubbele romp (als onze G1). Later zijn nog vijf strepen boven Deelen te zien. Om half drie wordt de Apeldoornse brandweer gebeld dat Nijmegen in brand staat. Bovendien brandt de gasfabriek in Arnhem. Een korps van de Apeldoornse brandweer moet naar Nijmegen helpen blussen. Onze vrachtauto zou morgen een vracht cellulose van de AKU [Arnhemse Kunstzijde Unie] te Arnhem halen. Deze onderneming vraagt ons echter later te komen en zegt ´Daar is iets gepasseerd.´ Om 3.15 uur belt familie uit Arnhem op dat de gasfabriek hard brandt. Bij het ijzerterrein van onze familie zijn acht bommen ontploft. Om vijf uur belt de Apeldoornse brandweer opnieuw op. Deze keer handelt het over Enschede. Ook deze stad staat in brand. Zes leden van de Ugchelse brandweer moeten zich gereed houden om in deze stad te helpen blussen. Tot hen behoort mijn broer. Een telefoontje uit Zuid-Limburg houdt onder meer in dat het gehele spoorwegverkeer over Nijmegen gestremd is. Om 7.45 uur belt opnieuw familie uit Arnhem op. Het bombardement van de gasfabriek is waarschijnlijk een vergissing. Arnhem-Zuid heeft grote glasschade en wordt ontruimd. Alle rails bij het goederenstation staan rechtop. Het personeel op het ijzerterrein is er met de schrik afgekomen. Gelukkig is niemand van hen gewond. Het waren voor hen, onder wie mijn neef Henk, zeer angstige minuten. Na afloop kwamen zij uit allergekste en soms zeer gevaarlijke schuilplaatsen te voorschijn. Overal lagen scherven en zand. Zij zagen in de buurt van de gasfabriek zwaar verminkte lijken en kreunende gewonden. Overal zijn kraters en ineengestorte gebouwen te zien. In Nijmegen zou een munitietrein in de lucht zijn gevlogen. Dat bericht wordt niet bevestigd. Om 8.10 uur belt de Apeldoornse brandweer op dat Jaap en de anderen niet naar Enschede hoeven te gaan. De brandweer heeft zich uit de binnenstad teruggetrokken en vormt nu een ring rondom de vuurhaard. De waterleiding heeft het opgegeven. De brandweer spuit voornamelijk met het voedingswater van de fabrieken. Volgens schatting staan 2.000 woningen en 40 fabrieken in brand. Om 8.45 uur deelt de Apeldoornse brandweer mee dat het korps te Nijmegen om 8.30 uur nog bluste. Het water wordt uit de Waal gepompt. Vele pompen dienen als voedingspompen (ingeschakeld in slangenleiding). Naar later bekend wordt zijn door luchtgevechten in Terwolde een groot aantal bommen gevallen. Een boerderij staat in brand. Twee bommenwerpers stortten omlaag. Veertien Amerikanen wisten zich per parachute te redden Over Nijmegen is nog bekend dat 16 bommenwerpers eerst boven de stad cirkelden en daarna naar het oosten vlogen. Hierna weerklonk het ´Alles veilig.´De formatie keerde even later terug en wierp zijn lading af. Het station staat onder andere in brand.

BLOEM. 's Middags 1 uur passeerden in zuidelijke richting een 100-tal Engelse vliegtuigen. Ze hebben Arnhem en Nijmegen bij vergissing gebombardeerd. Zij dachten boven Duitse steden te zijn. Hier zijn naar men zegt 500 doden gevallen terwijl dit aantal nog stijgt omdat zich onder de puinhopen nog vele slachtoffers bevinden. Het station met een aankomende trein vol passagiers alsmede de mensen in de wachtkamers en een trein vol munitie is hier door bommen getroffen en vernietigd. Arnhem heeft het er beter afgebracht. Al hoewel ook hier slachtoffers gevallen zijn. Enschede is in zijn arbeiderswijken getroffen. Hier is de materiële schade groot. Ook hier zijn slachtoffers. In Terwolde hebben Engelse bommenwerpers, naar men zegt, wel 80 bommen laten vallen in een gevecht met Duitse jagers. Achter ´de Dijkhof' beginnende hebben ze doorgestrooid tot de boerderij van Schrijver bij het kerkhof. Een bom viel tussen het vee op stal wat hierbij omkwam, alsmede de vrouw des huizes. Drie paarden en twee kalveren zijn slechts gered. Al het andere kwam in de vlammen om. Schrijver zelf was naar de veemarkt in Zwolle.

BRANDWEER. 14.43 uur. Het bombardement van Nijmegen. De Opel- en Mercedesspuiten reden ter assistentie uit. Het heeft de bemanning van die twee spuiten mogen gelukken om de zware brand aan de Westzijde af te snijden. Daardoor is een groot gedeelte van de stad nabij het Kronenburgerpark behouden.

1944 ----- 23 februari woensdag.

HARDONK. Flinke vorst in de ochtend, later zonnige dag. Geen nieuws.

VAN HOUTUM. 's Morgens passeren vliegtuigen op zeer grote hoogte. Het schijnen Britse of Amerikaanse verkenningsvliegtuigen te zijn. Zij keren een kwartier later terug. Er liggen enkele nieuwe stroken. Onder deze is er één van geheel ander model. Deze bestaat uit doorzichtig papier (30 x 4 centimeter) met over het midden een strook van één centimeter breed aluminiumpapier. Op andere plaatsen worden stroken gevonden die twee maal zo lang zijn dan de normale. Hieruit is wel op te maken dat de gewone stroken de grond nog te snel bereiken. Het melkrantsoen wordt met 25% verlaagd. Ook hier treft het een ´tijdelijke´ maatregel. Het zijn zo de gewone smoesjes om een rantsoen definitief te verlagen. Het tijdelijke duurt natuurlijk net zo lang als de oorlog. De Apeldoornse brandweer komt 's morgens van Nijmegen terug. Het aantal doden is niet nauwkeurig te zeggen. Algemeen spreekt men over 1.200. Dit is echter niet officieel. Het kan meer maar ook minder zijn.

BLOEM. Heden is vliegveld Deelen bij Arnhem gebombardeerd alsmede Kootwijk.

BRANDWEER. Om 12 uur kwamen de spuiten uit Nijmegen in de Kazerne terug. Tezelfdertijd van het bombardement van Nijmegen werd ook Enschede gebombardeerd. We kregen bericht om 2 spuiten bemand klaar te zetten om op het eerste bericht ter assistentie naar Enschede te rijden. Gelukkig kwam 's avonds om 8 uur het bericht dat men de brand meester was zodat wij niet hoefden te komen.

1944 ----- 24 februari donderdag.

HARDONK. Koude heldere nacht, min 13 graden, zonnig. Vanmorgen naar Vaassen. Was juist het Loo gepasseerd en op de Oude Zwolseweg of er klonken zware ontploffingen, gevolgd door het luchtalarm van Apeldoorn. Heb in Vaassen direct opgebeld maar in Apeldoorn gelukkig alles goed. Op terugweg even begin Apeldoorn weer luchtalarm. Doorgefietst tot kerk Piet Joubertstraat en moest daar bij een villa een half uur wachten. Later bleek dat een drietal vliegvelden bij Deelen gebombardeerd waren. Weer enige Nederlanders gefusilleerd. In Nijmegen circa 3000 woningen onbewoonbaar en het aantal slachtoffers van 22 februari bedraagt 456.

VAN HOUTUM. 's Morgens om 10.30 uur weerklinken ontploffingen. Vijf minuten later neemt het aan hevigheid toe. Van 10.37 tot 10.45 uur is het een onafgebroken oorverdovend lawaai. De deuren en ramen trillen zoals zelden gebeurd is. Wij denken nog steeds aan artillerieoefeningen. Twee minuten later verschijnen 42 bommenwerpers uit zuidelijke richting en verdwijnen naar het westen. Het raadsel is opgelost. Deelen is zwaar gebombardeerd. Op andere plaatsen telt men 92 vliegtuigen. Zij laten geen strepen achter. Om 10.40 uur wordt luchtalarm gegeven. Het houdt aan tot 11.45 uur hoewel op de kazernes al om 11.05 ´Alles veilig´ is geblazen. Om 12 uur horen we opnieuw vliegtuigen. Wij onderscheiden naast een honderdtal wolkjes van het luchtdoelgeschut zeven strepen. Deze worden in oostelijke richting getrokken. Het luchtdoelgeschut in Deelen is dus niet vernield. Om 12.08 wordt opnieuw luchtalarm gegeven Niemand stoort er zich aan zodat ik eerst ga eten. Om 12.30uur schiet Deelen opnieuw. Negen Lightnings passeren in oostelijke richting (laten strepen achter). Op dat moment bevind ik me al bij het blokhoofd [van de luchtbeschermingsdienst]. Een half uur later ga ik even weg om mijn nieuwe stamkaart te halen. Het verloopt vlug. En dat alles onder luchtalarm! Om 13.25 uur weerklinkt het signaal ´Alles veilig.´ Tien minuten later schiet Deelen nog enige tijd hevig. Intussen zijn de eerste arbeiders uit Deelen langsgekomen. Over de toestand op het vliegveld is niets definitiefs te zeggen. Het zijn onsamenhangende verhalen. Het is zeker dat er enige startbanen totaal vernield zijn. Een Ugchelse kreeg een voltreffer op zijn schuilkelder. Hij kwam met de schrik vrij. Drie van zijn vrienden werden gedood. Alle arbeiders moesten het vliegveld kort na het bombardement verlaten. Het was op dat moment nog één wolk stof en rook. In alle richtingen hoorde men gekreun en hulpgeroep. Om 4.30 uur komt nog een vliegtuig over. Het laat een streep achter. Het vliegt eerst in oostelijke daarna in westelijke richting. 's Avonds komt het eerste Britse vliegtuig om 8.30 uur over. Het laat boven Deelen vier bommen vallen. Later passeren meer vliegtuigen. Het afweergeschut schiet nog even. Daarna vallen opnieuw vier bommen op het vliegveld. De twee laatste zijn van zwaar kaliber. De ramen en deuren trilden als vanmorgen.

1944 ----- 25 februari vrijdag.

HARDONK. Vannacht nog vorst, vandaag eensklaps dooi. Het is weer vrijdagavond, dus dan hoor je weer die zwarte lui [NSB-ers] hun ´Volk en Vaderland´ [NSB-blad] verkopen voor 7 cent! Een echte zwarte handel in het donker!

VAN HOUTUM. De schade op Deelen is niet zo groot als wij verwachtten. Over een strook van Schaarsbergen naar Deelen is de grond overal omgewoeld of er startbanen waren of niet. Twee boerderijen van het dorp Deelen liggen in elkaar. Een nabij zijnde hangar staat in brand. In het bouwland richting Hoenderloo zijn 18 bommen gevallen. Deze zijn lukraak uitgeworpen. Van de gebouwen langs de Koningsweg is niets verwoest. De bommen waren van verschillend kaliber. Er komen kraters voor van drie á vier meter diep.

BLOEM. Men zegt dat vele eilanden van Zeeland onder water gezet zijn alsmede de Haarlemmermeerpolder, de Beemsterpolder en meer polders achter Amsterdam, wegens de te verwachten invasie. Ook hier op het ´Woudhuis´ is een gezin aangekomen uit Zeeland. Men zegt dat de Duitsers de munitie-opslagplaatsen van de kust hebben gebracht naar de Veluwe. Achter Apeldoorn is dan ook alles afgezet. Men kan de Amersfoortseweg passeren maar in de bossen wordt niemand toegelaten.

1944 ----- 26 februari zaterdag.

HARDONK. Mooi weer, niet koud, af en toe iets zon. Volgens de krant is Koningin Wilhelmina bij een bombardement gelukkig gespaard gebleven. Naar verjaardag geweest, erg donker op straat.

VAN HOUTUM. 's Nachts komt een brandend vliegtuig over. Het stort in zuidelijke richting neer. Enige leden van de bemanning schijnen ontsnapt te zijn want de politie controleert bij Hoenderloo alle voorbijgangers naar het persoonsbewijs. Waar het toestel is gevallen is onbekend.

1944 ----- 27 februari zondag.

HARDONK. Kil, om het vriespunt. Mistig weer. Druk bezochte kerkdienst ds. Visser. 's Avonds stikdonker, er valt iets sneeuw.

1944 ----- 28 februari maandag.

HARDONK. Vanmorgen eveneens een weinig sneeuw. Koude wind. Niets.

1944 ----- 29 februari dinsdag.

HARDONK. Helder weer. Luchtalarm, ik kon nog net mijn huis halen. Geen vliegtuigen gehoord en ook niets gebeurd. Later bij M.[Moerman] geweest. Hedenmorgen in ons land weer een aantal Nederlanders doodgeschoten. We herdenken hen met diepe eerbied.

VAN HOUTUM. 's Morgens om 10.10 uur passeren de eerste Amerikaanse vliegtuigen. Het is grotendeels bewolkt. Zo nu en dan zien wij strepen die in oostelijke richting worden getrokken. Het geronk houdt na 20 minuten op. Intussen weerklinken in noordelijke richting enige ontploffingen. Om 10.45 uur wordt luchtalarm gegeven. Het is onnodig. Het duurt een half uur. Intussen passeren geen vliegtuigen. Om 12 uur zien we vijf strepen die in westelijke richting worden getrokken. Het politiestandgerecht veroordeelt 20 Nederlanders (20 jaar en ouder) wegens sabotage ter dood. Zij hadden onder meer een centrum in Epe en hadden zich schriftelijk tot een organisatie verbonden. Dit is het allerdomste wat men kan doen. Wij ontvangen vier exemplaren van de Nieuwsbode (dd. 19, 22, 24 en 26 februari) en twee stencils.

BLOEM. Krantenberichten melden de doodvonnissen van een 20-tal personen uit verschillende delen van ons land die lid zouden zijn geweest van een terreurorganisatie en onder andere lid zijn van ´Vrij Nederland´. Het vonnis is heden voltrokken door de kogel.

BURGEMEESTER PONT (1 - 29 februari). Aan Nijmegen werd assistentie verleend met 15 man in verband met het plaatsgevonden bombardement, idem aan Arnhem met 5 man.
In de maand februari heeft het Gasbedrijf weer voor grote moeilijkheden gestaan doordat de kolenaanvoer stagneerde. Op 29 februari was nog slechts 500 ton geleverd van de totale toewijzing van 2000 ton. Hierdoor was men genoodzaakt om van de oudere voorraad grotere hoeveelheden te verwerken. Dit zijn dus kolen die enige maanden opgeslagen zijn en dus in kwaliteit achteruitgaan. Dit heeft een verminderde gasproductie ten gevolge gehad. Daardoor is men genoodzaakt geweest gedurende enkele dagen de druk te verminderen teneinde niet geheel zonder gas te komen. Op het laatst van de maand was de aanvoer weer iets beter.
Het ovenmateriaal wordt van dag tot dag slechter. De nieuwbouw van de firma Klönne te Dortmund stagneert nog steeds aangezien men in Berlijn nog geen toestemming wil geven voor ´Dringlichkeit´ zolang de Nederlandse bezettingsautoriteiten daarvoor geen verklaring afgeven. Inmiddels heb ik mij wederom met de leverende firma verstaan en ontving ik juist dezer dagen bericht dat zij mij met enkele dagen mededeling zullen doen.
De vordering van ijzer en nu al getrokken buizen gaat steeds verder. In de afgelopen week hebben Technische Bedrijven weer grote voorraden van de in voorraad zijnde gasbuizen moeten afstaan aan Duitse instellingen. Het maken van nieuwe aansluitingen moet dus beperkt worden tot enkele zeer dringende gevallen.
Een fitter, die Technische Bedrijven hebben moeten afstaan voor de hulpactie in Duitsland, is na zes weken zijn dienst daar te hebben verricht, weer teruggekeerd.
De ziekte onder het personeel neemt grote afmetingen aan en moet wel worden toegeschreven aan de mindere lichamelijke weerstand.
De hoeveelheid af te leveren gas voor tractiedoeleinden voor het Tankstation is opnieuw gerantsoeneerd. Iedere maand wordt van het Rijkskolenbureau mededeling ontvangen hoeveel tankgas afgeleverd mag worden. Overschrijding van deze voorgeschreven hoeveelheid heeft tot gevolg dat in de daarop volgende maand minder kolen worden verschaft in evenredigheid met het overschreden kwantum. Daarom wordt nauwlettend toegezien dat het voorgeschreven rantsoen niet wordt overschreden.
Op één van de zondagen in de maand februari is het pompstation van het Waterleidingbedrijf bezet geweest gedurende 2 uren door een proefbezetting van de Duitse Weermacht.
De toeloop van de Badhuizen blijft steeds groot en de warmwatervoorziening vormt steeds een punt van zorg voor de bedrijfsleiding.

1944 ----- 1 maart woensdag.

HARDONK. Koude nacht, iets sneeuw vanmorgen, later regen. Heldere maan-avond. Dan kun je tenminste wat zien op straat. Geen nieuws.

VAN HOUTUM. Onze vrachtauto moet de hele dag zogenaamd voor de Weermacht rijden. In werkelijkheid speelt het zich als volgt af. De auto zou om acht uur bij de ABD verschijnen maar hij kwam een half uur later. De ABD belde om acht uur op waar de auto bleef. Om 8.30 uur stonden ambtenaren van de ABD met de papieren in de hand al op de stoep te wachten. De auto moest zo snel mogelijk naar het seminarium vertrekken. De chauffeur kon zich daar tot 10.30 uur in de auto zitten vervelen zonder dat er iets gebeurde. Vervolgens moest hij een auto op sleeptouw nemen naar een garage in Apeldoorn. Daarna vertrok hij met 30 kapotte stoelen naar Arnhem. Ook in Arnhem was het wachten en vervelen. Om 6.30 uur komt de chauffeur met de vrachtauto weer bij de fabriek. Nu er door de arbeidsinzet zo'n gebrek is aan dienstboden en deze ook niet aangevuld kunnen worden door de evacuatie van Zeeland, bepaalt de Overheid dat per gezin niet meer dan één hulp aanwezig mag zijn.

BURGEMEESTER PONT. Op 1 maart 1944 waren rond 48.000 tweede distributiekaarten uitgereikt. De uitreiking van de overige tweede distributiestamkaarten zal plaatsvinden in de maand maart. Deze moeten worden gemaakt aan de hand van die persoonskaarten waarvan alleen zogenaamde ´Reconstructiekaarten´ bestaan. Deze moeten dus nog verder worden bijgewerkt
De Burgemeester stelt de wethouders op 1 maart in kennis van zijn brief van 28 februari 1944 aan de NV ´Poort van Kleef´ te Apeldoorn over de door deze NV geëntameerde verkoop van het landgoed ´Marialust´. Daarop wenst zij een hotel-café-restaurant-bedrijf te exploiteren.
In die brief komt tot uiting dat de Burgemeester, hoewel enige van de door de NV verlangde voorwaarden onaanvaardbaar achtende, in beginsel niet ongenegen is tot verkoop en bereid is daarover nader in onderhandeling te treden. De Wethouders verklaarden zich echter unaniem tegen de verkoop van ´Marialust´.

1944 ----- 2 maart donderdag.

HARDONK. Koude nacht met sneeuw, zodat vanmorgen alles wit en trottoir moeten schoonvegen. In de zon dooi maar 's avonds weer vorst, zodat buitenwegen opnieuw glad zijn. We krijgen nog maar één eenheid brandstoffen! Groente weinig te krijgen en dan bijna altijd nog rode- of witte kool. Vroeg in de avond nogal wat vliegtuigen. Onder de doodgeschotenen behoort ook een pianostemmer van Buys (Korenstraat).

VAN HOUTUM. Even na middernacht begint Deelen hevig te schieten. Tegelijk hoort men ontploffingen. Op het vliegveld vallen enige bommen. ''s Middags om 1.15 uur schiet Deelen opnieuw. Op dat moment mitrailleren Amerikaanse jagers het vliegveld. Om 2 uur zijn tien strepen te zien die in westelijke richting worden getrokken. Thans is iedereen verplicht zich bij een schoenmaker te laten inschrijven. Agenten van de Staatspolitie doen in een vijftal huizen in Ugchelen huiszoeking. Zij halen in twee huizen alles overhoop. Zij bekloppen de muren of er ook ruimten achter zijn. Eén van hen ziet in een kelder op een tegelvloer een beetje zand liggen. Hij maakt daarna de vloer los. Daardoor vindt hij een kist met koper. Het schijnt hun doel echter niet te zijn. Na afloop grijpt een van hen de eigenaar (C. Quartel) bij de keel en zegt dat hij moet vertellen waar de joden verstopt zijn. Hij is al veertien dagen geschaduwd zonder dat er in die tijd joden bij hem in huis waren geweest. De arbeiders in de nabijzijnde wasserij moeten hun persoonsbewijs laten zien. Hetzelfde gebeurt bij de drie andere huizen. Daar moeten de bewoners indien nodig hun ´Ausweise´ nog tonen.

1944 ----- 3 maart vrijdag.

HARDONK. Nog steeds winter, weer alles wit en in de avond opnieuw sneeuw. Overdag echter een tijdlang dooi. Vanmorgen tussen elf en twaalf luchtalarm, maar niets gebeurd.

VAN HOUTUM. Wij horen 's morgens om 11.10 uur het eerste vliegtuiggeronk. De toestellen vliegen snel in oostelijke richting. Het is bewolkt. Vijf minuten later is er luchtalarm. Tien minuten daarna (11.25 uur) wordt opnieuw luchtalarm gegeven (dit is vast een fout). De politie in Ugchelen gaat over tot het geven van bekeuringen aan hen die zich tijdens luchtalarm onnodig op straat bevinden. De boetes variëren van 2,- tot 5,- gulden. Ik heb het luchtalarm zogenaamd niet gehoord en blijf op de fabriek. Om 12.05 uur wordt ´Alles veilig´ geblazen. Hierna komen echter pas de vliegtuigen voor zover deze tussen de wolken zijn te zien. Het luchtalarm is dus grote onzin. Om 1.25 uur vliegen vier toestellen (strepen) over in westelijke richting. Drie kwartier later passeren 32 vliegtuigen (strepen) via het noorden. Het is onbegrijpelijk dat er vliegtuigen overkomen. Het sneeuwt of hagelt voortdurend. 's Morgens krijgen onze fabrieken een plaat van het Arbeidsfront per post toegestuurd. De afzender behoort tot de sufferds van het NAF en schrijft als adres ´NV Papierfabrieken Van Houtum en Palm, per adres ..... (naam voorman)´. De plaat is ter kennisgeving ontvangen. Bij gebrek aan boter (afgezien van de grote hoeveelheid die in Duitse handen verdwijnt) zullen wij met ingang van 5 maart aanstaande op de boterbon 20+ kaas krijgen.

BURGEMEESTER PONT. Het schoolgebouw aan de Zanderijweg is met ingang van 3 maart 1944 gevorderd door de Duitse Weermacht. De school is ondergebracht in het gebouw van de openbare school aan de Asselsestraat.

1944 ----- 4 maart zaterdag.

HARDONK. 's Nachts sneeuw en vorst. 's Morgens erg glad. Niets.

VAN HOUTUM. 's Morgens om 11.45 uur passeren gedurende vijf minuten Amerikaanse vliegtuigen in oostelijke richting. Het luchtdoelgeschut van Deelen schiet onafgebroken. Om 12.35 uur komen opnieuw formaties over. Ook deze zijn niet te zien. Vijf minuten later is er luchtalarm. Wat betreft bekeuren is de politie nog actiever dan gisteren. Om 13 uur kunnen wij in enige blauwe stukken zes vliegtuigen onderscheiden. Zij vliegen naar het oosten. Om 13.25 uur weerklinken enige ontploffingen. Het lijkt ons verder dan Deelen. Om 13.30 uur passeren vijf jagers in westelijke richting. Boven Apeldoorn ontstaat een luchtgevecht. Het resultaat is door de gedeeltelijke bewolking niet waar te nemen. Om 14 uur gaat het signaal ´Alles veilig.´ Tien minuten later schiet Deelen opnieuw. Wij zien in die richting enige strepen. Het schieten herhaalt zich om 14.40 uur op het moment dat 14 bommenwerpers recht over komen en in westelijke richting verdwijnen. Notaris Van Drimmelen (Apeldoorn) is weer vrij. Deze man heeft als represaille voor internering van Duitsers in Nederlands Indië [het latere Indonesië] 3 1/2 jaar gevangen gezeten.

BLOEM. Vandaag weer activiteiten in de lucht. Onder andere een luchtgevecht hier vlak boven waar ze met mitrailleurs en lichte kanonnen schoten. In Apeldoorn anderhalf uur luchtalarm. Hevig afweervuur van Deelen waar wij in de lucht de kleine wolkjes van de ontploffende granaten konden waarnemen.

1944 ----- 5 maart zondag.

HARDONK. Helder winterweer, in de zon dooi. Vandaag gelukkig geen luchtalarm zoals gisteren van half een tot kwart voor twee, waardoor een bruidspaar al die tijd in de koude kapel moest blijven. 's Avonds naar F.

1944 ----- 6 maart maandag.

HARDONK. Heldere winternacht. Vanmorgen nog 5 graden vorst, zonnig weer. Een grote formatie Amerikaanse bommenwerpers. Even later luchtalarm tot circa 12.50 uur. Niets gebeurd! Geen nieuws.

VAN HOUTUM. 's Morgens om 11.10 uur passeren de eerste Amerikaanse vliegtuigen. Het zijn grote formaties. Mijn zuster telt er bij één van 57 bommenwerpers. De vliegtuigen laten geen strepen achter. Ik kom te laat buiten om deze te zien. Vijf minuten later is er luchtalarm. Wij zien door de zonweerkaatsing zo nu en dan enige jagers. Op een gegeven moment zien we 20 strepen. Daarna passeren een tweede, een derde en een vierde golf bommenwerpers. Dit gaat tot 11.45 uur door. Het afweergeschut blijft schieten. De lucht trekt langzaam dicht. Daardoor zien wij de laatste vliegtuigen niet meer. De fabriek werkt tijdens het luchtalarm door omdat er nog geen officiële regeling is. Het luchtalarm eindigt om 12.40 uur. Om 14.45 uur passeert nog een formatie Amerikaanse bommenwerpers. Echter in westelijke richting. De politie in Apeldoorn verhoogt de minimumboete voor het niet opvolgen van de bepalingen voor luchtalarm tot 5 gulden. De leden van mijn blokploeg spreken af dat wij met een volgend luchtalarm thuis blijven. Ook hiervan is nog geen goede regeling bekend. Het is nodig dat hierover eens een duidelijk artikel in de krant komt. Dit zal wel niet gebeuren

1944 ----- 7 maart dinsdag.

HARDONK. Helder vriezend weer. Men wil bedspreien inzamelen om in het gebrek aan babygoed te voorzien, maar de NSB laat in Amsterdam 800 - zegge 800! - spandoeken maken voor propagandadoeleinden, waarvoor benodigd is circa 4000 meter goed katoen en dat in een tijd van geweldig textielgebrek. En dergelijke lui noemen zich dan nog de mensen met het ´gevoel´ voor de minderbedeelden. Vliegtuigen in de lucht.

VAN HOUTUM. Alle hoofden van de nieuwe bedrijfsbescherming hebben een verplichte vergadering in een gebouw in Apeldoorn. Als spreker treedt op een kapitein van de Staatspolitie. Tot de voornaamste mededelingen behoort wel deze. De bedrijven moeten bij luchtalarm stoppen. Voor het samenstellen van brandweer- en opruimingsploegen mogen geen arbeiders worden gekozen die bij de plaatselijke blokploegen zijn aangesloten. Men onderscheidt zelfbescherming (particulieren), bedrijfsbescherming (ondernemingen die niet voor de Weermacht werken) en fabrieksbescherming (ondernemingen die wel voor de Weermacht werken). Het schijnt dat de spreker geen lid is van de NSB. Enige Duitsers fotograferen de vier grootste huizen uit Eerbeek waaronder die van mijn oom. Zij dreigen deze te vorderen met het oog op een opleiding van ´Verwalters´ [beheerders]. In Twello moeten vele burgers hun huizen ruimen voor Duitsers uit de gebombardeerde gebieden. Kennissen (familie Breman) moeten hun woning ook verlaten. Ze mogen zich niet buiten Twello vestigen. 's Avonds tussen 8.30 en 10.30 uur passeren Britse vliegtuigen in beide richtingen. Zij vliegen verspreid. Deelen schiet ook nog even.

1944 ----- 8 maart woensdag.

HARDONK. Weer koud, zonnig weer. Vorst iets afnemend. In de middag wat vliegtuigen maar geen luchtalarm. Zweden adviseert Finland de Russische eisen aan te nemen. Het is te hopen dat ze zo verstandig zullen zijn. Het is hun laatste kans. Het gaat de Russen in het zuiden heel best.

VAN HOUTUM. De hele dag is de lucht onbewolkt. 's Middags om 12.20 uur komt de eerste golf Amerikaanse vliegtuigen in oostelijke richting over. Zij laten geen strepen achter en zijn ook niet te zien. Een andere formatie laat acht strepen achter. Er passeren zowel via het noorden als zuiden vliegtuigen. Het lijken soms grote formaties. Om één uur keren de eerste vliegtuigen terug. Kort daarop zien we eerst vier en later vijf jagers (geen strepen). Om 2.15 uur weerklinken zwakke ontploffingen in richting Dieren. Om drie uur komen nieuwe formaties over. Deze vliegen echter weer in richting Duitsland. Deelen schiet voortdurend. Wij zien slechts één vliegtuig. Om 4.15 uur keren deze toestellen weer terug. Wij zien er slechts zeven. Boven Apeldoorn woedt een klein luchtgevecht. De vliegtuigen (alle jagers) keren in kleine groepjes terug. Zij laten zelden strepen achter. Wij zien er dan ook maar negen.

1944 ----- 9 maart donderdag.

HARDONK. Geen vorst en bewolkt. 's Middags luchtalarm.

VAN HOUTUM. De verwoestingen op Deelen moeten door Arnhem worden gerepareerd. Hiervoor komen allereerst joden en gevangenen uit de grote Koepelgevangenis in aanmerking. Enkele hebben al negen jaar in de cel gezeten. Zij zijn dus niet in staat veel grond te verzetten. Hierbij komt nog dat deze personen bij luchtalarm moeten doorwerken. Dus ook als er dreigt gebombardeerd te worden. Zij mogen niet naar de schuilkelders. 's Middags komen tussen 12.15 en 1.45 uur in vier kleine golven Amerikaanse vliegtuigen over. Het is helemaal bewolkt. Om 1.45 uur keren de eerste toestellen terug. Deelen begint ook te schieten. De golven worden steeds groter. Om 2.35 uur passeert de zesde (terugweg). Vijf minuten later is er luchtalarm. Gedurende tien minuten vliegen formaties onafgebroken door. Hierna komen nieuwe uit het westen die weer naar Duitsland vliegen. Dit geronk houdt 20 minuten aan. Deelen schiet hevig. Om 3.15 uur passeert nog een kleine golf in oostelijke richting. Het luchtalarm eindigt om 3.40 uur. Het is overdag nog nooit zo druk geweest als vandaag.

1944 ----- 10 maart vrijdag.

HARDONK. Somber weer en iets vochtig in de middag. Geen bijzonders.

VAN HOUTUM. Zes leden van de Staatspolitie (bandietengezichten) doen huiszoeking bij drie gezinnen in achter-Ugchelen. Zij zoeken joden en kunnen hen niet vinden. De huizen waar zich toevallig joden ophouden worden niet nagezocht. Dit had trouwens weinig uitgemaakt. Deze joden kregen een tip en slaan het onderzoek vanaf een nabij zijnde heuvel gade. De Staatspolitie vertrekt weer na drie kwartier. Het is wel duidelijk dat de beheerder van pension Eljo-Zamy ook hier de verrader is. Oom Jan Palm in Apeldoorn moet zijn luxe auto aan de Duitsers afstaan. Deze is sinds het begin van de oorlog niet gebruikt. Hij is verplicht de auto voor het huis te rijden, dat wil zeggen duwen.

BURGEMEESTER PONT. Op grond van de Kaplastgeving van 20 oktober 1943 werden 181 gevelde populieren in opdracht van het distributiebureau Populierenrondhout op 10 maart 1944 verkocht aan H.Zonderland, Rayonleider van de Vakgroep Klompenindustrie.

1944 ----- 11 maart zaterdag.

HARDONK. Bewolkt met opklaringen, nogal frisse wind en in de middag fikse hagelbui. Niets.

1944 ----- 12 maart zondag.

HARDONK. Hetzelfde als gisteren.

1944 ----- 13 maart maandag.

HARDONK. Afwisselende bewolking, gure wind. Telkens sneeuw- en hagelbuien. Niets te vermelden.

VAN HOUTUM. Wij horen de hele middag ontploffingen vooral om 2.20 en 4.15 uur, respectievelijk in richting Harskamp en Oldebroek. Wat het is is onbekend. Het zijn geen schietoefeningen. Het komt veel overeen met ontploffingen van munitiedepots. De Paus richt een oproep tot de oorlogvoerende landen om Rome niet in de oorlog te betrekken. Het verlof voor Nederlandse arbeiders in Duitsland is tot 15 mei om ´begrijpelijke redenen´ (?) ingetrokken. Voortaan zal maar één soort shagtabak worden verkocht. Het is van weinig belang omdat de laatste tabak toch al rommel is.

BURGEMEESTER PONT. Blijkens een brief van de Burgemeester van 13 maart 1944 heeft de Duitse Weermacht ingaande 13 december 1943 gevorderd 147.45.64 ha van het bosbezit van de gemeente genaamd het Loenensebos en de Loenermark. De vordering omvat nu 730.26.41 ha.

1944 ----- 14 maart dinsdag.

HARDONK. Veel wind, regenbuien, guur. Naar M.[Moerman] geweest.

VAN HOUTUM. De Duitse troepen die in Hoenderloo en Epe zijn ingekwartierd vertrekken binnenkort weer naar Italië. Vanavond vindt er een groot feest plaats. Iedere soldaat krijgt onder meer twee liter jenever.

POLITIE. 15 februari tot en met 14 maart 1944.
- Betreffende de aanvoer en bevoorrading van levensmiddelen en grondstoffen zijn geen bijzonderheden te melden, met uitzondering van groenten die steeds schaarser worden.
- In houding en discipline van de bevolking ten aanzien van distributie- en prijsvoorschriften valt geen verbetering waar te nemen. Velen betalen voor verschillende waren liever hogere prijzen dan aangifte te doen van prijsopdrijving. Dit uit angst dat zij anders van levering van dergelijke waren worden uitgesloten.
- De lessen in het politievakonderwijs zijn door mij, in overleg met de Gewestelijk Politiecommandeur te Arnhem, in verband met het grote aantal bewakingsdiensten en het geringe aantal manschappen waarmee moet worden gewoekerd voorlopig stopgezet.
- Aanhoudingen: 3 personen wegens rijwieldiefstal.
- In de afgelopen periode werd ingebroken door twee jeugdige personen in het Jeugdstormkwartier te Apeldoorn.
- Verder werd een ruit van het Kringhuis [van de NSB] alhier vernield en werd bij een NSB-er een ruit ingeworpen.

1944 ----- 15 maart woensdag.

HARDONK. Droog weer met even iets regen. Tegen half twaalf grote formaties vliegtuigen over. Telde er wel 60 naast elkaar. Luchtalarm tot half een. Controle van de politie op open-zijn van winkels tussen 12- en 14 uur. In Epe en Nunspeet zijn enkele personen gedood door boordgeschut van vliegtuigen. In Apeldoorn zijn een drietal lege benzinetanks naar beneden gekomen.

VAN HOUTUM. ´s Morgens om 9.40 uur passeert de eerste golf Amerikaanse bommenwerpers in oostelijke richting. Nieuwe volgen om 10.15, 10.20, 10.30, 10.55 en 11.05 uur. Ze zijn alle gedeeltelijk zichtbaar. Een zevende golf om 11.15 uur is goed te zien. Deze komt recht over. Wij tellen 50 vliegtuigen die allemaal een streep achterlaten. Kort daarop vliegen vijf Duitse jagers hen achterna. De blauwe stukken tussen de wolken zitten vol met strepen. Om 11.35 uur is er luchtalarm. Tijdens het alarm passeert nog een formatie in richting Duitsland. Het zijn ongeveer 20 vliegtuigen (ook strepen). Om 12.10 uur keren de eerste toestellen terug. Op dat moment is er een gesloten wolkendek. Tien minuten later klaart de lucht weer op en overal worden strepen zichtbaar. Ze zijn zo nu en dan al uit elkaar gewaaid. Er zijn dus veel vliegtuigen op de terugweg al overgekomen. Het luchtalarm eindigt om 12.35 uur. Ook deze keer moet het weer precies een uur duren. Een vijftal minuten later verschijnen tien jagers die boven ons blijven rondcirkelen. Door de hele lucht zijn de resten van strepen te herkennen. Enkele jagers vliegen rakelings over de huizen van Hoenderloo. Misschien weten de Amerikanen dat zich daar vele Duitsers ophouden.

1944 ----- 16 maart donderdag.

HARDONK. Droog weer, veel zon, iets warmer. Geen nieuws.

BLOEM. Men zegt dat Tholen, Duiveland, Beemsterpolder, Haarlemmermeer en de Wieringermeerpolders wegens inundatie onder water gezet zijn of worden. Men zegt dat de spoorlijn Amersfoort - Zwolle geheel voor militair vervoer bestemd is en geen reizigers meer vervoerd worden over dit traject.

1944 ----- 17 maart vrijdag.

HARDONK. Goed weer, veel zon, wind fris, toch voorjaarsidee. Jongens onder 18 jaar mogen nu vanaf zonsondergang niet meer zonder geleide op straat. Wat zijn die lui toch bezorgd voor onze jeugd.

VAN HOUTUM. Jongens beneden 18 jaar mogen zich evenals de meisjes in Apeldoorn niet na zes uur zonder geleide op straat begeven.

1944 ----- 18 maart zaterdag.

HARDONK. Zachte wind, nog fris, goed weer maar nog geen zomerse dag. Hengelo vanmiddag om 5 uur gebombardeerd. H. (werkte voor de Wehrmacht) in brand, Stork gedeeltelijk verwoest.

1944 ----- 19 maart zondag.

HARDONK. Regenachtig en somber, in de middag een poos helder met zon. 's Avonds iets regen en guurder. Bij T.[Terwel] gegeten.

VAN HOUTUM. De soldaten uit Hoenderloo vertrekken. Er worden de hele dag uitsluitend goederen van Hoenderloo naar het station in Apeldoorn vervoerd. Tot de vrachtauto's behoren twee Diesels. Deze zijn speciaal voor het vervoer van tanks gebouwd. Aan de achterkant bevinden zich twee trappen tot aan de chassisbalken. Daaraan kan nog weer een trap bevestigd worden.

1944 ----- 20 maart maandag.

HARDONK. Koude wind. 's Avonds projectie [van dia's] over tuinen, molens en waterleiding van Het Loo. Kwam net tegen 11 uur klaar!

VAN HOUTUM. Gedurende de hele morgen worden de troepen uit Hoenderloo per vrachtauto naar het station in Apeldoorn vervoerd. Naar schatting zijn het er 1.400. Om 8.30 uur komen andere groepen soldaten voorbij. Deze houden in de omgeving oefening. Om 10.45 uur komen zij op ons fabrieksterrein. Daarna knallen enige minuten schoten. Velen verschansen zich bij ons huis achter de eikenbomen. De rijzemijt [mijt van rijshout?] bij de fabriek is voor hen ook een kogelvrije plaats. Tijdens het schieten steken enkele nog een sigaret op. De soldaten zijn alle Rijksduitsers. Ze moeten voor enige weken opkomen. De meeste wonen in Nederland. De gesprekken over penetraties, distantiëring, elastiek en afgrendeling (onder de toeschouwers) wekken de nodige hilariteit.

1944 ----- 21 maart dinsdag.

HARDONK. Koud weer, veel wind. In de middag hagel en sneeuw. De jeugdstorm vierde ´lentefeest´. Volgens de leiders toonde deze jeugd zijn begrip voor het ´nieuwe´. Het was niet veel. Overal bijeengescharreld met veel tromlawaai. 's Avonds weer ´optocht´ met tromgeroffel door de Hoofdstraat. De ´stoet´ bestond uit circa 6 man met ´paradetrommen´, 1 er naast, 1 er voor en 1 er achter! De Nederlandse jeugd toonde weinig belangstelling voor het lentefeest en bleef zich liever ´op de trottoirs verdringen´ in plaats van begrip te tonen voor het ´nieuwe´.

VAN HOUTUM. 's Nachts om vier uur licht de SD onze huisdokter (dr. F. Piekema) van zijn bed. De logé moet zich ook aankleden. Alle buitendeuren worden bewaakt Zeven personen zoeken het huis oppervlakkig door. Zij vernielen direct de telefoonverbinding. De vrouw van de arts wordt met een machinepistool bedreigd. De Duitsers fouilleren de dokter nog in zijn pyjama. Met enige anderen (ook personen uit Deventer, waaronder twee pastoors met hun huishoudsters) gaan zij per bus naar Arnhem. Een vrouw van één der gearresteerden kreeg twee machinepistolen tegen haar borst gedrukt. Deze dreigmethoden en de bandietengezichten tonen voldoende de afkomst van deze vertegenwoordigers van het ´Herrenvolk´. De gearresteerden worden in Arnhem een voor een ondervraagd. Zij worden verdacht van een geheime organisatie. Het wordt niet bewezen zodat de moffen hen om twaalf uur na een zedenpreek vrijlaten. Na dit voorval denkt iedereen aan dokter Duuring die twee jaar geleden op dezelfde dag is gearresteerd. Er gaan geruchten dat mevrouw Duuring bij de Gestapo is maar dit is tot nu toe ongelooflijk. In dezelfde nacht doen zes NSB-agenten uit Apeldoorn opnieuw een inval bij C.Quartel [Koudhoornlaan 12]. Enige weken geleden zochten zij er naar joden. Wat nu hun doel is is onbekend. De betrokkene wordt nog steeds geschaduwd. Er is ook nu weer sprake van joden maar ook van wapens. De Duitsers eisen van de familie te Brouwersmolen nog twee niet in gebruik zijnde auto's op. De wagens moeten tussen 9 en 17 uur ´vorfahren´ maar de moffen verschijnen niet. Eén oom krijgt voor dit ´vorfahren´ zelfs vijf liter benzine toegewezen.

1944 ----- 22 maart woensdag.  HARDONK. Koude nacht, overdag zon afgewisseld door sneeuw- en hagelbuien. 's Avonds helder, kans op nachtvorst. De lente wil nog niet. 's Morgens kort en in de middag wat langer luchtalarm. Gelukkig niets gebeurd. Veel schieten van luchtafweergeschut op Deelen.

VAN HOUTUM. Om middernacht komt een groot aantal bommenwerpers verspreid over. Het blijken Duitse te zijn. Er is 's morgens van 11.25 - 11.55 uur luchtalarm. In deze tijd passeert slechts één vliegtuig. Het is grote onzin. Over andere delen van de gemeente komen evenmin grote formaties vliegtuigen. Om 1.30 uur horen wij het eerste vliegtuiggeronk in noordelijke richting. Om twee uur komen formaties recht over. Gedurende een half uur passeren drie golven in oostelijke richting. Om 2.30 uur cirkelen vijf jagers rond. Plotseling vallen er twee dingen. Wij denken eerst aan pamfletten maar de voorwerpen slaan enige malen over de kop. Spoedig is het raadsel opgelost. Het zijn twee benzinetanks. Om drie uur keren de eerste vliegtuigen terug. Deelen begint hevig te schieten. De bommenwerpers vliegen vrij laag en zijn goed te tellen. De eerste formatie draait door het zware afweervuur iets bij. De overige vliegen gewoon door. De granaten ontploffen temidden van de vliegtuigen. Soms zijn de wolkjes van het afweergeschut zo talrijk dat de toestellen niet te zien zijn. In zuidelijke richting tellen we 79 en in noordelijke richting 57 bommenwerpers. Bij de formaties bevinden zich een zestal helemaal witte vliegtuigen. Over het doel van deze vliegtuigen lopen de meningen zeer uiteen. Het zijn ook viermotorige bommenwerpers. Alle vliegtuigen zijn door de verrekijker goed te zien. Bij de formaties bevinden zich geen jagers. Op het moment dat de toestellen voorbij zijn wordt er luchtalarm gegeven. Tijdens het 40 minuten durende alarm passeert niets van belang.

1944 ----- 23 maart donderdag.

HARDONK. Koud weer, meest bewolkt. 's Morgens enkele sneeuwvlokken. In het Oranjepark staan onder de bomen verscheidene vrachtauto's van Duitsers die in de Wilhelminaschool zitten. Bijna alle scholen zijn gevorderd. Leegstaande zakenpanden worden voor scholen gebruikt. Groente geweldig schaars. Veel Duitse vrouwen (Berlinerbollen of kanonskogels genoemd) zie je hier rondlopen. Voor hen zijn verscheidene huizen in beslag genomen.

VAN HOUTUM. Zo hier en daar liggen in onze omgeving weer zwarte stroken van verschillend formaat. Bij twee fietstochten vind ik een pamflet en een distributiekaart terwijl ik van een arbeider van de fabriek een stuk van een ander strooibiljet ontvang. Dit is afkomstig van een boekje dat in het Duits gedrukt is. Verder vind ik niets. De boswachters weten niet dat er weer pamfletten zijn gevallen. De distributiekaart lijkt op een vel postzegels. Deze bevat honderd vleesbonnen van 50 gram. Deze bonnen zijn echter geldig tot 6 februari 1944. Dus hebben ze nu geen waarde meer. Waarom zo'n kaart nu pas uitgegooid is is een raadsel. Het strooibiljet is in het Duits gedrukt (G11). 's Morgens om 9.30 uur wordt een telefoongesprek met Enschede door luchtalarm verbroken. Wij horen de hele morgen flauw geronk in noordelijke richting. Eén formatie komt recht over en wel om elf uur. Deelen schiet even.

BURGEMEESTER PONT. Met ingang van 23 maart werd het gebouw van school 28 (Brinklaan) gevorderd door de Duitse Weermacht. De school werd mede gevestigd in het schoolgebouw aan de Stationsstraat.

1944 ----- 24 maart vrijdag.

HARDONK. Betrokken, koude wind. Geen nieuws.

1944 ----- 25 maart zaterdag.

HARDONK. Mooie zonnige dag, frisse wind. Niets.

VAN HOUTUM. Vijf minuten voor middernacht neemt het aantal overvliegende Britse toestellen snel toe. Om 12 uur komen grote formaties over. Zij zijn alle op de terugweg. Ik sta een kwartier later op. Boven Dieren schijnen veel zoeklichten die de hemel afzoeken. Wij zien voortdurend lichtfakkels en ontploffende granaten. Het geronk gaat onafgebroken met dezelfde intensiteit tot 12.35 uur door. Om 12.40 uur verlicht een snel dalend en brandend vliegtuig de lucht. Het stort nog voorbij Beekbergen neer. Daar is de vuurgloed nog even te zien. Een paar minuten later zie ik opnieuw een brandend vliegtuig. Dit valt nog verder oostelijker. Daarna zien we enige malen mitrailleurvuur tussen enige vliegtuigen. Nog voortdurend komen toestellen verspreid over. Deelen schiet zo nu en dan. Er is waarschijnlijk geen luchtalarm gegeven omdat de vliegtuigen op de terugweg zijn. Om 1.30 uur keren enige zeer laag vliegende Duitse jagers naar Deelen terug. Een groot aantal paarden uit Ugchelen moet worden geleverd. Tot deze behoort het laatste paard van een sleper. Hij is niet in staat een nieuwe te kopen. Die rotmoffen storen zich niet aan broodwinning.

1944 ----- 26 maart zondag.

HARDONK. Mooie dag. 's Middags fietstocht door het Willems- en Orderbos. Jammer dat het terrein rondom de Ordersprengen zo vernield is. Wat een natuurschoon hebben de eigenaars daar bedorven. 's Avonds tussen 9-10 uur grote massa vliegtuigen.

VAN HOUTUM. Wij horen 's middags tussen 1.30 en 3.45 uur vrij zware ontploffingen (met grote tussenpozen) in westelijke richting. De explosies worden gevolgd door dofgerommel. Naar de BBC 's avonds meedeelt zijn deze ontploffingen afkomstig van IJmuiden. Ruim duizend Geallieerde vliegtuigen doen in golven aanvallen op de havenwerken van IJmuiden. De schade is groot. Het vliegveld in Teuge wordt weer hersteld. Voor dit doel moeten alle gebouwen tegen de vlakte. Deze hebben miljoenen gekost. Nederland betaalt wel. Voor dit doel zijn zeer veel vrachtauto's gevorderd. Onder meer alle uit Eerbeek. De laatste dagen woedden er enige branden in de afvoerbeek van de Tricotfabriek. Arbeiders gooien de afgewerkte olie in de beek. Kwajongens steken de voor de bruggen ophopende olie aan. Er ontstaan soms huizenhoge vlammen. Het voetbalveld van Robur et Velocitas is door de Tricotfabriek gevorderd. Er is sprake van dat ook daar motoren moeten proefdraaien. Volgens andere berichten gaat het echter niet door. De moffen in de kazernes hebben tegen het eventuele lawaai geprotesteerd. De burgers mogen wel last hebben van het lawaai maar de Duitsers niet. Nu wordt over dit voetbalveld een brede, diepe geul gegraven. Het doel daarvan is onbekend. Bij schietoefeningen wordt de Hoenderloseweg voortaan door slagbomen afgesloten. Deze staan onder aan de Ugchelse Berg.

1944 ----- 27 maart maandag.

HARDONK. Eerst helder, later bewolking en koeler. Niets.

VAN HOUTUM. 's Morgens waarschuwt mij een buurjongen dat er in de afgelopen nacht een nieuw strooibiljet is uitgeworpen. Hij heeft enkel het buitenblad gevonden. Het pamflet heet ´De Vliegende Hollander´. Het schijnt een vervolg te zijn op de ´Wervelwind´ serie. Na het middageten ga ik zoeken. Op het laatste moment vind ik op verboden gebied een compleet exemplaar. Het heeft acht pagina's.

1944 ----- 28 maart dinsdag.

HARDONK. Goed weer, fris en droog. Volgens de krant dringen de Russen met sterke strijdkrachten overal op. Het begint daar in het zuiden van Rusland lelijk uit te zien voor de Duitsers!

VAN HOUTUM. Minister Bolkesteyn (Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen) houdt 's avonds voor Radio Oranje een korte toespraak die indirect betrekking heeft op mijn dagboek. Het doel is een nauwkeurige beschrijving van Nederland in oorlogstijd voor het nageslacht. Daarvoor zijn officiële bewijzen of archiefstukken nodig. Hij roept zijn luisteraars op juist eenvoudige stukken te bewaren zoals brieven of korte memoires. De minister spreekt in het bijzonder over het samenstellen van een eenvoudig dagboek. Alle stukken zullen na de oorlog op één centraal punt worden onderzocht, bestudeerd enzovoort. Bolkesteyn legt de nadruk op de grote voorzichtigheid waarmee men te werk moet gaan. Al lijkt het voor de samensteller een dood werk het zal voor de levende een herinnering en voor het nageslacht een bezieling zijn. Dit dagboek zal misschien niet van zo'n grote waarde zijn maar het is voor mij een prikkel om tot het uiterste door te zetten. Dit ondanks de grote moeilijkheden die het geheimhouden en gebrek aan tijd met zich meebrengen.

1944 ----- 29 maart woensdag.

HARDONK. Wisselend bewolkt, later helder met zon, frisse wind. Geen bijzonders.

VAN HOUTUM. 's Middags om 2.15 uur komen de eerste vliegtuigen over. Door de bewolking is niets te zien. Deelen schiet even. Om 3.10 uur cirkelen zes jagers boven het vliegveld. Daarna schiet de luchtafweer zeer intensief. Om 3.35 uur zijn in noordwestelijke richting 26 verspreid vliegende vliegtuigen met het blote oog te onderscheiden. Door de verrekijker is te zien dat zich om deze vliegtuigen nog grote zwarte vlekken bevinden. Het zijn naar later blijkt andere bommenwerpers. De eerste de zogenaamde witte zijn vliegtuigen. Vijf inwoners uit Beekbergen staan in Utrecht terecht voor een rechtbank. Ze zijn op 18 januari 1943 gearresteerd voor het verstoppen van wapens. Zeventig inwoners van Beekbergen wonen de zitting bij. Zij konden daarvoor de beklaagden bijna twee uur spreken. De zitting duurt enige uren en wordt tot over 14 dagen verdaagd. De beklaagden zien het vonnis rustig tegemoet omdat alles als kinderspel wordt voorgesteld. De naam van het Gerechtshof is onbekend.

1944 ----- 30 maart donderdag.

HARDONK. Nachtvorst, heldere morgen. Naar Vaassen geweest. Twee flessen [weckflessen] groente cadeau gekregen! Niets.

VAN HOUTUM. 's Middags om 4.30 uur vallen enige brandbommen in richting Deelen. Op vijf plaatsen ontstaat een felle heidebrand. Het is verboden gebied zodat de plaatselijke brandweercorpsen niet in actie mogen komen. 's Avonds krijg ik een strooibiljet dat zondagnacht boven noord-Apeldoorn is gevallen. Het is van Amerikaanse herkomst (gedateerd 14 maart 1944) en is getiteld ´Sternenbanner´. Het is in het Duits gedrukt en voorzien van het nummer USG32.

1944 ----- 31 maart vrijdag.

HARDONK. Weer vorst, later bewolkt en zelfs sneeuwbuien. Van de strijd geen nieuws.

VAN HOUTUM. Om 1.30 uur cirkelt een vliegtuig voortdurend boven Apeldoorn en werpt tenslotte vier bommen uit. Deze vallen bij de spoorwegovergang aan de Brinklaan. De eerste valt bij het seinhuisje. Het huisje wordt met de aanwezige seinwachter in de greppel geslingerd. De man is ongedeerd maar blijft enige tijd versuft liggen. De nabij zijnde rails zijn verbogen. Echter niet opengescheurd. Tegelijkertijd vallen de slagbomen over beide lijnen dicht omdat de verbinding is verbroken. Een tweede valt een tiental meters verder dichtbij een ander paar rails. Deze staan rechtop. De bielsen zijn einden weggeslingerd. De overige twee bommen vallen tegen de spoordijk maar brengen de rails geen schade toe. In de omgeving is de glasschade tamelijk groot. Kort na het afwerpen van de bommen houdt een trein in het Willemsbos stil. De oorzaak van deze aanval is onbekend. ´Men´ zegt dat de vlieger van plan zou zijn de trein op een kruispunt te bombarderen. De piloot zou het licht van het seinhuisje voor de locomotief hebben aangezien. Deze verklaring is geloofwaardig maar fantastisch. De Brinklaan is de hele dag gesloten. De opruimingsploeg van de Nederlandse Spoorwegen is al in de schemering aan het werk. Deze ploeg wordt later versterkt met specialisten uit Utrecht. De Technische Noodhulp is ook actief. Dat wil zeggen met de mond (verder zijn zij weinig waard). De beschadigde rails worden grotendeels met snijapparaten verwijderd. Om 11.30 uur is al één lijn vrij. De treinen uit Amersfoort reden voordien over de zogenaamde Koningslijn naar de lijn naar Zwolle en zo terug naar Apeldoorn. 's Avonds om zes uur is het hele verkeer over beide lijnen weer normaal. De Duitsers houden de hele nacht in Apeldoorn een soort proefalarm. Zo moeten voorraden van het ene pakhuis naar het andere worden vervoerd. Het is bij de loodsen (gevorderd) van Brouwersmolen een reuzenlawaai. De moffen laten speciaal om de omwonenden te pesten hun motoren hard razen en schreeuwen hun bevelen uit. De Duitsers brengen naar deze loods 70 ton hout. Het wordt een prachtige sabotage. Gesorteerd en ongesorteerd, nat en droog hout, kortom alles wordt door elkaar gegooid. Op het moment dat de bommen vallen is alles muisstil. Het geschreeuw van vooruit, achteruit en halt! Het houdt plotseling op. Men hoort gedurende enige tijd niets anders meer dan het ruisen van de bomen. 's Morgens krijg ik twee nieuwe strooibiljetten. Ze zijn in de omgeving van Woeste Hoeve gevallen. Het ene is een luchtpost bestemd voor Duitsland. De andere is een pagina van een nieuwe Vliegende Hollander (nr.19). Deze is dus een vervolg op degene die hier is gevonden. Beide zijn zondagnacht afgeworpen. De luchtpost is gedateerd 10 maart 1944 en draagt het nummer G12a.

SPOORWEGEN. Om ongeveer half twee 's nachts werden vier bommen geworpen bij post 83 aan de Brinklaan te Apeldoorn. Drie bommen troffen de spoorweg die zwaar beschadigd werd. De vertraging voor het spoorwegverkeer duurde tot 's avonds 18 uur.

BURGEMEESTER PONT (1 t/m 31 maart).
a. De onderbrenging van de ´Bombengeschädigten´ vond in de afgelopen maand gestage voortgang. Volgens de nu ter beschikking staande gegevens zullen in de toekomst ongeveer 2.800 vrouwen en kinderen hier ter plaatse moeten worden gehuisvest. Gelijk bekend wordt niet alleen het gebruik van de woningen maar ook het gebruik van het aanwezige meubilair gevorderd. Aangezien de praktijk leerde dat de eigenaren en gebruikers van woningen, ondanks de ter zake gegeven voorschriften, verreweg de meeste meubelen enz. uit de huizen verwijderen, is in overleg met de plaatselijke afdeling van de NSDAP een regeling getroffen die daarop neerkomt dat voortaan 's morgens voor 11 uur het ontruimingsbevel wordt uitgereikt en dat de woning dezelfde dag om 7 uur 's avonds moet zijn verlaten. De uitreiking van het ontruimingsbevel gebeurt in bijzijn van een politie- of een gemeenteambtenaar. Deze maakt dan gelijktijdig in ruwe trekken een inventaris van het aanwezige meubilair op. 's Avonds om 7 uur wordt de woning verzegeld om te voorkomen dat de meubels daaruit worden weggehaald. Bij het opmaken van dit maandverslag bereikte mij de mededeling dat deze methode in de praktijk niet tot het gewenste resultaat heeft geleid. De eigenaren en gebruikers van de woningen hebben namelijk in vele gevallen het zegel verbroken en voorwerpen uit de huizen gehaald. Thans worden maatregelen beraamd op welke wijze dit euvel bestreden kan worden. In het volgende maandrapport hoop ik hieromtrent nader te berichten.
b. Gelijk bekend is de gemeente Apeldoorn gerangschikt onder die gemeenten waar men zich slechts mag vestigen, respectievelijk slechts mag verhuizen met toestemming van de Burgemeester. In de afgelopen maand deed zich het geval voor dat een persoon verhuisde binnen de gemeente Apeldoorn naar een woning die ik in overleg met het BARA voor de onderbrenging van een ambtenarengezin had gereserveerd. Deze persoon had van mij geen vergunning hiertoe verkregen. Ondanks de ter zake door de Majoor van Politie ingestelde pogingen bleek het niet mogelijk bedoelde woning aan bewoners, die onrechtmatig in genoemde woning waren getrokken, af te nemen. Ik zag mij daarom genoodzaakt de tussenkomst van de kantonrechter in te roepen. Deze magistraat verklaarde genoemde persoon schuldig en veroordeelde hem tot een boete van 100 gulden. Hij verzuimde echter daaraan als bijkomende straf toe te voegen dat de woning ontruimd moest worden. Het zal mijn inziens geen nader betoog behoeven dat zoiets een zeer ongewenste toestand vormt. Daarom heb ik mij gewend tot het departement van Binnenlandse zaken met verzoek bij het departement van Justitie er op te willen aandringen dat het desbetreffende vestigingsbesluit zo wordt gewijzigd dat de kantonrechter verplicht is steeds als bijkomende straf de ontruiming van de woning te gelasten. Anders zou de eigenaardige figuur ontstaan dat de kantonrechter gaat zetelen op de stoel van de Burgemeester. Het departement van Binnenlandse Zaken bleek mijn standpunt in beginsel te kunnen delen. Maar zij achtte het uit wetstechnisch oogpunt niet gewenst het vestigingsbesluit in de door mij bedoelde zin uit te breiden. Genoemd departement heeft aan het departement van Justitie gesuggereerd aan de ambtenaar van het Openbaar Ministerie bij het kantongerecht een aanschrijving te doen uitgaan waarin wordt aangeraden om in voorkomende gevallen steeds als bijkomende straf de ontruiming van de woning te eisen.
c. In de afgelopen maand behoefde geen gemeentepersoneel voor tewerkstelling in Duitsland te worden afgestaan.
d. De uitreiking van de tweede distributiestamkaarten kwam in den loop van deze maand, voor zover het betreft de uitreiking aan hen van wie persoonskaarten nog in het bevolkingsregister van deze gemeente voorkomen, nadat zij in een onverminderd hoog tempo voortgezet was, omstreeks half maart gereed.
Op dit tijdstip moesten dus nog worden uitgereikt de stamkaarten van wie persoonskaarten bij de brand in mei 1943 zijn verloren gegaan, ook de stamkaarten van hen die aan de eerste uitnodiging geen gevolg hebben gegeven. Zowel van de kant van de Rijksinspectie van de Bevolkingsregisters als van het departement van Binnenlandse Zaken was de indruk verkregen dat de uitreiking van de stamkaarten aan hen, van wie de persoonskaarten tijdens de brand onklaar geraakt waren, in een rustig tempo kon geschieden. Daarbij kon een koppeling plaatsvinden aan het verzamelen van gegevens voor de reconstructie van het bevolkingsregister. Aanvankelijk heb ik gemeend de bekende circulaire van het CDK, waarin werd meegedeeld dat op 1 april alle stamkaarten moesten zijn uitgereikt, terzijde kunnen leggen. Nader overleg met de Rijksinspectie van de Bevolkingsregisters schonk mij echter de overtuiging dat het de wens van de Duitse autoriteiten was dat ook ten spoedigste van de zogenaamde ´reconstructiegemeenten´ geen uitzonderingen worden gemaakt. Het waarnemend hoofd van bedoelde Rijksinspectie ging er mee akkoord dat voor de gemeente Apeldoorn de datum van 1 april zou worden verschoven naar 15 april.
De onderwijzers van de openbare scholen zijn nu opnieuw ingeschakeld. Al op dit ogenblik kan met zekerheid gezegd worden dat alle inwoners van Apeldoorn op 15 april 1944 in het bezit zullen zijn van hun tweede distributiekaart.
Voor de uitvoering van deze gigantische opdracht is uiteraard veel werk en overwerk verzet. Tal van werkzaamheden die niet in alle opzichten urgent waren moesten voor korte tijd worden uitgesteld. In een brief aan de Secretaris-Generaal van het departement van Binnenlandse Zaken heb ik uitvoerig verslag uitgebracht omtrent het verloop van de uitreiking. Dit om buiten twijfel te stellen dat het feit dat Apeldoorn de fatale termijn met 14 dagen had overschreden. Anders zou mij laksheid van mij kunnen worden verweten of van de aan mij ondergeschikte ambtenaren.
e. Aan de bedrijfsbescherming van de gemeentegebouwen werd ter voldoening aan de circulaire van de kapitein van de Staatspolitie, Gewestelijk inspecteur voor de luchtbescherming te Arnhem, de nodige aandacht geschonken. Ter bescherming van het gemeentehuis en het personeel tegen luchtaanvallen werden tal van maatregelen getroffen. Tal van maatregelen zijn nog in voorbereiding. Onder meer zullen binnenkort meerdere gemeenteambtenaren een zogenaamde bedrijfsbeschermingscursus in Groesbeek gaan volgen.
f. De Burgemeester besluit over te gaan tot de aanstelling van een wetenschappelijk gevormd archiefambtenaar voor de verzorging van het gemeentearchief. De daarvoor nodige uitgave zal ter goedkeuring voorgelegd worden aan de Commissaris der Provincie Gelderland.
g. De Burgemeester brengt ter kennis van de wethouders een schrijven van de Directeur der Gemeentediensten, blijkens hetwelk de aanvoer van verse groente, zowel voor de centrale keuken als voor de particulieren wegens export is stopgezet.
h. De Burgemeester besluit aan de heer Jhr. Dr. Quarles van Ufford, oud-burgemeester van de gemeente Apeldoorn, en aan de heer D.Gosker, oud-wethouder van de gemeente Apeldoorn, die indertijd in verband met hun bestuursfunctie zijn benoemd tot ambtenaren van de burgerlijke stand, als zodanig ongevraagd eervol ontslag te verlenen met dankbetuiging voor de aan de gemeente in die hoedanigheid bewezen diensten.
i. Bij het Gasbedrijf hebben zich in de afgelopen maand de moeilijkheden vergroot door gebrek aan het nodige gereedschap, vooral kolen- en cokesschoppen. Verdere moeilijkheden zoals gebrek aan werkkleren enzovoort blijven eveneens bestaan. De kolenaanvoer over de afgelopen maand geeft geen reden tot klagen. Met de gasproductie en de gasaflevering heeft men de moeilijkheden het hoofd kunnen bieden. In de afgelopen maand hebben zich dus geen momenten voorgedaan waarin de druk op het gas moest worden verminderd.
Voor de hulpactie aan de Arnhemse Gasfabriek zijn door het Apeldoornse Gasbedrijf twee fitters beschikbaar gesteld. Deze fitters verrichten gedurende enkele weken hun werk in Arnhem.
j. Voor de aflevering van tankgas zijn door het Bureau Generatoren en Tankgas wederom nieuwe voorschriften uitgevaardigd. Het gas zal met ingang van 1 april a.s. op bon worden afgeleverd. Verder moeten de wachttijden geregistreerd worden zodat wederom enige mensen daarvoor beschikbaar gesteld moeten worden.
Voorgeschreven is dat voor het tanken buiten de normale uren en op Zon- en Feestdagen een extra heffing van vijf en zeventig cent per vulling zal worden geïnd. De toegewezen hoeveelheid tankgas wordt geregeld overschreden door het grote verbruik dat in Apeldoorn van het tankgas wordt gemaakt. Hierover zijn door de directeur van de Technische Bedrijven onderhandelingen gevoerd met het Rijkskolenbureau, met de Rijkswaterstaat, met de Rijksverkeersinspectie en met het Bureau Generatoren en Tankgas.
k. Het luchtalarm heeft voor de gasfabriek dikwijls zeer nadelige gevolgen aangezien - sinds het bombardement op Arnhem - het personeel zich tijdens luchtalarm direct van het werk verwijdert. Dit is, gezien het gebeurde te Arnhem, zeer wenselijk. Wel ondervinden wat de normale chargering van de ovens betreft daardoor oponthoud.
l. Opnieuw heeft de Directeur van het Staatsbosbeheer, hoofd van het Staatstoezicht op de bossen, bij beschikking van 31 maart 1944 de veiling en oplevering gelast van 200 m³ mijnhout uit ´Berg en Bos

1944 ----- 1 april zaterdag.

HARDONK. Opnieuw vorst. Zonnig overdag. Duitsers maken loopgraven in het Oranjepark. De Wilhelminaschool tot kazerne ingericht. Nog wat vliegtuigen over.

VAN HOUTUM. 's Morgens om acht uur komen twee vliegtuigen (strepen) over. Ze verdwijnen in oostelijke richting. Om 9.45 uur begint Deelen even fel te schieten. Het herhaalt zich om 10.10 uur. Op dat moment komen echter Amerikaanse vliegtuigen over vanuit richting Deelen. Ze verdwijnen naar het westen. Even later schiet ook de luchtafweer op Radio [= Radio Kootwijk]. Volgens de pers beschikken de Duitsers in Italië over de zogenaamde Goliathtank. Het geheel is klein en bestaat uit een bom op rupsbanden die door een draad van verre afstand kan worden bestuurd en tot ontploffing gebracht. De beschrijving is zo fantastisch dat wij allemaal aan een 1-april-mop geloven. 's Middags krijgen wij drie illegale blaadjes. Het zijn ´Trouw´, ´Vrij Nederland´en een stencil over de invasie.

BURGEMEESTER PONT. Blijkens brieven van de Burgemeester van Apeldoorn van 28 maart 1944 en 1 april 1944 werd door de Duitse Weermacht gevorderd;
1. het plantsoen in het Sophiapark, groot 1140 m², met ingang van 25 maart 1944;
2. een gedeelte van het Oranjepark, groot 5300 m², met ingang van 1 april 1944;
3. het plantsoen op het Emmaplein, groot 1385 m², met ingang van 30 maart 1944.

1944 ----- 2 april zondag.

HARDONK. Nevelig weer, koude wind. Druk bezochte kerkdienst in de Grote Kerk, ds. Visser. Aanneming van nieuwe leden. Zang van Mejuffrouw Westerman-Holstijn. 's Middags door bijzondere omstandigheden een lekker gebraden vers worstje met spinazie enz. met mijn gasten. Er gaat toch niets boven een vooroorlogse maaltijd! Geen nieuws.

VAN HOUTUM. De Koningin Wilhelminaschool (Kerklaan) is sinds enige tijd kazerne. De Duitsers die er verblijven, zetten hun vrachtauto's op het gras van het Oranjepark. Dat is in deze tijd bijzonder mooi door de vele krokussen enzovoort. Het wordt ook op een tweede manier vernield. De Duitse vrouwen uit gebombardeerde gebieden plukken zo goed als alle krokussen. Hun kinderen spelen op het gras en vernielen de vele heesteraanplantingen. In gewone tijd was het al verboden op het gras te lopen.

1944 ----- 3 april maandag.

HARDONK. Iets zachter, nogal zon, in de avond bewolking. Zondagmorgen razzia geweest in Hoog Soeren, gelukkig met weinig resultaat.

VAN HOUTUM. 's Middags wordt in Apeldoorn de tentoonstelling Zelfbescherming geopend. De hoofden van iedere bedrijfsbescherming krijgen een oproep om deze opening en een bijeenkomst 's avonds in Tivoli bij te wonen. De tentoonstelling valt zoals verwacht tegen. Dit weerhoudt ons 's avonds naar Tivoli te gaan. Bovendien bestaat 75% van de aanwezigen uit moffen en landverraders. De tentoongestelde brandbommen zijn nagemaakt en komen niet overeen met de juiste afmetingen. Het julinummer van Luchtgevaar (1943) is veel interessanter dan deze tentoonstelling. 's Middags krijg ik zeer toevallig twee illegale krantjes. Het ene is het maartnummer van Trouw (zie onder zaterdag 1 april) en het ander het maartnummer van Geïllustreerd Vrij Nederland. Deze (10 bladzijden) is even als het vorige nummer zeer duur uitgevoerd.

1944 ----- 4 april dinsdag.

HARDONK. Somber weer, met wind en regen. Iets zachter. Niets.

VAN HOUTUM. Alle Duitse burgers worden opgeroepen om in de komende weken aan schietoefeningen deel te nemen. Het is een bewijs voor een aanstaande guerrillaoorlog in Duitsland wanneer er op Duits gebied wordt gevochten.

1944 ----- 5 april woensdag.

VAN HOUTUM. 's Middags om 2.05 uur komen bij een dichtbewolkte hemel de eerste Amerikaanse vliegtuigen over. Om 2.40 uur passeren grote formaties. Het geronk is onafgebroken van 3 tot 3.10 uur. Alle toestellen zijn op de terugweg. Deelen schiet voortdurend. Het zijn naar later blijkt uitsluitend jagers. De laatste dagen patrouilleren voortdurend twee leden van de Duitse veldgendarmerie in onze omgeving. Zij zoeken uitsluitend naar onderduikers. Vanmiddag is er één van hen echter te glad af. De moffen komen hem door verraad op het spoor. Er ontstaat een snelle jacht. Daarbij maken de Duitsers voortdurend gebruik van hun pistolen. Alle schoten missen. De onderduiker (C. Pol) loopt tenslotte dwars door een beek. Daarna brengen twee anderen (één van hen is ook een onderduiker) hem op de fiets verder het bos in. Wij hebben in Ugchelen van de Landwacht nog zo goed als geen last. In de echte boerenstreken is bijna niet meer te smokkelen. Er worden dan ook vele van deze landverraders vermoord. Zo vindt de politie te Otterlo twee van deze ploerten zwaar gewond in een greppel liggen. Om aan deze last te ontkomen blijft directe opruiming de enige weg. Het moet alle overige Landwachters ontzag inboezemen voor hun gemene praktijken. In dit opzicht kan men nog beter te maken hebben met Duitsers dan met een knul van de Landwacht.

1944 ----- 8 april zaterdag.

HARDONK. Mooi zonnig aprilweer. 's Middags luchtalarm. Veel schieten van afweergeschut maar niets gebeurd. 's Avonds wat vliegtuigen in de lucht. Tegen 11 uur trillen af en toe de ramen.

VAN HOUTUM. 's Middags om één uur begint Deelen te schieten. Tegelijkertijd horen wij vliegtuigen die op weg zijn naar Duitsland. Er is van bewolking geen sprake. Maar de formaties zijn toch niet te zien. Het is een soort nevel die er hangt. Om 1.20, 1.30 en 1.50 uur passeren nieuwe golven. Om 2.15 uur begint Deelen zeer hevig te schieten. Wij horen vliegtuiggeronk in zuidelijke richting. Vijf minuten later is er luchtalarm. Het geschut op Deelen schiet onafgebroken tot 2.30 uur. De wolkjes van het luchtdoelgeschut (deze keer zwart en gewoonlijk wit) zijn wel goed te zien. Honderden steken tegen de nevel af. De kanonnen schieten in het volgende kwartier met tussenpozen vier maal. Het luchtalarm eindigt om drie uur. Hierna passeren nog vliegtuigen. Om 3.10 uur schiet Deelen nog even. De leden van onze nieuwe bedrijfsbescherming komen tijdens het alarm trouw op. Duitse soldaten slaan Landwachters van het perron in Deventer. Deze controleerden daar de burgers op clandestiene goederen. Ze gooiden alles op de grond. Zo werden flessen melk en kostbare eieren kapot gegooid. Een ander lid wil te Epe gratis met de bus meerijden. Dit is alleen toegestaan voor leden van de Duitse Weermacht. Na veel woorden belt de conductrice het hoofdkantoor in Apeldoorn op en deze op hun beurt de Ortskommandant. De man mag daarna meerijden maar wordt in Apeldoorn opgewacht door twee stevige monteurs. Zij brengen hem naar de Ortskommandant. Hij wil op dat moment ineens betalen maar daar gaat het echter niet meer om. De monteurs grijpen hem letterlijk bij de kraag en brengen de misdadiger naar het bedoelde adres. Na enige standjes bemerkt de Ortskommandant dat de Landwachter een revolver onder de jas draagt. Dit is de reden dat hij aan de SD wordt uitgeleverd. Deze stoppen hem in de cel. Al dat geboefte komt uiteindelijk in de cel terecht. Volgens geruchten zouden er al meer Landwachters in de gevangenis zitten dan er controleren kunnen. De Apeldoornse politie arresteert door verraad een inwoner van Ugchelen. Deze was bezig een koe clandestien te slachten. De agenten vinden bovendien een dikke portefeuille bij hem. Menigeen mist hierdoor een stuk vlees met Pasen. 's Avonds om 9.40 uur komen de eerste Britse vliegtuigen over. Om 10.05 uur worden het grotere formaties. Er zijn strepen tussen de schaapjeswolken te zien. Het zware geronk houdt tot 10.20 uur aan. Om 10.45 uur keren de eerste vliegtuigen weer druppelsgewijs terug.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Omstreeks 13.30 uur neergekomen op een terrein, gelegen achter het perceel Oude Zwolseweg nr.124: 1 lege benzinetank. Om 14.25 uur ´Luchtalarm´, 15.03 uur ´Luchtalarm Geëindigd´.

1944 ----- 9 april zondag (eerste Paasdag).

HARDONK. Bewolkt, geleidelijk zachter. Met logé naar Paasdienst in de Grote Kerk bij ds. Mondt.

VAN HOUTUM. 's Middags om 12.40 uur passeert de eerste golf Amerikaanse vliegtuigen in richting Duitsland. Deelen schiet. Om 12.55 uur komt een nieuwe golf over. Een half uur later horen wij vliegtuiggeronk in zuidelijke richting. Van 1.30 tot 1.45 uur passeren namelijk formaties via het zuiden. Deze zijn weer op de terugweg naar Engeland. Om 2 uur komt een laatste golf over waarop Deelen eerst weer schiet.

1944 ----- 10 april maandag, Tweede Paasdag.

HARDONK. Zonnig weer. Fietstocht naar Assel. Bij Ruet geweest. Foto's genomen. Niets.

VAN HOUTUM. Wij horen 's morgens tussen 9.30 en 9.50 uur tot vier maal toe ontploffingen en zuidwestelijke richting. Zij zijn zwakker dan die onlangs van IJmuiden. Het gerommel herhaalt zich om 10.25 uur. Amerikaanse bommenwerpers doen op dat moment aanvallen op twee vliegtuigfabrieken en een vliegveld bij Brussel. Andere formaties bombarderen Bourges in Noord-Frankrijk. 's Middags om 3.30 uur komen een viertal Amerikaanse jagers in richting Duitsland over. Eén laat een benzinetank vallen. Deze komt terecht bij het kanaal.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Omstreeks 15.15 uur neergekomen op een stuk grond, gelegen achter perceel 1e Sluisweg nr.85: 1 lege benzinetank.

1944 ----- 11 april dinsdag.

HARDONK. Mooi zonnig weer. Wat vliegtuigen, luchtalarm. Kleykamp in den Haag gebombardeerd. Kleykamp was het razzia- en controlecentrum van de Nazi's. Het bombardement op Kleykamp door de RAF gebeurde op verzoek van de illegaliteit [ondergrondse]. Daarbij werd het Gestapo-controleregister voor Nederland voor een groot gedeelte vernietigd.

VAN HOUTUM. 's Morgens om 9.55 uur passeert de eerste golf Amerikaanse vliegtuigen in richting Duitsland. Nieuwe golven komen over om 10.30, 11 en 11.20 uur. Deelen schiet alle drie keer. Om elf uur zien we vliegtuigen die via het noorden passeren. Het zijn er 58. Om 11.25 uur keren de eerste terug. Drie toestellen zijn zichtbaar. Deelen begint om 11.45 uur plotseling te schieten. Vier Lightnings zijn ter herkennen. Het geschut vuurt bijna onafgebroken van 12-12.20 uur. Eerst schiet het vlak boven de bosrand op drie laagvliegende jagers. Daarna zie ik met de verrekijker dat een jager boven Deelen een duikvlucht maakt. Daarna hoort men mitrailleurvuur. Om 12.30 uur schiet Deelen nog even. De meeste vliegtuigen zijn echter voorbij. Om 18 en 19.40 uur komen nog Amerikaanse vliegtuigen in oostelijke en in westelijke richting over. Een Amerikaanse jager maakt even voor twaalf uur een noodlanding in Eerbeek. De piloot loopt weg en kort daarop schieten drie andere jagers het toestel in brand. De vlieger wordt later in een stromijt gevonden. Een groot aantal Apeldoorners (meest zwarte handelaren) moet op het Apeldoornse Bos [aan de Zutphensestraat] van 7 uur tot 18 uur geulen graven. Ze dienen als beschutting voor vrachtauto's. Deze zogenaamde splitterboxen worden ook in enige parken (!) aangelegd. Het Oranjepark is helemaal ontsierd. De Duitsers doen er bovendien een proef met een amfibiewagen.

1944 ----- 12 april woensdag.

HARDONK. Zonnige warme dag. Geen nieuws.

VAN HOUTUM. 's Middags om 1.30 uur passeert de eerste golf Amerikaanse bommenwerpers via het zuiden. Door de zon is niets te zien. Om 1.40 uur onderscheiden we in noordelijke richting 33 vliegtuigen (strepen). Een derde golf is onzichtbaar. Van een vierde golf (2.45 uur) zien we slechts zes toestellen. Alle vliegtuigen zijn op weg naar Duitsland. Om 3.10 keren de eerste terug. Drie toestellen zijn zichtbaar. Kort hierna stijgen in richting Harskamp grote rookwolken boven het bos op. Iedereen denkt aan een neergestort vliegtuig. Om 3.20 uur schiet Deelen opnieuw. Een granaat ontploft dichtbij. Om 3.50 en 4 uur volgen nog kleine formaties waarop de afweer ook schiet. De brand (eerst bos, later hei en tenslotte weer bos) is om 5.45 uur geblust. Het woedt op verboden gebied bij Gerritsfles [bij Radio Kootwijk]. Daardoor zijn geen bijzonderheden bekend. 's Morgens om 9.30 uur wordt het proces tegen negen inwoners uit Beekbergen (twee weken verdaagd) voortgezet. De beklaagden moeten tot het einde van de zitting (4.30 uur) staan. De rechter leest tenslotte de vonnissen voor. Het zijn zes doodvonnissen en drie vrijheidsstraffen van vier en twee jaar. Eén van de ter dood veroordeelden zakt na deze mededeling in elkaar. De dokter uit Beekbergen verleent de eerste hulp. De familieleden en kennissen kunnen het proces bijwonen. De veroordeelden vragen gratie aan. Dit vonnis is het gesprek van de dag. Uitdrukkingen als groot tuig, vuilakken, smeerhonden, beestenbende enzovoort (natuurlijk op Duitsers van toepassing) worden herhaaldelijk gebruikt. Aan dit vonnis zal wel niet veel veranderd kunnen worden. De meid die deze zaak aan het rollen heeft gebracht loopt nog in Beekbergen rond.

BLOEM. De laatste tijd weer bijzonder veel activiteit in de lucht. De Engelsen en Amerikanen vliegen bij dag en bij nacht met hele drommen. Soms met een 60-tal tegelijk. Ze komen hier over vliegen richting oosten waarbij men dan het hevig afweervuur van Deelen kan horen. Dat heeft wel iets weg van een zware donderbui maar men hoort zelden dat er wat omlaag geschoten wordt. Engelse vliegtuigen wierpen bommen op enkele gebouwen in Den Haag waar de bureaus gevestigd waren van persoonsbewijzen enzovoort. Hierbij kwamen 47 personen, die er werkten, om het leven.

1944 ----- 13 april donderdag.

HARDONK. Warm zonnig weer. Naar Vaassen geweest. Vanmiddag afdeling gewapende SS op het politiebureau. Even later trokken deze lui in groepjes van drie, ieder vergezeld door een politieagent, er op uit. Eerst werden overal de cafés afgezocht en een aantal mannen jong en oud naar het politiebureau gebracht. Later zetten ze op verscheidene plaatsen op belangrijke kruispunten posten uit en werden alle mannen op papieren enz. onderzocht. Een aantal van hen werd dan in een of ander gangetje bijeen gedreven, bewaakt door een SS-man en later naar het politiebureau gebracht. Later blijkt dat deze personen op Teuge en Apeldoornsche Bosch [nu Groot Schuilenburg] moeten werken.

VAN HOUTUM. Volgens geruchten is de hele pers van ´Vrij Nederland´ in beslag genomen. Er zouden ook lijsten van abonnees zijn gevonden. Dit is niet te geloven. 's Middags houdt de SD [Sicherheitsdienst] een uitgebreide razzia in Apeldoorn. Alle personen die zich in cafés bevinden worden naar het politiebureau overgebracht. De moffen drijven op het station alle mensen in een hoek en controleren de persoonsbewijzen. Op straat wordt iedere man aangehouden. Wie een verdacht voorkomen heeft of niet voldoende bewijzen kan tonen wordt opgepakt. Zo wordt een arbeider van Brouwersmolen gearresteerd. Hij werkt van 6-14 uur. Oom Hendrik belt hiervoor de betreffende Duitse instantie op. Maar de moffen gooien al gauw de hoorn op het toestel. Zij weigeren iedere medewerking. Iedereen die opgepakt is moet morgenochtend om zeven uur op het Apeldoornse Bos of op het vliegveld Teuge verschijnen. Zij moeten er zand graven. De vijand heeft gebrek aan arbeidskrachten. Ze verschaft zich deze nu door razzia's. Hiermee voeren ze bovendien een soort zenuwenoorlog tegen de burgers. De burgerij fantaseert geruchten over nieuwe razzia's zonder te weten welke deze geruchten voor een uitwerking op de jongelui hebben. Er zou bijvoorbeeld in de komende nacht een grootse huiszoeking plaats hebben. Laten deze onruststokers eens de woorden van onze regering onthouden. Eén van deze raadgevingen luidt ´Blijf kalm en laat u niet door geruchten van de wijs brengen´. 's Avonds bekeurt de politie de bandiet, de beheerder van pension Eljo-Zamy, op de verduistering. Hij krijgt de minimumboete, 25 gulden, veertien dagen zonder licht en verlies van de betreffende lampen.

BLOEM. Bij de Voorsterweg naast het kanaal is nog een Duits toestel gedaald. Dat werd door 3 Engelse jagers beschoten. Vliegtuig verbrand, mannen ongedeerd. Men zegt dat de Russen voor de grenzen van Tsjechoslowakije staan. Aan het westfront is niets te doen.

1944 ----- 14 april vrijdag.  HARDONK. Weer lekker weer. 's Avonds fietstocht over de Ericastichting en Barnewinkel gemaakt. Op de terugweg langs Apeldoornsche Bosch trok juist weer een hoop gewapende SS-ers uit wat niet veel goeds voorspelde. Zij trokken naar het politiebureau. Dus weer gevaar voor Nederlanders. De razzia ging naar de Vlijtseweg en het woonwagenkamp. Op de Vlijtseweg werden tal van personen uit hun huizen gehaald en gedwongen te werken op Teuge.

VAN HOUTUM. In de NAC [krant] staat een artikel over het opgraven van een jood op het jodenkerkhof in Apeldoorn. De resten van de kist en zijn lichaam zijn behalve het hoofd op het kerkhof teruggevonden. De politie geeft als reden voor deze grafschennis op dat de jood veel gouden tanden in zijn mond had. De dader(s) zijn nog niet gevonden. Men zal deze wel onder de Duitse SS moeten zoeken. 's Middags passeert in richting Hoenderloo een groot aantal Duitse soldaten (lopend) met antitankgeschut. De keukenwagen haalt bij ons rond 15 emmers water. Zij willen het niet uit de beek scheppen uit angst voor vergiftiging. 's Avonds om zeven uur moet het hele politiecorps aantreden. Een afdeling van de SD komt uit Arnhem over. In Noord-Apeldoorn wordt weer een razzia gehouden om werkkrachten voor Teuge te krijgen. 's Avonds om 10 uur horen wij in richting Deelen dof gerommel. Tussen twee kruiselings geplaatste zoeklichten zien we voortdurend lichtkogels. Deze worden evenwijdig aan de bosrand in westelijke richting afgeschoten.

POLITIE (15 maart tot en met 14 april 1944).
- De maatregelen om burgers te vorderen voor graafwerk bij de Waffen-SS en de wijze waarop deze arbeiders worden geworven heeft enige onrust in de Gemeente verwekt.
- Het feit dat 5 inwoners in de Gemeente wegens verboden wapenbezit ter dood zijn veroordeeld wordt druk besproken en heeft grote verslagenheid gewekt. Het gevoel van machteloosheid tegenover de Duitse bezetting is erdoor geaccentueerd.
- Het vorderen van meerdere woningen voor Duitse burgers heeft onrust veroorzaakt en enige conflicten tot gevolg gehad.
- De groentevoorziening heeft door de aanvoer van verse groenten enige verbetering ondergaan. Fruit was niet in de handel.
- Aan de opleiding van het politiepersoneel wordt de nodige aandacht besteed.
- Aangifte rijwieldiefstal: 41
- Op de jodenbegraafplaats werd het lijk van een jood opgegraven en het hoofd ontvreemd. Een uitgebreid onderzoek naar de daders heeft nog niet het gewenste resultaat gehad.
- Het heeft mijn aandacht getrokken dat vele deelnemers van elders aan de onlangs hier ter plaatse gehouden politieveldloop zich in burger in plaats van in uniform gekleed naar Apeldoorn hadden begeven.

1944 ----- 15 april zaterdag.

HARDONK. Zonnig weer, maar later bewolking en regen. In Wiesel bij wasserij Palm enkele opnamen gemaakt. Er dreigt vanavond weer gevaar voor een razzia!

VAN HOUTUM. 's Middags om 1.15 uur passeren Amerikaanse vliegtuigen via het noorden. De lucht is bewolkt. Deelen schiet. Het herhaalt zich om 1.20 uur als een tweede formatie via het zuiden voorbijtrekt. Eén toestel wordt geraakt en stort bij Kootwijk neer. Het is een jager. Om 1.55 en 2 uur komen nieuwe golven over. De eerste vliegtuigen keren om 3.05 uur terug. Het melkrantsoen in Nederland wordt hersteld. De zelfverzorgers echter krijgen door gebrek aan melk (?) geen boter of een vervangingsmiddel daarvoor. Hierbij komt nog dat de moffen zelf met Pasen één pond [= 500 gram] boter of zes eieren extra gekregen. Is de zelfverzorger hier de dupe? Volgens geruchten zal er morgenochtend bij de uitgang van de kerken gecontroleerd worden op onderduikers. Eindelijk ontvangen wij weer eens de Nieuwsbode. Het zijn exemplaren van 4, 6 en 14 april. In twee tussenliggende dagen zijn ook nummers uitgegeven. Wij ontvangen deze echter niet. De Nieuwsbode drukt nu ook binnenlandse berichten af.

BLOEM. De Duitsers hebben in Apeldoorn een razzia gehouden op onderduikers en zwarthandelaren. Ze zetten bij voorbeeld een gedeelte van de straat af en vroegen naar het persoonsbewijs. Als ze die niet konden geven werden ze in portieken gezet en met het geweer in de aanslag in toom gehouden. Was men met het onderzoek klaar dan werden ze naar het Jodenbosch gebracht waar ze moesten arbeiden in de bossen van Kramer en omgeving. Daar moesten ze grote bergplaatsen uitgraven in de grond. Daar konden ze zo met een auto in en uit rijden. Dus grote kuilen als het ware met een helling.

1944 ----- 16 april zondag.

HARDONK. Zonnig, later echter bewolkt, maar in de middag veel zon. Geen nieuws.

VAN HOUTUM. Zoals gewoonlijk op zondag moet een wagon met steenkolen op deze dag voor onze fabriek worden gelost. De chauffeur arriveert om 9.30 uur. Hij kan echter de vrachtauto niet aan het lopen krijgen. Het plan is daarna de auto door de luxe wagen te laten aantrekken. De Graham [merk auto] wil ook niet. Daarna proberen wij het met een paard. Deze rijdt er enige kilometers mee door Ugchelen maar de vrachtauto wil niet aanslaan. Wij krijgen tenslotte de vrachtauto met behulp van de luxe wagen van Prelle aan het lopen. Het is inmiddels 11.30 uur. De vrachtauto komt met een slakkengang de eerste vracht om 13.00 uur brengen. Een tweede komt om 3.20 uur aan. De auto doet over de afstand station - fabriek 30 minuten. Hierna wordt besloten geen nieuwe vracht meer te halen. Er gaat niets boven benzine! Generatoren maken pech en kosten zeer veel in onderhoud.

1944 ----- 17 april maandag.

HARDONK. Somber weer, veel kouder. Niets.

1944 ----- 18 april dinsdag.

HARDONK. Koude nacht, overdag zonnig. De ´Poort van Kleef´ wordt door de Duitsers leeg gesleept. De eigenaar zou voor kapitalen aan allerlei goederen ingekocht hebben. Men spreekt onder meer van 25 gouden horloges, diamanten, smaragden, briljanten, Perzische tapijten! De grote levensmiddelenvoorraad gaat natuurlijk ook weg. De eigenaar en zijn gasten zijn naar het Apeldoornsche Bosch overgebracht.

VAN HOUTUM. Max Blokzijl schijnt veel anonieme brieven van onderduikers te ontvangen. Hij geeft voor dat deze onderduikers graag volledige bewegingsvrijheid wensen zonder gestraft te worden. Daarom laat hij in alle dagbladen een artikel afdrukken over deze kwestie. Hierin wordt meegedeeld dat ondergedokenen niet gestraft zullen worden wanneer zij zich vrijwillig voor één of ander Duits werk melden en verplichten. Het is weer één van die vele gemene trucs om de mensen uit hun tent te lokken. Een dochter van burgemeester Pont is vandaag getrouwd. De bruiloft ´zou´ 's avonds in een hotel aan het Marktplein plaatsvinden als er geen haat bestond tussen de burgemeester en commissaris van politie Buck. Deze zendt 's middags ambtenaren van de Prijsbeheersing naar het hotel. Het is alom bekend dat men daar alles zonder bon kan krijgen echter tegen hoge prijzen. De ambtenaren zijn genoodzaakt het hotel te sluiten. Daardoor kan de bruiloft niet doorgaan. Het zal niets te verwonderen zijn als Buck ook probeert Pont er uit te wippen. De Poort van Kleef wordt nu Wehrmachtsheim. Beide eigenaren zitten gevangen. Eén van hen moet al sinds een week werken op het Apeldoornse Bos. Deze moet nu overdag graven en zit 's nachts in de cel.

BURGEMEESTER PONT. Vandaag had een politionele inval plaats in het ter plaatse zeer bekende restaurant ´De Poort van Kleef´. Dit restaurant werd terstond daarop door de Ortskommandant in beslag genomen. Tussen het tijdstip van de inval en het tijdstip van de inbeslagname bleken zeer vele levensmiddelen en andere zich in het gebouw bevindende goederen op onverklaarbare wijze te zijn verdwenen. Tegen het optreden zowel van de Apeldoornse politie als van de Ortskommandantur en de NSV rezen ernstige bezwaren. Ik zag mij dus genoodzaakt hierover 2 uitvoerige rapporten te doen toekomen aan de secretaris-generaal van het departement van Justitie waarnemend directeur-generaal der Nederlandse politie met het verzoek terstond een diepgaand onderzoek te doen instellen en in afwachting van het resultaat van dit onderzoek de Majoor van Politie tijdelijk te schorsen. Het onderzoek is inmiddels ter hand genomen. Tot schorsing van den Majoor van Politie werden vooralsnog geen termen aanwezig geacht.

1944 ----- 19 april woensdag.

HARDONK. Mooie zonnige dag, iets warmer. Tegen half tien al luchtalarm vanwege een paar Amerikaanse jagers, dat boven paleis Het Loo cirkelden en de bezetting zo zenuwachtig maakten. Deze rende hals over kop naar de schuilkelders en liet luchtalarm geven. Buiten wordt alles al prachtig. Beuken beginnen te knoppen, evenals de eiken in de Paslaan. Berken, lariksen en kastanjes zijn op de meeste plaatsen al in teer groen gewaad. Mocht de zomer van 1944 in een bevrijd Nederland komen!

VAN HOUTUM. 's Avonds gaan er geruchten dat de Duitsers in de komende nacht militairen en anti-Duitse kopstukken van hun bed zullen lichten. Er ontstaat weer een zenuwenoorlog onder de mensen. Mijn broer slaapt deze nacht niet thuis.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Om 09.30 uur ´luchtalarm´, 10.18 uur ´luchtalarm geëindigd´.

1944 ----- 20 april donderdag.

HARDONK. Zonnig weer, in de middag bewolkt en kouder. ´Militairen met Ausweisen lopen vannacht gevaar´ is de waarschuwing door het gehele land. Per telefoon kwam zelfs de waarschuwing uit den Haag ´onderofficieren weg, militairen weg´. Prachtig die ´op uw hoede´. Overal maken de Duitsers autoschuilplaatsen ter bescherming tegen splinterbommen.

VAN HOUTUM. 's Avonds doen dezelfde geruchten de ronde als gisteravond over razzia's. Nu zijn de waarschuwingen nog talrijker dan gisteren. Wij krijgen vier telefoontjes en drie waarschuwingen aan de deur. Er zouden in heel Nederland 40.000 personen worden gearresteerd. De razzia zou 's avonds om tien uur beginnen. Er vindt als het ware een grote volksverhuizing plaats.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Omstreeks 18.30 uur neergekomen op een perceel bosgrond, genaamd Klein Paradijs te Beekbergen, 1 lege benzinetank.

1944 ----- 21 april vrijdag.

HARDONK. Zonnig weer. Geen nieuws.

VAN HOUTUM. Er worden weer gijzelaars vrijgelaten. Onder hen bevindt zich de burgemeester van Apeldoorn jonkheer Quarles van Ufford. 's Avonds horen wij vanaf acht uur tot 1.30 uur 's nachts vele ontploffingen in noordelijke richting.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Omstreeks 10.10 uur neergekomen op een stuk weiland gelegen achter perceel Woudweg nr.63 te Beekbergen 1 lege benzinetank.

1944 ----- 22 april zaterdag.

HARDONK. Mooi zonnig weer, wind nogal koud. 's Middags opnamen gemaakt bij Palm in Wiesel. Tegen kwart voor zeven luchtalarm. Een geweldige macht Amerikaanse bommenwerpers kwam overtrekken. Telkens passeerden formaties van circa 60 stuks tegelijk, prachtig zichtbaar tegen de heldere lucht. Sommigen telden tot 600 stuks, anderen kwamen tot 1060! Het luchtalarm duurde tot kwart voor acht. De toestellen passeerden van noord naar zuidoost.

VAN HOUTUM. Men hoort 's avonds om 6.30 uur vliegtuiggeronk. Wij verwachten de Amerikanen niet zodat wij binnen blijven. Even later worden wij opgebeld dat er Amerikanen in de lucht zijn. Er passeert een formatie Amerikaanse bommenwerpers op weg naar Duitsland. De vliegtuigen zijn goed te zien. Wij tellen er 60. De hemel is zo goed als onbewolkt. Tegelijkertijd is er luchtalarm. Na deze formatie volgt een tweede van 61 vliegtuigen. Zo gaat het door tot 7.20 uur als de laatste toestellen in oostelijke richting overkomen. In deze 50 minuten passeren er (in 14 golven) totaal 706 viermotorige bommenwerpers. Bovendien tellen wij nog negen jagers die ook naar het oosten vliegen. Deelen schiet zo nu en dan maar dit is van weinig belang. In de grote formaties bevinden zich enkele witte vliegtuigen van het type ´Vliegend Fort´. Om 7.45 uur is het einde luchtalarm. De wens van mijn vader (al op 10 mei 1940 geuit) om nog eens 500 bommenwerpers op weg naar Duitsland te zien is vervuld. De Amerikaanse luchtmacht deed deze avond met duizend bommenwerpers en duizend jagers een aanval op Hamm. 's Middags worden wij gebeld met de mededeling: ´Wat twee dagen verwacht werd is gebeurd´. Dat wil zeggen de Duitsers hebben burgers gearresteerd. Het is niet zozeer een razzia. De moffen hebben namelijk winkeliers die weinig omzet hadden gevangen genomen bij gebrek aan werkkrachten voor Teuge.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Om 18.26 uur ´luchtalarm´, 19.45 uur ´luchtalarm beëindigd´. Omstreeks 18.46 uur neergekomen op een stuk weiland behorende bij perceel Kraaienjagersweg nr.31 1 lege benzinetank.

1944 ----- 23 april zondag.

HARDONK. Opnieuw zonnig weer. 's Middags bij Gasthuismolen Groot Hoefblad gekiekt. 's Avonds wat vliegtuigen en schieten. Brand in het gebouw van de Protestantenbond aan de Regentesselaan, orgel beschadigd, preekstoel verbrand. Het heeft niets met vliegtuigen te maken.

VAN HOUTUM. De Duitsers arresteren nieuwe personen in Apeldoorn. Zij moeten bijvoorbeeld een ongewapende burger met zijn zessen (allen gewapende moffen) opbrengen. Wat een helden! Alle arrestanten worden naar het Apeldoornse Bosch [aan de Zutphensestraat; nu Groot Schuilenburg] overgebracht.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Omstreeks 23.00 uur gevonden aan de Greutelseweg in een bosperceel 49 niet ontplofte en 7 ontplofte projectielen. Vermoedelijk afkomstig van boordwapens van vliegtuigen.

1944 ----- 24 april maandag.

HARDONK. Zonnige morgen, veel wind, later guurder en heel iets regen. We hebben 's middags wat gebakjes genomen omdat van ver weg goed nieuws kwam. In de omgeving van Holthuizen heeft men weer mensen gedwongen tot graven van sleuven voor auto's ter bescherming tegen splinterbommen.

BLOEM. Hedenmiddag 6 uur passeerden alhier rond 650 Amerikaanse vliegtuigen komende van noordelijke richting en gaande richting Zutphen. Ook uit het zuiden kwamen vele groepen van 50 en 60 stuks die ook in dezelfde richting verdwenen. Hevig beschoten door het afweergeschut van Deelen bij Arnhem. Boven Deventer was een luchtgevecht. De mitrailleurs waren hier goed hoorbaar. Tegen half acht kwam één bommenwerper terug beschermd door een jager. Daar het niet veel snelheid had was het misschien aangeschoten. Ze verdwenen in de richting van de kust.

1944 ----- 25 april dinsdag.

HARDONK. Guur en winderig, enkele regenbuitjes. Geen nieuws.

VAN HOUTUM. Alle arbeiders van de Tricotfabriek die in militaire dienst zijn geweest moeten een nieuwe Ausweis aanvragen. De Duitse organisatie faalt. Zij proberen op deze manier de Nederlandse militairen uit de tent te lokken. Velen hebben namelijk tot nu toe kunnen verzwijgen dat zij in het leger hebben gediend. Het aantal postbestellingen wordt tot één per dag teruggebracht. Onlangs verhinderde de commissaris van politie Buck dat burgemeester Pont een bruiloft zou houden in de Poort van Kleef in Apeldoorn. In het hotel zijn intussen grote hoeveelheden juwelen en twee radio's gevonden. De juwelen verdwijnen in NSB-handen. Door de vondst van de radio's wordt de gehele inboedel weggehaald. Bij de beruchte Br. breekt brand uit. Het publiek blijft met plezier naar het brandende huis kijken en verleent geen hulp. De NSB-er smeekt om hulp maar krijgt het zelfs niet van de brandweer. Deze spuit wel maar niet direct in de vuurhaard. Op het moment dat een aangrenzend perceel dreigt te verbranden is het publiek zeer hulpvaardig. Br. is alom berucht en heeft velen bestolen. Hij heeft ook veel juwelen van de Poort van Kleef.

BLOEM. De op 22-4 waargenomen, vliegtuigen hebben een terreuraanval ondernomen op Mainz en Coblenz.

1944 ----- 26 april woensdag.

HARDONK. Licht bewolkt, later opklarend en helder, kil. Toch beginnen eiken in de Paslaan al te groenen. Vanmorgen enkele vliegtuigen maar geen luchtalarm. Gistermorgen was er bij de beruchte fotograaf B. brand. De mensen hielpen wel de er naast wonende boekhandelaar v.d. Veer [aan de Hoofdstraat] maar lieten B. maar roepen ´Och mensen, help mij toch´. Nu had hij de burgers nodig die echter zo verstandig waren hem maar te laten schreeuwen!

VAN HOUTUM. 's Morgens om 9.10 uur passeert de eerste golf Amerikaanse vliegtuigen in oostelijke richting. Om 9.35 uur komt een tweede over. Het geschut in Deelen vuurt niet.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Omstreeks 15.00 uur gevonden in het Wieselsebos te Apeldoorn 187 patronen.

1944 ----- 27 april donderdag.

HARDONK. Opklarend, later zonnig, iets zachter. Niets.

1944 ----- 28 april vrijdag.

HARDONK. Guur weer, telkens bewolkt. 's Avonds bezoekavond.

VAN HOUTUM. Himmler verblijft weer sinds twee nachten op het Spelderholt bij Beekbergen. Deze moordenaar slaapt officieel in het kasteel maar in werkelijkheid in een streng bewaakt zomerhuisje in de buurt. Hij weet dus ook wat onderduiken is. De inwoners van Beekbergen zijn weer wat optimistischer wat betreft het lot van de negen Beekbergenaren. Deze zijn op 18 januari 1943 gearresteerd. Het Schijnt dat één van hen audiëntie heeft aangevraagd bij Himmler. Volgens geruchten zullen aanstaande zondagavond alle telefoons in Apeldoorn worden geblokkeerd. Andere geruchten houden in dat er weer een razzia op militairen zal worden gehouden. De Duitsers zijn in een soort alarmtoestand. Hun verloven zijn ingetrokken. Schildwachten dragen het geweer schuin voor zich onder de arm.

1944 ----- 29 april zaterdag.

HARDONK. Zelfde weer. Enkele vliegtuigen kwamen 's middags over. Een Amerikaan kwam aan het Kanaal neer bij Beekbergen, twee in Uddel en een toestel te Deelen. Toch was er geen luchtalarm.

VAN HOUTUM. ´s Middags horen wij om 2.25 uur plotseling zwaar vliegtuiggeronk. Boven de bomen wordt een Amerikaanse bommenwerper (type Vliegend Fort) zichtbaar. Deze vliegt zachtjes en moeizaam naar het westen. Kort daarop zien we vier jagers die op grote afstand van de bommenwerper rondcirkelen. Over de nationaliteit lopen de meningen uiteen. Ik denk dat het Duitse jagers zijn. Duitse troepen uit de Harskamp schieten met mitrailleurs en lichte kanonnen op de bommenwerper. De ontploffende granaten zijn rondom het ook zelf vurende vliegtuig zichtbaar. Daarna verdwijnt het voor ons uit het oog. Mijn broer ziet vanuit zijn huis acht leden van de bemanning uit het toestel springen. Later volgen nog twee anderen. Het zijn zeer zeker deze van wie de parachutes niet tijdig opengaan. Van de tien vliegers zijn er namelijk twee dood. Eén ligt met een gebroken enkel op de rail bij Assel. Een ander raakt met zijn parachute verward in de telefoondraden. De vijfde geeft zich vrijwillig over. De overigen zijn onvindbaar. De bommenwerper stort op een boerderij in Uddel. Daarbij worden een meisje en twee stuks vee gedood. Het vliegtuig verbrandt geheel. Tegelijkertijd valt een Duitse jager op de Elspeterweg. Om 2.40 uur begint Deelen plotseling intensief te schieten. Wij zien een bommenwerper in de wolken verdwijnen en tellen ongeveer 30 wolkjes van het luchtdoelgeschut. Om drie uur schiet Deelen opnieuw. Deze maal vlak over de bosrand. De lucht is zwart van de wolkjes van de granaten. Een bommenwerper is even te zien. Het toestel vliegt in oostelijke richting. Plotseling hoort men een geluid alsof er een vliegtuig recht boven ons hoofd ontploft. Het valt gelukkig mee. Een granaat explodeerde boven ons. Drie scherven zitten in het fabrieksdak. De bommenwerper stort neer in een wei langs het kanaal bij Beekbergen. De motoren stonden al stil. De bemanning (tien personen) sprong boven de Woeste Hoeve uit het vliegtuig. Het toestel raakt een huis. Draait nog kort in de wei en breekt daarna geheel. Eén burger wordt gedood. Het vliegtuig sleurde bij zijn val zeven zware berkenbomen mee. De Duitsers zijn spoedig ter plaatse en verwonderen zich dat er niemand inzit. Van de vliegers ontbreekt ieder spoor. Zij schijnen burgerkleren te hebben omdat er ook enige bij het vliegtuig zijn gevonden. De moffen vinden bovendien wat chocolade en sigaretten. In Teuge maakt een derde bommenwerper in een weiland een noodlanding. Het toestel is onbeschadigd. De bemanning weet te ontkomen. Eén van hen (een neger) wordt spoedig gearresteerd. Van de vliegers uit het bovengenoemde vliegtuigen zijn er 's avonds nog 17 onvindbaar. Rondom Apeldoorn zijn nog meer vliegtuigen neergestort. Eén bommenwerper valt in de Imbosch. Er springen elf Amerikanen uit. Een Britse jager ligt tussen de Woeste Hoeve en Beekbergen. Het lijk van de piloot is geheel verkoold. Alle toppen van de bomen zijn over een afstand van 100 m afgerukt. Eén bommenwerper maakt in Wilp een noodlanding en blijft onbeschadigd. De bemanning is voortvluchtig. De hei bij Deelen staat door luchtgevechten op drie plaatsen in brandt.

BLOEM. Alhier passeerde een Engels vliegtuig die, al dalende, landde bij Streppel van Marie-Meui (Streppel van de Leemsteeg tegenover de Achterhoekseweg). De 7 inzittenden verdwenen nadat ze goed geland waren in zuidelijke en noordelijke richting. Het was een vliegtuig met op de vleugels 4 motoren en een spanwijdte van circa 25-30 meter. Ook aan het kanaal richting Beekbergen daalde er één en vloog tegen een schuur die afbrandde en doodde een man die er op de handel was. Hij kwam van Uddel. In het gehele land zouden er 23 vliegtuigen neergeschoten zijn. Overal werden dan ook politieposten uitgezet langs de grote wegen die de auto's moeten controleren of hier ook Engelsen mee vervoerd werden.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Omstreeks 11.30 uur neergekomen op een weiland gelegen aan de Traandijk te Beekbergen 1 lege benzinetank.
Omstreeks 14.30 uur Amerikaanse bommenwerper tegen het huis gevlogen van Hendrik Mulder, Elspeterweg nr.48 te Uddel. Toestel brandend neergestort terwijl het achterhuis geheel vernield werd. Van de bewoners is om het leven gekomen, Gemmigje Mulder, geboren te Apeldoorn 3-1-1925, terwijl de vrouw van Hendrik Mulder, genaamd Aaltje Hop, oud 52 jaar, licht aan het hoofd werd gewond. Van de Bemanning niemand aangetroffen. Toestel geheel verbrand.
Omstreeks 14.?? uur Amerikaanse bommenwerper neergestort op een roggeveld van Van Hierden, gelegen Meerveld 59 te Uddel. Geen schade of persoonlijke ongevallen. Het toestel werd geheel vernield.
Omstreeks 15.00 uur Amerikaanse bommenwerper neergestort aan de Veldweg 25 te Lieren. Hierbij werd gedood G. van de Hoek, geboren te Apeldoorn op 17 oktober 1907, landarbeider, wonende Noorddrieseweg 5 te Uddel. Van perceel Veldweg 25 ontstond schade aan het dak van de schuur en wagenloods terwijl eveneens schade werd veroorzaakt aan de 3 hooibergen en de mestvaalt. Het toestel werd geheel vernield.
Omstreeks 15.39 uur een 1-motorig Engels vliegtuig neergestort in een bosperceel nabij de Woeste Hoeve aan den Arnhemseweg. Toestel geheel vernield. Uit het toestel werd het geheel verkoolde lijk van de piloot [waarschijnlijk R.B. Pullin] gehaald. Verder geen schade aangebracht.
Omstreeks 22.30 uur neergekomen op een stuk bouwland gelegen achter de boerderij van T. Seijnink, Kostersweg 26 te Loenen, één lege benzinetank.

BRANDWEER. 's Middags om 2.28 uur stortte een grote Amerikaanse bommenwerper, die boven Enschede vleugellam was geschoten, neer op het woonhuis van H. Mulder aan de Elspeterweg 48 te Uddel. Jammerlijk kwam een meisje van 19 jaar en de bemanning om het leven. Het achtergedeelte van het huis werd totaal vernield. Deze dag was een donkere dag voor de Amerikaanse luchtmacht [doorgestreept: dus ook voor ons, want] er werden in een uur tijd nog 3 bommenwerpers neergeschoten. Een gedeelte van de bemanning wist zich met de parachutes te redden. De anderen zijn omgekomen.
Ik kan u nu iets aardigs over ondergronds werk vertellen van de torenwachters van de Bosbrandweer zonder dat zij het zelf wisten dat zij het deden. De torenwachters, die in het brandbare jaargetijde op de brandtorens op verschillende hoge punten van de Veluwe zijn geplaatst, zitten uit te kijken naar opkomende bos- en heidebranden. Zij hadden van mij de opdracht om alles wat zij zagen direct per telefoon aan mij te melden. Zo werd er gemeld dat er vliegtuigen op komst waren uit westelijke richting dat er Duitse jagers aankwamen en er luchtgevechten waren dat iets was afgeworpen waardoor brand was ontstaan. Ook meldden de torens van Kootwijk, Ugchelen en Hoog Soeren vaak het beschieten van treinen. Soms gaven zij bericht dat een vliegtuig was afgeschoten en er op zoveel graden parachutisten waren neergekomen. En hier ging het bij mij nu juist om. Die jongens moesten zo snel mogelijk worden opgepikt en in veiligheid gebracht. Al spoedig meldden ook andere torens de parachutisten zodat ik door hun opgaven van het aantal graden precies de plaats kon bepalen waar de parachutisten waren neergekomen. Ik gaf direct mondeling de berichten door aan mijn neef Reinier van Gerrevink van de plaats en het aantal gedaalde parachutisten enz. Reinier trok er dan dadelijk op uit om met nog anderen (wie, dat wist ik niet) de jongens op te sporen. Het is erg jammer dat Reinier 2 oktober 1944 gefusilleerd werd. Hierdoor was ik meteen het contact kwijt. Reinier heeft nooit verteld wie zijn helpers waren. Hij heeft zijn helpers schijnbaar nooit verteld van wie hij die berichten kreeg. Deze manier van berichtgeving was natuurlijk erg save maar had het nadeel dat door het wegvallen van de hoofdschakel al het verdere contact verloren ging.

VAN HOUTUM. `We zien een Amerikaanse bommenwerper boven de bomen. Het toestel vliegt langzaam naar het westen. Het verkeert zichtbaar in moeilijkheden. Op enige afstand cirkelen 4 Duitse jagers rond en vanaf de Harskamp wordt met lichte Flak op het toestel geschoten. De ontploffende granaten zijn rond het vliegtuig zichtbaar. De schutters aan boord weren zich hevig. Even later springen 8 man uit het toestel, kort daarop nog 2. Later hoor ik dat van twee bemanningsleden de parachutes niet zijn opengegaan en beiden vinden de dood. Eén van hen valt op de spoorlijn bij Assel.

1944 ----- 30 april zondag.

HARDONK. Mooi zonnig in de ochtend, tegen de middag bewolkt en guurder. Nieuws is afwezig.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Omstreeks 22.05 uur werden aan het bureau van Politie te Apeldoorn de overblijfselen van een lichtkogel gebracht die door jongens tot explosie was gebracht. Geen schade of ongelukken.

POLITIE (april 1944).
- Er vonden 2 zelfmoorden plaats en 1 verdrinkingsgeval.
- Een voortvluchtig gevaarlijk persoon werd na een moeilijke achtervolging aangehouden. Het personeel dat hieraan heeft deelgenomen, is beloond met een extra vrije dag terwijl voor de opperwachtmeester K., van wie het initiatief is uitgegaan, bij de Directeur-generaal een gratificatie van 25 gulden is aangevraagd.

BURGEMEESTER PONT (1 - 30 april).
a. In het begin van deze maand ontving ik van het bureau van de Beauftragten voor de provincie Gelderland de opdracht te bevorderen dat een 100-tal arbeidskrachten zouden worden beschikbaar gesteld voor het verrichten van graafwerk ten behoeve van militaire doeleinden.
b. De uitreiking van de tweede distributiestamkaarten [TD]werd in de afgelopen maand vrijwel beëindigd. Op 30 april 1944 waren uitgereikt 72.552 tweede distributiestamkaarten [TD] bij een bevolkingscijfer van 79.579. Ongeveer 4000 TD kunnen niet uitgereikt worden omdat de rechthebbenden in Duitsland of anderszins zijn tewerkgesteld dan wel in inrichtingen verblijven. Van deze personen zijn de gangbare distributiestamkaarten bij de Distributiedienst te Apeldoorn opgeborgen. Het restant van plusminus 3000 TD kan niet meer worden uitgereikt daar de betrokkenen na de tweede oproep niet zijn verschenen of niets van zich hebben laten horen. Deze TD zullen voor 15 mei aanstaande ongeldig worden gemaakt en opgezonden worden naar het CDK in Hattem.
c. De Duitse weermacht heeft 2000 m³ hout - aanvankelijk was dit 8000 m³ - gevorderd uit ´Berg en Bos´. Voor deze veiling is aangewezen het bos, groot plm. 18 hectare, gelegen tussen de Amersfoortseweg, de Wildernislaan, de Julianatoren en het terrein van de waterleiding.
d. In overleg met de huurster werd aan de Voetbalvereniging ´Robur et Velocitas´ van wie sportvelden aan de Asselsestraat door de Duitse weermacht zijn gevorderd, toestemming verleend haar voetbalwedstrijden te spelen op een van de sportvelden in ´Berg en Bos´.
e. In de maanden maart en april 1944 vorderden de Duitse autoriteiten tal van Openbare en bijzondere scholen. Hierdoor was het noodzakelijk de Openbare HBS onder te brengen in lokaliteiten dicht bij het station gelegen. Van de zijde van vele ouders werd door middel van een petitionnement bezwaar hiertegen ingebracht. Mij werd vooral gevraagd te willen proberen voor deze middelbare school een andere huisvesting, die minder gevaarlijk gelegen was, te vinden. Ik ben daarin niet geslaagd. In een Openbare samenkomst voorgezeten door de wethouder van Onderwijs, welke vergadering ik tezamen met enkele hoofdambtenaren heb bijgewoond, zijn de ouders in de gelegenheid gesteld hun bezwaren nader toe te lichten en voorts aan te geven op welke wijze huns inziens dit probleem tot een oplossing zou kunnen worden gebracht. Deze vergadering heeft niet tot het gewenste resultaat geleid. De meningen waren zeer verdeeld. Vooral bij moeders van de leerlingen was een groot gemis aan inzicht in de uitwerking van zogenaamde vlaktebombardementen te constateren. ´Pour acquit de conscience´ heb ik het advies ingewonnen van de hoofdinspecteur van de luchtbescherming de heer van Batenburg. Hij verzekerde mij dat een gemeente als Apeldoorn - een gemeente met betrekkelijk weinig militaire doelen en een niet overbelangrijk doorgangsstation - de ligging van een school in de buurt van het station niet bepaald gevaarlijk is te noemen. Inmiddels is dit probleem langs een andere weg tot een oplossing gekomen. In verband met de vordering van de vrij grote schoolcomplexen in de onmiddellijke omgeving van het station kon de bedoelde middelbare school niet meer in desbetreffende schoolgebouw gehuisvest blijven en is momenteel in een aantal andere lokaliteiten ondergebracht.
f. Het feit dat 5 inwoners van de gemeente wegens verboden wapenbezit ter dood zijn veroordeeld werd druk besproken en heeft grote verslagenheid veroorzaakt. Een desbetreffend gratieverzoek, ingediend door enkele notabelen van Beekbergen (gemeente Apeldoorn), waar de 5 terdoodveroordeelden woonden, werd door mij ondersteund.
g. Een voortvluchtig gevaarlijk persoon werd na een moeilijke achtervolging aangehouden. Het Personeel dat hieraan heeft deelgenomen is beloond met een extra vrije dag, terwijl voor een opperwachtmeester van wie het initiatief in deze is uitgegaan, bij de Directeur-generaal een gratificatie van 25 gulden is aangevraagd.
h. Op de jodenbegraafplaats werd het lijk van een jood opgegraven en het hoofd ontvreemd. Dader(s) onbekend.

1944 ----- 1 mei maandag.

HARDONK. Goed weer, zachter, veel zon. Vandaag is mijn telefoon afgesloten, voorbode van komende gebeurtenissen? In de krant een interessant stuk over de verovering van Hollandia op Nieuw Guinea. Het eerste Nederlandse gebied dat bevrijd is. Het begin is er, straks de rest. Wat een hoopvolle symboliek ´op de kaart in de krant´ de namen Wilhelmina, Juliana, Nassau, Oranje en Hollandia! En dan nog Alkmaar! Kan het mooier?

VAN HOUTUM. Een groot aantal telefoonnummers wordt in Apeldoorn geblokkeerd. Wij houden ons nummer nog. Nu wordt telefoneren nog gevaarlijker met het oog op controle door de SD

1944 ----- 2 mei dinsdag.

HARDONK. Somber weer, veel wind, guur. Hier wordt me verteld, dat de Duitsers deze nacht de invasie zouden verwachten. Vernomen dat de Apeldoornse chef van de politie uit zijn baan zou zijn ontzet. Allemaal ´broertjes´ onder elkaar!

VAN HOUTUM. 's Morgens ligt heel Ugchelen vol met nieuwe strooibiljetten. Op ons fabrieksterrein liggen er naar schatting 20. Eén exemplaar ligt op doornen heg. Het pamflet is van Amerikaanse herkomst en is in het Nederlands gedrukt (USH8). Het is van groot formaat. Aan de ene kant staan twee grote luchtfoto's met aanwijzingen van uitgebrand Berlijn. Voorts bevat het een gedetailleerde lijst van de Amerikaanse bombardementen van 3 februari tot 15 april 1944. Onder het opschrift: ´Langzaam maar zeker delft de Duitse vliegtuigindustrie het onderspit´ worden aan de andere kant foto's afgedrukt van het verwoeste Hamburg, de Leipziger Messe, Marienburg en Stettin. Daaronder is een verklaring afgedrukt dat het doel van de Amerikanen is de Duitse industrie te vernietigen. Hierbij wordt wel eens schade en leed aan onschuldigen toegebracht. Het artikel bedoelt in dit verband de verwoestingen in Nijmegen, Arnhem en Enschede. 's Avonds gaan er geruchten dat er in de komende nacht militairen en gijzelaars zullen worden opgepakt.

1944 ----- 3 mei woensdag.

HARDONK. Stormachtige wind 's nachts, felle windvlagen overdag, zonnig met gure wind. Onder de NSB schijnt tussen de burgemeester en de chef van de politie hier ter plaatse de nodige herrie te zijn. Zo zou nu De Bock, het hoofd der politie, uit Apeldoorn verdwijnen. Wat een pracht stel kerels zijn al die orde lui onder elkaar. Is het niet diep treurig dat de belangen van ons volk op dit ogenblik door zulke mensen ´behartigd´ moeten worden? Het is voor alles te hopen dat dat niet zo lang meer het geval zal zijn!

VAN HOUTUM. 's Morgens krijg ik per post een nieuw strooibiljet. Daarvan was het bestaan voor mij tot nu toe onbekend. Het is van Britse herkomst maar lijkt meer op een illegaal blaadje van de Duitse Weermacht. Het is nr.12 van de serie ´Nachrichten für die Truppen´. Het verschijnt dagelijks en geeft het nieuws over de BBC uitvoerig weer. Het bevat ook een lijst van verwoeste straten in Essen.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Omstreeks 12.00 uur gevonden in een roggeveld gelegen achter perceel nr.10 te Hoenderloo 3 gebroken fosforflesjes en 6 rolletjes ter grootte van 8 bij 5 centimeter waarin 3 crèmekleurige tabletten met een gaatje in het midden.

1944 ----- 4 mei donderdag.

HARDONK. Nog veel wind en koud weer. Geen nieuws.

VAN HOUTUM. 's Morgens om 9.40 uur passeren de eerste Amerikaanse vliegtuigen. Drie toestellen zijn voor ons zichtbaar. Om 10.30 uur trekken de wolken gedeeltelijk weg waardoor veel strepen zijn te onderscheiden. De eerste toestellen keren een kwartier later terug. Het zijn jagers. De laatste formaties komen om 11.30 uur over. Deelen schiet zo nu en dan. Mijn neef Jan, die op dat moment in Ermelo is, ziet nog meer bommenwerpers dan wij op zaterdag 22 april hebben gezien. Deze formaties komen na ongeveer drie kwartier weer over die route terug. Hij ziet zowel jagers als bommenwerpers.

1944 ----- 5 mei vrijdag.

HARDONK. Zonnig, veel wind, nog guur. Niets.

1944 ----- 6 mei zaterdag.

HARDONK. Somber, regenachtige morgen, guur, in de namiddag opklarend, koude avond, kans op nachtvorst. Jammer, alles staat zo prachtig in bloei, de eiken en beuken zijn volop in blad. 's Avonds naar F. geweest.

1944 ----- 7 mei zondag.

HARDONK. Opnieuw koude dag, 's middags zelfs een hagelbuitje. 's Morgens tegen half elf een flink aantal, dat tegen 1 uur terugkwam. Er was geen luchtalarm. Vanmiddag moeten hier vele Duitsers vertrokken zijn naar Noord-Frankrijk.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Omstreeks 13.40 uur gevonden op de Wieselse Enkweg 1 lege metalen zuurstofcilinder met op de bovenkant de woorden Breathing Oxygen.
Omstreeks 13.59 uur gevonden bij de Houten Torenweg te Wiesel 1 lege zuurstofcilinder plus twee drukmeters.
Omstreeks 14.00 uur gevonden in een perceel bouwland bij Fluitersweg 5 één bus inhoudende een Amerikaanse handgranaat.
Omstreeks 14.00 uur gevonden in een weiland gelegen achter perceel Veenhuizerweg 125 een rubberboot met een tank inhoudende twee handroeiriemen, twee houten stoppen en een drinkbus.
Omstreeks 17.15 uur gevonden op een stuk bouwland gelegen achter perceel Veenhuizerweg 151 een signaalpistool, 9 busjes met lichtkogels en een busje met water [voorwerpen afkomstig uit de bij Uddel op 29 april 1944 neergestorte Liberator].

1944 ----- 8 mei maandag.

HARDONK. Zonnig weer, nog guur. Vanmorgen tegen kwart voor tien al luchtalarm. Er passeerden veel vliegtuigen. Naar mijn weten niets gebeurd. In het Oranjepark wordt steeds meer en meer gegraven, de Duitser graaft maar...

VAN HOUTUM. Er woedt 's middags op het schietterrein tussen Hoenderloo en Hoog Buurlo brand. Een deel van de Ugchelse brandweer wordt opgeroepen. De brandweerlieden zien op de heenweg bij de zandverstuivingen een groot aantal bunkers. Deze zijn niet afgebouwd. Het betonijzer is nog te zien. Op één punt staat luchtdoelgeschut. Overal zien wij schildwachten. De brandweer saboteert bij het blussen hard. Een schop zand wordt bijvoorbeeld niet gewoon gestoken maar netjes in kubusvorm en daarna op de al afgebrande hei gelegd.

BURGEMEESTER PONT. Aan de Leider der Adviescommissie bestuurszaken, Raadhuis Coolsingel te Rotterdam, onder andere:
2a De werkzaamheden die hier werden opgedragen bestaan in het graven van bunkers voor het onderbrengen van vrachtwagens op het terrein van het voormalige Centrale joodse Krankzinnigengesticht, in de volksmond genoemd 'jodenbosch', aan de Deventerstraat [moet zijn Zutphensestraat]. Dit complex is nu namelijk in gebruik bij een SS-formatie.
2c Het aantal gevorderden bedroeg 100. De werkzaamheden werden door mij [burgemeester Pont] opgedragen deels aan de Technische Noodhulp, voor een klein deel aan de werklieden van de gemeentediensten en verder aan personen die slecht bekend stonden en al in ongunstige zin met de Politie en Justitie in aanraking waren gekomen.
2d Moeilijkheden hebben zich in zoverre voorgedaan dat, toen van de opgeroepenen zich slechts 40 meldden, een razzia door de SS. en Politie is gehouden in slecht befaamde cafés en dito buurten om de ontbrekende personen te vinden.
2g De werkzaamheden duren ook nu nog voort en wel met dezelfde arbeiders die werden aangewezen, respectievelijk werden opgevangen. Aan de bepalingen in de Duitse Instructie, dat dezelfde arbeiders slechts 14 dagen achtereenvolgens mogen worden te werk gesteld om daarna door anderen te worden vervangen, heeft men zich van Duitse zijde niet gehouden.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Omstreeks 18.45 uur gevonden achter Woudhuizerweg 5 een rubberboot [afkomstig uit de bij Uddel op 29 april 1944 neergestorte Liberator].

1944 ----- 9 mei dinsdag.

HARDONK. Opnieuw zonnig, sterke nachtvorst. Geen nieuws.

1944 ----- 10 mei woensdag.

HARDONK. Iets nevelig, later zonnig, veel zachter. Weer herdenking onder de bezetter van de overval op 10 mei 1940. Dit zal de laatste keer zijn onder vreemde heerschappij. De Jeugdstorm en Hitlerjugend hadden de fijngevoeligheid om met trommen en trompetten door het dorp te trekken. Je bent Nederlander of je bent het niet. De landwacht was op overwegen bij de Soerenseweg de persoonsbewijzen aan het controleren. Dat doen de ´bouwers van het nieuwe´ op 10 mei!

VAN HOUTUM. Op de scholen krijgen de kinderen weer sinaasappelen. Van één school was de inhoud van elf van de 24 kisten verrot. 's Avonds staan in Apeldoorn op alle kruispunten, voornamelijk spoorwegovergangen, leden van de Landwacht. Zij houden de persoonsbewijzen in van hen die geschikt lijken voor graafwerk op het Apeldoornse Bosch. Zij die er al een maand gewerkt hebben krijgen ontslag. Nu moeten er dus nieuwe slachtoffers worden gezocht. Zo ontvangt bijvoorbeeld de directeur van de HBS een brief waarin van hem geëist wordt 50 scholieren voor graafwerk aan te wijzen. Deze directeur weigert het. Tot de leerlingen zouden ook moeten behoren die deze week eindexamen moeten doen.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Omstreeks 10.30 uur in een terrein achter Schotweg 59/2 zijn twee projectielen lang rond 64 centimeter met een middellijn van 7,62 centimeter in de grond geslagen.

1944 ----- 11 mei donderdag.

HARDONK. Prachtig zonnig meiweer. Om halfzeven trilden hier de ramen van een paar flinke dreunen. Mogelijk ergens gebombardeerd.

VAN HOUTUM. De oudste leerlingen van de Ambachtschool moeten loopgraven maken bij de kazernes. 's Avonds passeert een lange colonne Duitse motorvoertuigen met antitankgeschut en infanterie in de richting Hoenderloo.

BURGEMEESTER PONT. Ik ontving de opdracht 50 mensen te vorderen voor graafwerk aan de Willem III kazerne te Apeldoorn. Voor dit doel heb ik jongelui van scholen genomen. De eerste vijftig jongelui hebben daar gewerkt tot en met 27 mei 1944. Deze eerste opdracht is achteraf door de Beauftragten beim Reichskommissar für die Provinz Gelderland in Arnhem goedgekeurd.

1944 ----- 12 mei vrijdag.

HARDONK. Prachtig, warm weer. De Duitsers hier schijnen iets te verwachten. Troepen uit het Apeldoornsche Bosch moeten vertrokken zijn. Vanavond stonden de soldaten uit de Wilhelminaschool voor vertrek gereed. Er wordt beweerd dat de bondgenoten in Italië met een offensief begonnen waren.

VAN HOUTUM. 's Nachts horen wij enige ontploffingen. Naar later blijkt zijn er drie bommen in Wiesel op een bouwland gevallen. Deze miniatuurbombardementen maken de Duitsers echter ongerust. In Apeldoorn vertrekken alle soldaten naar het westen behalve uit de kazernes. Een afdeling wielrijders uit Harskamp komt 's middags bepakt voorbij. Zij vertrekken per spoor naar elders. Deelen begint 's middags om 12.15 uur plotseling te schieten. Wij horen in de verte vliegtuiggeronk.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Omstreeks 9.00 uur 4 brisantbommen ingeslagen in de Windhoek waardoor schade is toegebracht aan op het veld staande gewassen. Van verschillende in de nabijheid staande huizen zijn de ruiten gesprongen.

1944 ----- 13 mei zaterdag.

HARDONK. Heerlijk zonnig! Niets.

VAN HOUTUM. De Duitsers zijn in Apeldoorn erg zenuwachtig. De meeste vertrekken naar het westen. Zelfs monteurs pakken hun gereedschap bij elkaar en vertrekken. Enige Duitse gezinnen uit gebombardeerde gebieden gaan weer terug naar Duitsland. 's Avonds passeren na 10.30 uur veel Duitse vliegtuigen. Meestal in de richting Deelen.

1944 ----- 14 mei zondag.

HARDONK. Totaal ander weer, guur, winderig en regenachtig. Met logé naar de Grote Kerk bij dominee Berkel. Tekst Matheus 28 vers 20. Gezongen onder andere Gezang 174 vers 1,3 en Gezang 214 verzen 3,5,7. [Gezangbundel van 1938]

VAN HOUTUM. Seyss-Inquart vaardigt een decreet uit. Daarin kondigt hij voor Nederland de uitzonderingstoestand bij een invasie aan. Het inwerkingtreden van deze bepaling zal nader worden bekendgemaakt. Alle hulp aan de Geallieerden en sabotage van Duitse maatregelen zal met de dood worden gestraft. Het werk mag niet gestaakt worden voordat de Duitsers er bevel toe geven. Voorts krijgen de plaatsvervangers van de Rijkscommissaris grote bevoegdheden.

POLITIE 15 april 1944 tot en met 14 mei 1944.
- Geruchten over een voorgenomen arrestatie van 40.000 Nederlanders van wie 3 á 400 uit Apeldoorn door de bezettende macht hebben bij de bevolking een enigszins nerveuze stemming doen ontstaan. Momenteel is de stemming weer vrij normaal.
- In de groentevoorziening is na een korte opleving weer ernstige stagnatie ontstaan. Er waren zelfs dagen waarop in het geheel geen aanvoer plaats vond. Ook de botervoorziening liet in de afgelopen periode te wensen over en was het houders van zo genoemde ´Ziekenbonnen´ niet altijd mogelijk de waar, waarop deze bonnen recht gaven, te verkrijgen.
- Nogmaals wordt de aandacht gevestigd op de weekmarkt die te Apeldoorn op Maandagmorgen wordt gehouden en waar een levende handel in pluimvee en konijnen wordt gedreven en waarbij de prijsvoorschriften schromelijk worden overtreden. Voor de politieambtenaren alhier is optreden daar uiterst moeilijk daar deze bijna alle de handelaars bekend zijn. Een actie van de Vliegende Afdeling naar hier zou met succes kunnen worden ingesteld.
- De lessen in politievakonderwijs zijn weer stopgezet daar de personeelsbezetting dit niet toelaat.
- Er werden 4 verdachten aangehouden wegens rijwieldiefstal.
- Er werden enkele inbraken gepleegd in woningen, in gebruik van Rijksduitsers, waar verschillende goederen en levensmiddelen werden ontvreemd.

1944 ----- 15 mei maandag.

HARDONK. Gelukkig beter weer. Naar Willems- en Orderbos geweest. Het wordt er nu erg mooi, zelfs de brem begint al flink te bloeien. Steeds meer Duitsers vertrekken. Op het Apeldoornsche Bosch is de keukenwagen al vertrokken.

1944 ----- 16 mei dinsdag.

HARDONK. Zelfde weer als gisteren. Fietstocht over Spaansekappen en terug over Wiesel gemaakt, foto Ruitergat genomen. Bossen daar zijn nog mooi, jammer dat langs de Amersfoortseweg nogal gekapt wordt. Steeds meer Duitsers schijnen te vertrekken. Ze beginnen te denken aan een spoedige Invasie. In Italië schijnen de Duitsers bij de Gustavlinie terug te trekken.

1944 ----- 17 mei woensdag.

HARDONK. Koude nacht, regenmorgen, 's middags iets zon. Niets.

1944 ----- 18 mei donderdag. Hemelvaartsdag.

HARDONK. Nevelig, later tot in de middag mooi zonnig weer. Vandaag wordt verteld dat Monte Casino in handen der bondgenoten is. Weinig Duitsers op straat. Het merendeel schijnt weg te zijn.

1944 ----- 19 mei vrijdag.

HARDONK. Koude nacht, nevelige ochtend, later prachtige zonnige dag. Naar Vaassen langs het Kanaal. Foto's gemaakt bij voormalige Griftse molen en molenwijer Oosterhof. Op terugweg hoorden we in Wenum juist signaal eind luchtalarm zodat we dit fijn misreden.

BRANDWEER. 's Middags om 2.30 uur gebeurde op de heide tussen Uddelermeer en Garderen wel een heel droevig ongeval. Een dame en een heer met hun dochtertje, afkomstig uit Delft die in Garderen waren gelogeerd, liepen op de heide te wandelen juist toen een aangeschoten Amerikaanse bommenwerper uit de lucht kwam vallen. De bemanning had even tevoren het toestel verlaten. De heer kreeg een klap van de vleugel en werd op slag gedood. De anderen bleven ongedeerd. Het toestel vloog in brand waardoor ook een heidebrandje ontstond dat gelukkig spoedig werd geblust. De bemanning werd gevangen genomen door de Duitse soldaten uit het kamp Millingen die met motoren en fietsen erop uit waren getrokken.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. 14.50 uur neergestort op de Solseberg te Uddel een viermotorige Amerikaanse bommenwerper type Idberator. Het toestel werd geheel vernield terwijl een wandelaar J.P. Giessen, oud 45 jaar wonende Van Galenstraat 1a te Den Haag, ter plaatse werd gedood. Twee inzittenden van het vliegtuig vonden bij een poging om zich per parachute in veiligheid te brengen de dood. Vier van de overige inzittenden werden gearresteerd.

1944 ----- 20 mei zaterdag.

HARDONK. Kouder, bewolkt met een enkele opklaring. 's Avonds onweer met iets regen, koele wind. 's Morgens half tien luchtalarm, niets gebeurd.

VAN HOUTUM. In de krant staat een kort artikel over luchtalarm. Het is voor ons een ´goede training´. Het is geen verklaring voor het feit dat er luchtalarm wordt gegeven wanneer er geen vliegtuigen recht overkomen.

1944 ----- 21 mei zondag.

HARDONK. Koud, winderig met enkele buitjes. Drukke kerkdienst bij ds. Visser (Grote Kerk). Gezongen onder andere Gezang 99.1,2,3. [bundel 1938]
1. Here, kere van ons af Uw vertorend aangezicht...
2. Toom en breidel 's vijands macht, die 't al in beroeren stelt. Heer, verschijn eens zo met kracht, dat hij ruimen moet het veld...
3. Doch zo 't U believen zal, dat Gij ons nog langer zult laten in dit ongeval, geef ons, Here, toch geduld. Laat dan Uwen wil geschien want voorzeker en gewis Gij kunt weten en voorzien, wat ons meest van node is. (uit. Valerius Gedenkklank).
Na afloop van de dienst bij de Paul Krugerstraat luchtalarm maar kon nog juist op tijd thuiskomen. Had anders moeten wachten. Niets gebeurd.

1944 ----- 22 mei maandag.

HARDONK. Wisselend bewolkt, nogal zon, koud weer. Niets bijzonders. Volgens order van onze zogenaamde burgemeester moeten brandweerlieden, luchtbeschermingsmannen en ambtenaren in de plaats blijven. Verwacht men wat?

VAN HOUTUM. We horen om 0.30 uur zware ontploffingen. Daarvan trilt het hele huis. Tegelijk hoort men vliegtuiggeronk in zuidelijke richting. Het geronk duurt met tussenpozen tot 2.30 uur. Er is in zuidoostelijke richting een rode gloed in de lucht zichtbaar. Enkele vliegtuigen komen recht over ons heen. In het bos liggen weer allerlei soorten stannioolstroken met zo nu en dan een nieuw strooibiljet (USG-34). Het geeft commentaar op Göbbels vraag: ´Wilt u de totale oorlog?´ Aan de achterkant staat een verklaring van Roosevelt. Daarin zegt deze onder meer dat de Geallieerden niet de vernietiging van Duitsland beogen. Duitsland kan kiezen of de totale ondergang of betere behandeling door directe capitulatie. De ontploffingen die wij 's nachts hoorden zijn van drie bommen die naast een hangar op Deelen zijn gevallen. De loods is totaal verbrand. Er is 's morgens om 11.30 uur luchtalarm. Wij horen vijf minuten later vliegtuiggeronk in zuidelijke richting. Om 11.55 uur is het luchtalarm gelukkig voorbij. Om 2.15 en 2.30 uur komen terugkerende formaties recht over. Daarvan zijn zes toestellen zichtbaar. De Duitsers vorderen alle particuliere brandspuiten die door een motor worden aangedreven (bijvoorbeeld bij Van Gelder). Deze zullen niet dienstdoen als brandspuit maar als heimachine. Zij worden in de kuststreek gebruikt waar door middel van een straal water een paal in de grond wordt gedrukt. Er gaan geruchten dat het personenvervoer per trein voor ambtenaren is verboden in verband met luchtalarm enz.

1944 ----- 23 mei dinsdag.

HARDONK. Zelfde kille weer. Verscheidene bedrijven moeten hun brandspuiten afstaan voor de weermacht. In de afgelopen nacht geweldig veel Engelse vliegtuigen gepasseerd. Het was één eentonig zwaar gebrom.

VAN HOUTUM. De eerste vliegtuigen passeerden gisterenavond om elf uur. Het aantal neemt steeds meer toe. Om 12.15 uur zijn er grote formaties. Het gaat onafgebroken door tot 12.40 uur. Tussen 12.25 en 12.30 uur vliegen de toestellen zo dicht op elkaar en zo laag dat het huis er van trilt. Het is angstwekkend en het lijkt alsof de Tricotfabriek naast ons bed staat [in die fabriek worden buiten vliegtuigmotoren getest. Dat geeft voor de omgeving een enorm lawaai]. Alle vliegtuigen zijn op weg naar Duitsland. De eerste keren om één uur terug. Nu er honderden vliegtuigen recht over zijn gekomen was er geen sprake van luchtalarm. Overdag is er soms luchtalarm wanneer er geen vliegtuigen te zien zijn. Het luchtalarm wordt niet door deskundigen bepaald. In Apeldoorn is een nieuwe paardenvordering voor dieren ouder dan drie jaar. Dit zijn meestal de best gevoerde beesten. Hier tegenover staat dat de Duitse Weermacht onlangs 500 ondervoede paarden uit het kamp in Milligen publiek verkocht heeft. Wat er van de oogst terecht moet komen moet nog blijken. Veel bijzonders zal het wel niet zijn.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Omstreeks 9.00 uur gevonden op een tarweland gelegen achter Sprenkelaarsdijk 15 een brandblusapparaat afkomstig uit een Engels vliegtuig.

1944 ----- 24 mei woensdag.

HARDONK. Prachtig zonnig weer. Niets.

VAN HOUTUM. Op het marktplein staan een groot aantal auto´s en onderdelen ervan geparkeerd. Alles is gevorderd. Het ene deel is zuiver schroot. Er zijn ook een aantal gloednieuwe auto's bij zoals twee lijkwagens. De Gestichtsgebouwen in Hoenderloo worden weer door Duitsers in gebruik genomen. Ze hebben enige tijd leeggestaan. De moffen vorderden voor dit doel alle beschikbare vrachtauto´s. Onze vrachtauto behoort er niet bij door een kapotte starter. De auto´s rijden tot diep in de nacht van station Apeldoorn naar Hoenderloo

1944 ----- 25 mei donderdag.

HARDONK. Eerst nog zon, veel wind, later bewolkt en regen. Groente weer heel moeilijk te krijgen. Gisteren opnieuw paarden- en autovordering door de Duitsers.

1944 ----- 26 mei vrijdag.

HARDONK. Bewolkt met regen, later in de avond opklarend en zachter. Geen nieuws.

BURGEMEESTER PONT. Vandaag kwam een Oberfeldwebel van de Ortskommandantur Arnhem bij mij en verstrekte mij in naam van de genoemde Ortskommandantur de opdracht 12 mensen te vorderen voor het graven van dekkingsgaten in de weg van Apeldoorn naar Barneveld. Aanvankelijk zouden er 400 gaten gegraven moeten worden. Echter kwam dezelfde Feldwebel op 1 juni weer met de mededeling dat in plaats van 400 gaten nog 600 gaten gegraven moesten worden. Het werden er tenslotte 1300. Voor de eerste 400 gaten zijn op 27 mei 1944 al 100 werklieden gevorderd. Voor de tweede 600 worden op 2 juni opnieuw 100 mensen ter beschikking gesteld. Deze 100 man bestaan uit 50 boeren uit Uddel en uit 50 gemeentearbeiders.

1944 ----- 27 mei zaterdag.

HARDONK. Prachtig warm zomerweer. Niets te vermelden.

BURGEMEESTER PONT. De Oberleutnant Schulze uit Beekbergen deelde mij mee dat hij voor het graven van dekkingsgaten in de weg van Apeldoorn naar Arnhem in de omgeving van Beekbergen 70 arbeiders nodig had. Voor dit doel wilde hij jongens uit het arbeidskamp ´De Kuil´ vorderen. Nadien is echter gebleken dat deze jongens voor de groentevoorziening voor de gemeente Apeldoorn werken. Het werkkamp ´De Kuil´ heeft echter toch de 70 benodigde werkkrachten afgegeven. Oberleutnant Schulze heeft toegezegd dat deze jongens slechts voor de duur van 5 dagen gevorderd zouden worden.

1944 ----- 28 mei zondag. Eerste Pinksterdag.

HARDONK. Prachtig zonnig warm weer. Veel vliegtuigen gehoord.

VAN HOUTUM. 's Middags om 3.30 uur blijven vijf jagers boven Deelen rondcirkelen. Er wordt weinig geschoten. Zij werpen enige brandstaven. Daardoor brandt op de Hoge Veluwe een stuk bos en heide van ruim 40 hectare af. Alle schooljongens boven de 16 jaar, die niet voor het examen zitten, moeten de laatste weken voor de Duitsers graafwerk verrichten. Het bestaat hoofdzakelijk uit het maken van mitrailleurnesten langs de grote wegen. De diepte is officieel een manshoogte. Ze worden echter dieper gegraven opdat de soldaat er niet met het hoofd uitsteekt. Alles gebeurt onder controle van de Duitse veldgendarmerie. De scholieren moeten 's morgens hun persoonsbewijzen bij de Ortskommandant afgeven en kunnen deze er 's avonds weer ophalen. Zo zijn er langs de Amersfoortseweg overal mitrailleurnesten en zogenaamde éénmans- of dekkingsgaten gegraven. Deze komen ook al in Apeldoorn voor.

1944 ----- 29 mei maandag. Tweede Pinksterdag.

HARDONK. Opnieuw schitterend weer. Fietstocht naar Vaassen gemaakt en opnamen genomen van Vlasveld's Wierd (wijer) [= molenvijver] bij Verbandwattenfabriek en beek met waterranonkels bij Hofse molens. Luchtalarm 10 minuten. Veel aanvallen op locomotieven onder andere goederentreinlocomotief bij Emst, idem bij Kootwijk; idem van personentrein bij Kootwijk (machinist zwaar gewond). Grote bos- en heidebrand bij Radio Kootwijk.

VAN HOUTUM. De helft van de Ugchelse brandweer wordt opgeroepen voor een grote brand bij Radio Kootwijk. Zij blussen van 1 tot 5.30 uur. Tijdens het blussen verschijnen er om 2.15 uur twee Amerikaanse jagers. Eén van deze beschiet luchtdoelgeschut in de richting Kootwijk. Er vallen geen slachtoffers. Om drie uur neemt de brand zulke vormen aan dat de grote zenders en een rij huizen gevaar lopen maar dit wordt afgewend. Aan het blussen neemt ook de Arbeidsdienst en de Waffen-SS deel. Enkele moffen geven niets om het blussen. Zij zeggen: ´Laat maar branden want de volgende week brandt het weer´. De Duitsers zijn gul met tarwebrood (zuurdeeg) en limonade. Er brandt in totaal 200 ha bos en heide af. De oorzaak van deze brand zijn brandbommen. Daarvan worden er later drie gevonden. Wij horen dat er treinen bij Vaassen en Barneveld zijn gemitrailleerd. Gisteren werd een trein tussen Zutphen en Arnhem tot stilstand gebracht door mitrailleurvuur. De Amerikaanse jagers maken nu ook in Nederland een begin met het beschieten van locomotieven.

SPOORWEGEN. Op 29 mei 1944 werd om ongeveer kwart over twee des namiddags een trein tussen Stroe en Barneveld bij km 62.700 beschoten. Hierbij raakte de machine defect terwijl het personeel verwond werd.

1944 ----- 30 mei dinsdag.
HARDONK. Zonnig en warm. 's Morgens luchtalarm.
VAN HOUTUM. Er werden bij beschietingen van treinen in Nederland gedurende de afgelopen Pinksterdagen 22 personen gedood. 's Middags belt het Arbeidsfront ons op met het verzoek of wij voor het personeel een film willen laten vertonen. Over een film is ons niets bekend. Het blijkt dat de voorman het ons moest vragen. Hij durfde het niet. Wij weigeren het natuurlijk. Wat hebben wij hier in Nederland met een Duitse fabriek te maken?

SPOORWEGEN. Vandaag werd om ongeveer kwart over vier opnieuw tussen Stroe en Barneveld een trein door vliegtuigen onder vuur genomen. De machinist werd ernstig gewond, de machine en het spoor zwaar beschadigd. Bij Assel (km 76.500) werd eveneens een trein beschoten ook hier liep de machine zware beschadigingen op. De machinist en de stoker kwamen er gelukkig met lichte verwondingen af. Ook te Emst werd die dag een locomotief beschoten en zwaar beschadigd.

BURGEMEESTER PONT. Opnieuw zijn 50 scholieren voor graafwerk aan de Willem III kazerne gevorderd. Deze jongens werken op 1 juni daar nog. Ik zou echter op dit punt de opmerking willen maken dat het mij eigenaardig voorkomt dat de jongelui, in plaats van graafwerk of iets dergelijks te verrichten, aardappelen moeten schoffelen en wc's schoon moeten maken.
Later kreeg ik de opdracht van de Ortskommandantur te Apeldoorn dat nog 150 arbeiders ter beschikking gesteld moesten worden voor het graven van dekkingsgaten in de weg van Apeldoorn naar Arnhem voor zo ver deze weg op het gebied van de gemeente Apeldoorn lag. Ook voor dit doel heb ik scholieren laten vorderen. Deze jongens zijn 's morgens om 6 uur begonnen. De Ortskommandantur deelde verder mee dat deze vordering gold voor de duur van 14 dagen. Wanneer dus het werk aan de weg Apeldoorn naar Arnhem klaar zou zijn zou de Ortskommandantur voor andere doeleinden over deze jongens kunnen beschikken.

1944 ----- 31 mei woensdag.

HARDONK. Opnieuw zonnige dag, iets koelere wind. 's Avonds halfzeven onverwachts luchtalarm, later tussen 7 en 8 uur nog weer. 's Morgens een personentrein bij Assel beschoten. Hierbij moeten enige doden en gewonden zijn. Reizen begint gevaarlijk te worden. De Duitsers spreken in hun berichten nu eensklaps van intensieve luchtactiviteit der ´Anglo Amerikanen´ die vermoedelijk (volgens hen) zijn hoogtepunt heeft bereikt. Dit laatste zullen we maar afwachten.

VAN HOUTUM. 's Morgens om 11.55 uur maakt een vliegtuig in de richting Assel een duikvlucht waarbij het gieren goed te horen is. Wij denken dat het toestel neerstort maar dit gebeurt niet. Kort daarop horen wij opnieuw mitrailleurvuur. Het lijkt op afweergeschut. Om 12 uur keren de Duitse jagers naar Deelen terug. Van luchtalarm is ook nu weer geen sprake. Een half uur later horen wij via de telefoon dat de D-trein bij Assel is beschoten. De locomotief is doorzeefd met kogels. De trein brandt niet maar wel de omliggende heide. De Amerikaanse jager heeft bovendien enige vrachtauto's op de Amersfoortseweg beschoten. Er zijn geen doden, slechts enkele gewonden. De D-trein vertrekt 's middags om 3 uur weer uit Assel.

SPOORWEGEN. De 31e mei werd te Barneveld om 20 uur een goederentrein aangevallen door vliegtuigen. Ook hier geraakte de machine onklaar. Op diezelfde dag werd om 11.30 uur tussen Assel en Apeldoorn een trein beschoten (bij km 80.300). De machine raakte defect, de machinist en enige passagiers werden gewond. Even later werden enige oude wagens in de zanderij te Assel beschoten waarbij het spoor op 3 plaatsen beschadigd werd.

POLITIE (Proces Verbaal). Naar aanleiding van een op het politiebureau alhier binnengekomen melding betreffende het beschieten van een trein nabij Assel te omstreeks 11.45 uur van de 31ste mei 1944, begaf ik, vaandrig van de Gemeentepolitie te Apeldoorn, mij om ongeveer 12.15 uur met personeel er heen. Daar werd het volgende geconstateerd.
De D-trein van Dresden naar Den Haag die om 8.35 uur uit Apeldoorn had moeten vertrekken maar enige uren overtijd was, is omstreeks 11.45 uur op het baanvak Apeldoorn - Amersfoort nabij Assel door enige vijandelijke vliegtuigen met de boordwapens beschoten. Als gevolg hiervan werd de [stoom-]locomotief lek geschoten. De machinist wist de trein direct tot stilstand te brengen. De wagens bekwamen geen schade. Drie personen werden licht gewond. Een vierde persoon werd zwaar gewond. Bij nadere informatie bleek laatstgenoemde persoon te zijn Trijn Hoogeweg, geboren 09 januari 1917, wonende te Borculo aan de Kerkstraat. Zij werd per extra trein overgebracht naar Apeldoorn en vandaar naar het RK-Ziekenhuis te Apeldoorn. Daar bleek dat zij een schot in de buik had gekregen en operatief ingrijpen noodzakelijk was. Haar toestand is ernstig.
Op enige plaatsen in de hei rondom de trein ontstond brand. Deze brand werd echter direct door de Apeldoornse brandweer en de vrijwillige brandweer uit Assel geblust. Er is zeer weinig hei verbrand. Enige langs de spoorlijn gespannen telefoondraden werden vernield.
Nadat een nieuwe locomotief uit Apeldoorn was gearriveerd kon de trein na twee uur oponthoud vertrekken.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Omstreeks 11.55 uur werd de D-trein Apeldoorn - Amersfoort beschoten door een tweetal Engelse jagers. De locomotief werd beschadigd. Een zwaar gewonde Trui Hoogeweij, wonende Kerkstraat te Borculo is naar het St. Liduina Ziekenhuis overgebracht. Drie lichtgewonden zijn doorgereisd naar Amersfoort.
Omstreeks 12.00 uur werd 1 kilometer van Nieuw Milligen af in de richting van Apeldoorn een militaire autocolonne door jagers beschoten. Eén vrachtwagen werd beschadigd en de bestuurder gedood.

1944 ----- 1 juni donderdag.

HARDONK. Bewolkt, kouder, later weer wat zachter. Gisteren zijn opnieuw verscheidene treinen beschoten.

1944 ----- 2 juni vrijdag.

HARDONK. Koude wind, meest zwaar bewolkt. Bij aanval op trein bij Kootwijk ook de kortegolfzender van Kootwijk getroffen.

1944 ----- 3 juni zaterdag.

HARDONK. Wisselend bewolkt, nog kil. Duitser van de Fahrschule kan zijn auto niet aan de gang krijgen. Hij moet voor ´straf´ in looppas voor mijn huis om de auto heen draven. Op het hoofd van een ander wordt een ´pannenkoek´ half krom geslagen!

1944 ----- 4 juni zondag.

HARDONK. Bewolkt met veel wind, zachter, later iets opklarend. Geen nieuws. Er is goed nieuws geweest. Bij M.[Moerman] twee gebakjes veroverd!

BLOEM. De Duitsers hebben in Italië Rome laten liggen, hebben deze stad als open stad beschouwd en zijn, al terug trekkend, in Tivoli blijven steken om vandaar hun tegenstand verder door te zetten.

1944 ----- 5 juni maandag.

HARDONK. Zelfde weer, af en toe wat zon, later weer kouder. Gisteren hebben de geallieerden Rome ingenomen. Een prachtige overwinning voor de zaak der vrijheid.

VAN HOUTUM. De BBC-radio roept 's avonds om 6.45 uur de volgende waarschuwing aan de inwoners van de bezette gebieden om. ´Binnenkort zullen u via de radio belangrijke instructies worden gegeven. U moet in staat zijn ieder uur te kunnen luisteren´. De spreker verwijst in het bijzonder op de ochtenduitzendingen.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Omstreeks 11.45 uur gevonden in een aardappelland gelegen achter perceel Veenhuizerweg 92 te Apeldoorn 1 blikken doos met 3 lichtpatronen. Vermoedelijk afkomstig van een vliegtuig.

BURGEMEESTER PONT. Vandaag werd het gebouw voor buitengewoon lager onderwijs school 1 (Bleekersweg) door de Duitse Weermacht gevorderd. Daarin was ook school 19 (Eendrachtstraat) ondergebracht. Aangezien volgens ontvangen mededeling de vordering voor de duur van 8 à 10 weken zou plaats hebben werd de volgende voorlopige regeling getroffen. De scholen 19 en 1 kregen vervroegde vakantie van 5 juni tot 3 juli. Met die datum werden zij tijdelijk ondergebracht in het schoolgebouw aan de Zilverweg. De daarin gehuisveste scholen 15 en 24 krijgen met laatstgenoemde datum een vervroegde zomervakantie tot 3 augustus.

1944 ----- 6 juni dinsdag.

HARDONK. De Grote Dag in de wereldgeschiedenis! De lang verbeide Invasie in West Europa is begonnen. al in de morgen was het grote nieuws hier al overal bekend.

VAN HOUTUM. De BBC roept in de vroege ochtenduitzendingen voor Frankrijk, België, Nederland, Denemarken en Noorwegen de volgende waarschuwing rond. In de luchtoorlog is een nieuwe fase ingetreden. De bombardementen worden uitgebreid in de kustgebieden tot 35 km landinwaarts. Dit wordt door strooibiljetten aangekondigd. Indien men dergelijke vlugschriften vindt dan zullen een uur later grote formaties vliegtuigen uw woonplaats bombarderen. Dit beperkt zich tot militaire doelen. Deze waarschuwing wordt in alle uitzendingen van deze dag herhaald. Het DNB maakt om 8.36 uur bekend dat Le Havre door sterke vlooteenheden wordt gebombardeerd. Bommenwerpers doen zware aanvallen op Calais en Duinkerken. Grote eenheden parachutisten worden afgeworpen boven de Seine-monding. DNM vervolgt om 8.49 uur: Tussen de Seinemonding en de oostkust van Normandië worden talrijke landingsboten waargenomen. Vele vliegtuigen laten boven Normandië valschermtroepen neer. Om 9.30 uur maakt het hoofdkwartier van generaal Eisenhower bekend dat Geallieerde marinestrijdkrachten in Noord Frankrijk begonnen zijn de eerste troepen aan land te brengen. Deze gaan vergezeld van grote landingen valschermtroepen en luchtinfanterie. Minister President Gerbrandy richt zich tot het Nederlandse volk. Deze oproep geldt niet voor hen die bij een verzetsgroep zijn ingedeeld. Wij moeten geen gewelddadig openlijk verzet bieden met het oog op represailles. Wij mogen ons eerst dan verzetten wanneer de Geallieerden er bevel toe geven. Churchill legt om 12 uur de volgende verklaring in het Lagerhuis af: De landingen in Normandië vonden vanmorgen tussen 6 en 8.25 uur plaats. Er werden 4.000 grote- en duizenden kleinere schepen ingezet gesteund door 11.000 vliegtuigen. De versperringen in zee waren niet zo ernstig als wij verwachten. De bunkers langs de kust zijn grotendeels tot zwijgen gebracht. De vijand is verrast. Er zullen nog meer verrassingen volgen. De leiding van de operatie berust bij generaal Montgomery. De verhouding tussen de ingezette Amerikaanse en Britse landingsvaartuigen is als 2 staat tot 3. Tot de escorterende schepen behoren Noorse, Nederlandse, Poolse, Franse en Griekse eenheden. Aan de landingen ging een groot nachtbombardement vooraf. Ruim 1.300 Engelse bommenwerpers bestookten Noord Frankrijk.
Churchill legt om 18.00 uur een tweede verklaring af. De geallieerde luchtmacht wierpen van middernacht tot acht uur in de morgen totaal 10.000 ton aan bommen af. In totaal werden in die tijd 7.500 vluchten gemaakt. De landingen vinden over een breed front plaats. Stoottroepen vechten in Caen. Dat is 15 km van de kust verwijderd. Er vielen ons vele bruggen onbeschadigd in handen. De operaties verlopen bevredigend. De verliezen zijn kleiner dan wij gevreesd hebben. Het weer zit ons tegen. Vele generaals wilden de operatie afblazen. Generaal Eisenhower zette door. Het weer is bij ons ook slecht. Het regent de hele dag. De temperatuur beweegt zich tussen de 8 en 14 graden. 's Morgens valt er nog even hagel. Door het openen van het tweede front neemt het militaire treinverkeer over de lijn Apeldoorn - Amersfoort in omvang toe. Er passeert gemiddeld om de zeven minuten een beladen goederentrein in oostelijke richting. Het oorlogsmateriaal gaat via Duitsland naar Frankrijk in verband met de vele vernielde spoorbruggen in het westen van België en Frankrijk.

BLOEM. Invasie in Frankrijk door de Engelsen en Amerikanen. Door op een breedte van 50 kilometer aan de kust, tussen Le Havre en Cherbourg, met 4 divisies valschermjagers te landen en met 4000 schepen en speciale landingsvaartuigen aan land te komen. Verder hebben ze een zweefvliegtuig gebruikt dat getrokken werd door een zwaar vliegtuig met motoren en ieder zweefvliegtuig was bemand met 25 soldaten, volledig uitgerust, of één lichte tank. Er zouden 20 divisies geland zijn.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Omstreeks 15.45 uur neergestort op het Kootwijkerpad te Apeldoorn een tweemotorige Amerikaanse jager. Toestel geheel vernield, overigens geen schade aangebracht. Omtrent inzittenden die volgens ooggetuigen per parachute zijn uitgesprongen is niets bekend.

BRANDWEER. Om 17.00 uur kwam bericht dat een Amerikaanse jager tussen Milligen en Kootwijk brandend was neergestort. De bemanning was er uit gesprongen. De bekende handelingen werden weer verricht en voor zover mij bekend zijn ze goed weggekomen.

1944 ----- 7 juni woensdag.

HARDONK. Kil weer met regenbuien. 's Middags in de krant het ontstellende bericht dat mijn vriend Gerrit Kleisen door de Duitsers is doodgeschoten. Gevallen in de strijd, voor vrijheid en recht. Gerrit was een gelovig christen, een vurig vaderlander en een groot natuurvriend. Voor ons, maar vooral voor zijn ouders en broers, een zwaar verlies. In de aankondiging van het doodvonnis staat ´Al deze veroordeelden behoorden tot of steunden geheime groepen, die in de provincie Gelderland, vooral in de Achterhoek, gevormd zijn om distributiekantoren te overvallen, moordaanslagen op Nederlandse (sic) politieambtenaren en andersdenkende Nederlanders uit te voeren, wapens voor illegale doeleinden te verschaffen, spionage te verrichten en den vijand te begunstigen´.

VAN HOUTUM. De garnizoenen uit Hoenderloo en Harskamp zijn vertrokken. De chauffeurs blijven met volgeladen vrachtauto's achter. De Fahrschule op het Seminarium staat ook op het punt te vertrekken. Enige rechercheurs komen op de ULO-school aan de Nieuwstraat en eisen leerlingen voor graafwerk. De leerlingen worden tijdig ingelicht en weten door de ramen te ontsnappen.

BLOEM. De couranten melden weer 13 doodvonnissen van mensen uit Eibergen, Neede, Lichtenvoorde, Wageningen enzovoort. Deze waren verdacht van roofovervallen op distributiekantoren, spionage, en moord op politieke personen.

1944 ----- 8 juni donderdag.

HARDONK. Nog steeds regenachtig, slecht weer, koud. Af en toe even een opklaring. Ten gevolge van de vernielingen op de spoorlijnen in België en Frankrijk moeten de versterkingen voor het front over deze lijn naar Deventer en dan via Luxemburg naar het strijdtoneel. Dus niet de kortste weg! Het schijnt met de invasie goed te verlopen, want de Duitsers verwachten geen snelle beslissing. Immers de geallieerden beschikken over enorme krachten op zee en in de lucht.

1944 ----- 9 juni vrijdag.

HARDONK. Hetzelfde slechte weer. Heb de kachel aangemaakt om de kilte te verdrijven. Bijna de gehele dag regen. Er lopen hier allerlei geruchten over een mogelijke landing op de Belgische kust. Wel bestaat hier vandaag voor de Duitsers een toestand van ´hoog alarm´ en staan de auto's van Seyss Inquart voor direct vertrek gereed. De heren voelen zich niet gerust. Overal heerst een sfeer van zenuwachtig afwachten.

VAN HOUTUM. Veel moffen vertrekken in alle stilte uit Apeldoorn weg. Hetzelfde geldt voor Deelen. Daar vandaan wordt ook het luchtdoelgeschut verplaatst. Dit wordt opgesteld langs bruggen en andere vitale punten. Bijvoorbeeld de bruggen bij Westervoort, Arnhem en Oosterbeek. Alle spoorlijnen naar het zuiden zijn verwoest. De treinen die via Duitsland, Frankrijk binnenrijden vorderen op sommige punten slecht 20 kilometer per dag.

1944 ----- 10 juni zaterdag.

HARDONK. Nog steeds geen goed weer, wel in de middag een poosje zon, verder droog. De meeste Duitsers zijn vertrokken. De Wilhelminaschool [aan de Kerklaan] en het Seminarie [aan de Arnhemseweg] leeg. Verscheidene Rijksduitsers opgehaald en per auto weggebracht, vermoedelijk voor bewakingsdiensten.

VAN HOUTUM. 's Nachts komen twee Duitsers per motorfiets op de fabriek en eisen dat de vrachtauto binnen korte tijd op het plein bij het Seminarium moet verschijnen. De chauffeur moet brood meenemen. Hij vertrekt om drie uur met de auto. Zoals te begrijpen is ziet hij tegen de tocht op. Om 4.30 uur passeren de eerste gevorderde vrachtauto's onder controle van Duitse motorrijders in de richting Hoenderloo. Zij komen in verschillende groepen voorbij. Onze auto passeert om 5.45 uur. Het gaat door tot 6.15 uur. Om 7 uur volgt nog een file met ongeveer tien grote autobussen. Alle gevorderde wagens worden voorlopig naar Zeist overgebracht waar de NSKK is gevestigd. Om 12.00 uur belt een NSKK-vent bij de fabriek aan en eist de vrachtauto op. Het is te begrijpen dat hij hartelijk wordt uitgelachen. 's Middags komen enkele chauffeurs met enige gevorderde auto's in Apeldoorn om kleren en andere directe behoeften van de overige chauffeurs op te halen. De auto's zouden enig weken gevorderd worden voor munitievervoer. De verklaring hierover lopen zeer uiteen. De chauffeurs zijn ondergebracht in grote villa's. Deze moesten 's morgens door de eigenaren binnen een uur worden ontruimd. In veel huizen zijn de ontbijttafels nog gedekt. De chauffeurs krijgen gewoon militair eten bestaande uit zuur brood en soep.

BLOEM. Alhier passeerden 's nachts een 1400-tal zware Amerikaanse bommenwerpers, wat 2 uur duurde, die Keulen en Kaldenkirchen die nacht bombardeerden.

1944 ----- 11 juni zondag.

HARDONK. Geen regen, af en toe iets zon, tegen het eind van de middag mooi weer. Veel verkeer van Duitse auto's. Veel munitie uit de Soerense bossen in de richting van Arnhem. Voor mijn huis [aan de Hoofdstraat] raakt een der auto's in brand maar dit wordt tijdig met blusapparaten gedoofd.

VAN HOUTUM. Wij denken nog dat de wagens voor enige weken gevorderd zijn. Maar om 12.50 uur komen elf gevorderde bussen voorbij die de weg naar Beekbergen inslaan. Om 1.30 uur volgen een achttal vrachtauto's waarvan vier op sleeptouw. Ze worden begeleid door Duitse motorrijders. Tussen 1.55 en 3.20 uur volgen er nog meer. Hieronder bevindt zich ook onze vrachtauto. Naar we van de chauffeurs vernemen bleek het grootalarm van vrijdag een vergissing. De vordering vond over het hele land plaats. De meeste chauffeurs mochten gisterenavond al weer naar huis. De groep uit Apeldoorn kreeg straf omdat er vijf een poging deden om te ontsnappen. Zij zijn later gearresteerd. Alle overigen moesten zodoende als straf nog een nacht in Zeist overblijven. Voor de auto's worden vrijgegeven moesten zij eerst nog naar het Seminarium de gereedschapkist afleveren. De chauffeurs krijgen ook nog eten. Het is ditmaal beter. Het bestaat uit een half brood, een behoorlijk stuk kaas, idem vlees en bijna 90 gram boter.

1944 ----- 12 juni maandag.

HARDONK. Opklarend, geen regen, veel wind en zon. Iets meer Duitsers dan vorige dagen. Het gerucht gaat dat in Arnhem 48 Nederlanders uit de gevangenis bevrijd zijn. Voor deze mensen juist op tijd.

VAN HOUTUM. Drie Landwachters doen een inval bij een tabakshandelaar in Apeldoorn. Zij vinden 50 pakjes Belgische shag. Enige uren na hun vertrek komen Duitsers opnieuw de winkel onderzoeken. Zij vinden voor de toonbank een koffer met een Amerikaans vliegersuniform. De handelaar wordt naar Arnhem overgebracht en moet bewijzen dat de koffer niet van hem is maar van een klant. Deze is bij het binnenkomen van de Landwacht onder achterlating van de koffer gevlucht. De Duitsers stationeren op het vliegveld Deelen 60 jagers.

BURGEMEESTER PONT. Blijkens brief van de Burgemeester van Apeldoorn van 12 juni 1944 (nr. 517/820) heeft de Duitse Weermacht gevorderd het terrein, groot 3.358 m², gelegen aan de Weidestraat en de Slachthuisstraat, zulks met ingang van 8 juni 1944.

1944 ----- 13 juni dinsdag.

HARDONK. Vannacht geweldig veel vliegtuigen. Een eentonig gebrom en gezoem. Een Engelse bommenwerper hoog boven het Willemsbos uit elkaar gesprongen. Verscheidene onderdelen overal heen geslingerd en kwamen in het Orderbos terecht. Het weer sinds vanmiddag totaal veranderd, regenbuien en veel wind. Jongelui, die aan de Christelijke HBS [Hogere Burger School = Lyceum aan de Jachtlaan] geslaagd waren, gingen per Jan Plezier uit. Ze hadden voor de leraren wat boter, eieren, suiker etc. als cadeautjes bij elkaar verzameld. Ze werden onderweg door ´helden van de landwacht´ aangehouden, de levensmiddelen ingepikt en de jongens als gevangenen naar Arnhem weggebracht. Wat een heldendaad!

VAN HOUTUM. Ik word 's nachts om 1.05 uur plotseling wakker. Er komen grote formaties vliegtuigen over. Tien minuten later hoor ik mitrailleurvuur en loop direct naar het raam. Opeens is alles helder verlicht en het flikkeren van de vlammen is duidelijk op het grasveld te zien. Een brandend vliegtuig gaat recht over ons huis en stort in westelijke richting neer. Kort daarop valt in de richting Beekbergen een tweede bommenwerper. Deze rode bal zakt langzaam. Daarna is nog even een rood schijnsel te zien. Lichtfakkels schijnen voortdurend in oostelijke en zuidelijke richting. Wij kleden ons allemaal aan en gaan naar beneden. De luchttrillingen (door geronk) zijn buiten goed te voelen. Boven Deelen valt een zogenaamde kerstboom. Dit is een lichtfakkel die in tientallen lichtpunten uiteenvalt. Om 1.35 stort in de richting Zutphen een derde vliegtuig neer. Het verdwijnt voor ons achter de bomen. Uit alles blijkt dat er veel Duitse jagers in de lucht zijn. Een zoeklicht schijnt tweemaal langs de hemel. Het zware geronk houdt tot 1.30 uur aan. Waarna tot drie uur nog steeds afzonderlijke formaties overkomen. Alle toestellen zijn op terugweg. Dit is fijn want anders zouden er weer bommen in de omgeving zijn gevallen. Intussen rijden er veel Duitse auto's en motorfietsen over de weg. De bommenwerpers die om één uur is neergestort ligt slechts 1 1/2 km van ons huis. Het toestel is met stilstaande motoren vlak boven de grond uit elkaar gevlogen. Veel bewoners uit de omgeving weten niet dat het zo dichtbij ligt. Er is geen brand ontstaan. Er zijn weinig patronen ontploft. Het vliegtuig zette echter de hele omgeving in een dichte rook. Duits spoorwegpersoneel houdt de wacht. Alle wrakstukken liggen langs de Hoogbuurloseweg. Er worden 's morgens vier lijken gevonden. Eén van hen draagt nog de opgevouwen parachute. Drie van hen missen de schoenen of laarzen. Deze zijn al door burgers gestolen. Eén parachute hangt in de kruinen van drie eiken. De gordelriem is los, zodat verwacht kan worden dat deze vlieger is ontsnapt. Op de spoordijk ligt ook een parachute zonder lichaam. De railwachter die deze parachute vindt is zo stom hem aan de Duitsers te geven. De wrakstukken van het vliegtuig liggen zeer verspreid. Op één punt staat een stuk van de vleugel rechtop tussen circa 40-jarige dennen en reikt tot aan de boomtoppen. Op een pad liggen pakken met stannioolstroken en een stuk van de staart. 's Avonds laden de Duitsers alle waardevolle dingen, daaronder een rubberboot, drie parachutes en een fototoestel, in een vrachtauto. Duitse soldaten van de gronddienst houden de wacht. Zij lossen meermalen waarschuwingsschoten tot hen die al te nieuwsgierig zijn. Om acht uur wordt een vijfde lijk gevonden op een grote afstand van de anderen. Het heeft waarschijnlijk in een boom gehangen en is er door de wind uitgevallen. Op het moment dat burgers dit lijk vinden verschijnt plotseling een Duitser die direct daarop het lijk betast en er een portefeuille uithaalt. Het tweede vliegtuig is in Eerbeek in een weiland neergestort. Alle zeven inzittenden zijn dood. Het derde toestel is in Empe op een boerderij gevallen. Die is totaal uitgebrand. Er zijn steeds meer tekenen die er op wijzen dat de goede Nederlanders ook sterk zijn zonder wapenen. Alle NSB-ers uit Apeldoorn slapen 's nachts in de Julianatoren. Daar worden zij door de Duitsers beschermd. Volgens geruchten zou Mussert zijn hoofdkwartier naar Lichtenvoorde hebben overgebracht.

POLITIE. De spanning van de laatste dagen in verband met de invasie en de alarmtoestand vond daarin uiting dat leerlingen van de Christelijke Hogere Burger School, die geslaagd waren voor hun eindexamen, zekere agitatie voerden terwijl het optreden hiertegen van zekere zijde niet voldoende werd ondersteund. De Landwacht hield namelijk een Jan Plezier aan met 13 leerlingen die op de bok een emmer met bloemen hadden geplaatst in de kleuren rood, wit, blauw en oranje, verpakt in oranje papier en linten, en een mand met sla, bloemkool, bloemkool, uitjes, omgeven door naar boven uitstekende worteltjes met om de mand een oranje papieren lint. Het optreden van de Landwacht, dat zeer correct was, werd ten deze als Gestapomethode aangemerkt.

POLITIE (Proces Verbaal). Omstreeks 10.30 uur werd de politie kennisgegeven dat in het Willemsbos bij de Hoogbuurloseweg te Ugchelen in de afgelopen nacht een 4-motorige Engelse bommenwerper was neergestort. Het was geheel vernield. Volgens de politie lagen de wrakstukken van het vermoedelijke Halifax-vliegtuig honderden meters in het bos verspreid. Van de inzittenden werden er 6 gevonden. Ze lagen allemaal dood in de bossen. Naar het zevende lid van de bemanning wordt nog gezocht. Overigens deden zich geen persoonlijke ongelukken voor. Er werd geen schade van betekenis aan het bos aangericht. Het vliegtuig is vermoedelijk hedenmorgen omstreeks 2 uur neergestort. De zeven dode bemanningsleden waren J. Kirton, J.P. Coogan, F. Spencer, C. Mc.Clean, P. Andrewes, A. Brazier en J. Lochhead.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Omstreeks 10.30 uur; een viermotorige Engelse bommenwerper neergestort in het Willemsbos te Apeldoorn. Toestel geheel vernield. Bemanning, bestaande uit 7 personen, door de val gedood.

BRANDWEER. 's Morgens om 02.15 uur stortte een engelse bommenwerper in het Willemsbos neer. De brokstukken lagen over een oppervlakte van 3 bij 3 kilometer verspreid. 8 lijken werden geborgen.

1944 ----- 14 juni woensdag.

HARDONK. Zonnige morgen, veel wind, later slecht en koud weer. Duitse trein bij de Zutphenseweg beschoten. Ruim 20 treinen aangevallen. Bij Barneveld machinist gedood. Er is veel militair verkeer richting Amersfoort, elke 2 uur een extra trein. In totaal zullen er 36 treinen gaan voor troepenvervoer.

VAN HOUTUM. 's Morgens om 8.45 uur hoort men in de richting van Apeldoorn zwaar mitrailleurvuur. Er wordt namelijk een trein op de lijn naar Deventer beschoten. Even over het kanaal. Het wordt uitgevoerd door drie Lightnings. De machinist laat de stoom ontsnappen. Daarna schieten de jagers op het afweergeschut. De machinist heeft de vliegers om de tuin geleid. De trein vertrekt kort daarop weer. Maar de machinist krijgt zijn straf want de locomotief wordt bij Deventer opnieuw beschoten. Ditmaal is het goed raak.

POLITIE (Proces Verbaal). ´Het vliegtuig dat vannacht neerstortte ligt maar 1,5 kilometer van ons huis en is geheel uit elkaar geslagen. Er is een brand ontstaan en de gehele omgeving was in een dichte rook gehuld. Duits spoorwegpersoneel houdt de wacht bij de wrakstukken die langs de Hoog Buurloseweg liggen. Een parachute hangt in de kruinen van drie eiken. Op de spoordijk ligt een andere parachute. Eén van de vleugels staat rechtop tussen de dennen en reikt tot aan de boomtoppen. De staart ligt midden op een bospad en overal liggen zilverpapierstroken.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Om 07.45 uur ´luchtalarm´, 08.10 uur ´Luchtalarm Geëindigd´. Omstreeks 08.45 uur D-trein Den Haag - Dresden door 4 Engelse jachtvliegtuigen beschoten op het baanvak Apeldoorn -Twello ter hoogte van de spoorwegovergang aan de Zutphensestraat alhier. Trein werd niet geraakt en van de reizigers werd niemand gewond. Percelen 31 en 37 Zutphensestraat alhier bekwamen enkele kogeltreffers waardoor enige schade aan dakpannen, betimmering en ruiten ontstond. Geen persoonlijke ongelukken.

POLITIE (15 mei tot en met 14 juni 1944).
- De invasie in Frankrijk werd door de bevolking kalm opgevat. De stemming is rustig.
- De laatste tijd komt het herhaaldelijk voor dat scholieren van 16 jaar en ouder op vordering van de Weermacht worden ingezet voor het uitvoeren van werkzaamheden. Dit brengt een nerveuze stemming mee temeer daar de Hoofden van de Christelijke scholen iedere medewerking weigeren en de scholieren van die scholen weghouden om de inzet te bemoeilijken. De Burgemeester bezit geen bevoegdheid om tegen de hoofden van deze Christelijke Scholen op te treden.
- In verband met de in de laatste tijd gepleegde inbraken in woningen in gebruik van Rijksduitsers werden 12 personen aangehouden. Een groot gedeelte van de ontvreemde goederen kon worden achterhaald. Drie verdachten zijn echter nog voortvluchtig.
- Er werden 2 verdachten aangehouden wegens rijwieldiefstal.

1944 ----- 15 juni donderdag.

HARDONK. Wisselend bewolkt, zon in de middag, 's avonds weer betrokken, kil. Geen nieuws.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Omstreeks 10.30 uur stuk metaal afkomstig van een vliegtuig gevonden in een bouwland aan de Engelanderholt te Beekbergen

1944 ----- 16 juni vrijdag.

HARDONK. Hetzelfde onaangename weer. Het schijnt niet echt zomer te willen worden. Wegens de vernieling der locomotieven wordt het treinverkeer ingekrompen. Vanmorgen heer Moerman gegevens over de nog bestaande watermolens in onze omgeving uitgaande van ´de Hollandse Molen´.

VAN HOUTUM. Eén van onze fabrieksarbeiders vindt tussen de resten van het neergestorte vliegtuig aan de Hoogbuurloseweg een celluloid doosje met visgerei. Het schijnt in de rubberboot te hebben gezeten. In het doosje bevindt zich een stalen lijn, dobber, vele vishaken en een boekje. In het boekje staan vele aanwijzingen hoe men in leven kan blijven wanneer men op een onbewoond eiland terechtkomt. Het is bestemd voor het Verre Oosten en geeft bijzonderheden over de flora en fauna daar en welke planten en dieren eetbaar zijn. Het boekje bestaat uit geprepareerd linnen. Het is tegen water bestand. Het is één van de vele bewijzen waarmee de Geallieerden rekening houden.

BLOEM. Wederom 2 doodvonnissen wegens sabotage in Amsterdam.

1944 ----- 17 juni zaterdag.

HARDONK. Winderig, regenachtig. Tegen de namiddag opklarend en 's avonds zon. Veel extra treinen richting Amersfoort gepasseerd met troepen en materiaal. De Landwacht vangt dienstboden, die 's avonds na hun werk naar huis terugkeren, onder andere een meisje uit Loenen. Zij dwingen haar naar Zutphen te fietsen om daar voor de Duitsers te schillen en te wassen. Kind komt na twee dagen met een zenuwoverspanning thuis. Moeder noch politie wist waar het meisje was! En die Landwachters staan in de krant nog wel vermeld als ´flinke kerels´.

VAN HOUTUM. Wij horen om middernacht in zuidelijke richting vliegtuiggeronk. Duitse jagers komen laag over. Er passeren tussen 1.30 en 2 uur grote formaties. Alle Britse vliegtuigen zijn op de terugweg. Er vallen voortdurend door het wolkendek lichtfakkels. Samen met de schijnwerpers verlichten die de horizon. Er storten twee vliegtuigen in de richting van Otterlo en Eerbeek neer. Boven Apeldoorn woedt een kort luchtgevecht. Daarvan is de afloop niet bekend. 's Morgens worden de Engelse vliegers van het vliegtuig van Hoogbuurloseweg begraven. De zevende kist arriveert om negen uur op het kerkhof in Ugchelen [Heidehof]. Het lijk van deze vlieger zat in de machine bekneld. Gisterenavond waren drie vliegers nog niet gekist. De begrafenis vindt om tien uur plaats. Nadat de zeven kisten langzaam in de graven waren neergelaten (de Duitsers en politie salueren) leest een Duitse veldprediker een kort woord voor. De hele plechtigheid duurt 40 minuten. De kisten zijn van verschillende grootte. Eén van de deksels zit los. Er zijn hoogstens 30 burgers aanwezig. Deze zaak heeft nog een nasleep. Zoals vermeld werd één lijk dinsdagavond ver van het vliegtuig gevonden. Het werd bij de politie aangegeven. Daarna was het verdwenen. De Duitsers halen de vinder tot tweemaal toe uit huis. Hij moest gisteren op het lijkenhuisje zien of bedoelde vlieger ook aanwezig was. Dit was echter niet het geval. Hij moet hedenmorgen de bewuste Duitser, die de portefeuille stal, uit een groep spoorwegmannen in Assel herkennen. Hij zit er niet tussen. Men moet afwachten hoe deze zaak zal aflopen. Er gaan geruchten, dat deze Engelsman zich schijndood hield.

1944 ----- 18 juni zondag.

HARDONK. Afwisselende bewolking, niet zo koud, nog wel veel wind. 's Middags naar het Orderbos waar veel mensen gingen kijken naar de restanten van het in de nacht van maandag op dinsdag uiteen gesprongen Engelse vliegtuig. Een trein passeerde van Amersfoort met vrouwelijke gevangenen onder Duitse bewaking. Concentratiekampen voor vrouwen die de bezetter niet wilden dienen. En dat spreekt over de Engelse kampen destijds in Transvaal, maar over die van zijn vriendjes zwijgen Mussert en consorten!

BLOEM. De Duitsers hebben een nieuw wapen, het pilootloze vliegtuig, uitgevonden, die aan deze kant van de zee opgelaten wordt en zo afgesteld dat ze precies op de aangegeven tijd boven Engeland uit elkaar spatten en vele branden en ontploffingen veroorzaken. Ze zouden echter niet verder dan Zuid-Engeland kunnen komen. Op het ogenblik wordt Londen bewerkt.

1944 ----- 19 juni maandag.  HARDONK. Opklarend, tegen de middag zon. Geen nieuws.  VAN HOUTUM. In Apeldoorn worden alle NSB-ers opgeroepen voor wachtdiensten. De moffen gaan naar de mannelijke bewoners van de Asselsestraat en zeggen dat zij zich de volgende week aan de kazernes moeten melden voor graafwerk.

1944 ----- 20 juni dinsdag.

HARDONK. Helder zonnig weer. Om 8 uur al luchtalarm maar niets gehoord, eveneens tegen half vier. Gistermiddag heeft de Sicherheitspolizei overal de drukkerijen afgespeurd naar illegaal drukwerk. Verscheidene locomotieven weer stukgeschoten. Bovendien werd een ´weermachtstrein´ in elkaar gebombardeerd. De Duitsers sprongen tussen de korenvelden toen de trein stil stond maar de vliegers keerden terug en mitrailleerden de Duitsers. Daarbij werd velen geraakt. Men spreekt van circa 113 doden.

VAN HOUTUM. Amerikaanse jagers beschieten in Stroe een Weermachtstrein en beschadigen de locomotief. Het luchtdoelgeschut van één wagon vuurt terug Hierop mitrailleert de jager de trein lange tijd over de volle lengte. Andere jagers vallen op hetzelfde baanvak een munitie- en een D-trein aan. De machinist en de stoker van de D-trein verbranden levend door de stoom. Het spoorwegverkeer tussen Amersfoort en Apeldoorn is de hele middag door de beschadigde munitietrein gestremd (angst voor explosies). De gevorderde vrachtauto's in Apeldoorn worden naar Berg en Bos overgebracht. De chauffeurs slapen in de gebouwen van het zwembad en mogen dit terrein niet verlaten. De opgeroepen NSB-ers houden de wacht. De chauffeurs zullen wel zeer kwaad worden nu zij door landverraders worden bewaakt. Duitse schildwachten waren uit psychologisch oogpunt beter. Alle auto's met persgas worden omgebouwd op benzinemotoren.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST.
Om 07.47 uur ´Luchtalarm´, 08.35 uur ´Luchtalarm Geëindigd´.
Om 15.17 uur ´Luchtalarm´, 15.46 uur ´Luchtalarm Geëindigd´.

SPOORWEGEN. Bij post 63 tussen Stroe en Barneveld werd op 20 juni ongeveer half tien in de morgen een trein beschoten door overvliegende machines. De locomotieven raakten defect en het spoor naar Amersfoort werd versperd. De D-trein passeerde op verkeerd spoor zonder gehinderd te worden. De daarop volgende militaire trein werd echter om plusminus 11 uur hevig aangevallen en zeer ernstig beschadigd. Onder de Duitsers waren veel doden en gewonden. Beide sporen waren nu versperd terwijl aan het spoor lichte schade ontstond.

1944 ----- 21 juni woensdag.

HARDONK. Weer totaal ander weer. Bewolkt met koude wind. Telkens veel vliegtuigen maar geen luchtalarm. De Duitsers maken erge ophef van hun ´automatische´ bommen op Engeland. We zullen het resultaat maar afwachten?

VAN HOUTUM. Een grote formatie Amerikaanse bommenwerpers komt 's morgens om 8.30 uur over. De formaties passeren met tussenpauzen van 10 tot 15 minuten. Van luchtalarm is geen sprake en de Tricotfabriek ronkt zelfs gewoon door.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Omstreeks 11.00 uur 2 benzinetanks neergestort, namelijk één in een weiland tegenover perceel Wieselsedwarsweg nr.17 en één in de tuin voor perceel Zwolseweg 374. Geen schade aangericht

1944 ----- 22 juni donderdag.  HARDONK. Bewolkt, later weer zon, maar steeds erg koude wind. Vandaag moeten verscheidene bewoners van de Asselsestraat bij de kazerne gaan graven. Of men een zaak had enz. daar werd niet naar gevraagd. En dat niet voor een dag, de gehele volgende week ook! Slavenwerk! Veel Duitsers hier gekomen, meest oude mannetjes, men beweert uit Rusland. Op de Veluwe bij Speulde komt een ´fopvliegveld´ met houten vliegtuigen. Of de bondgenoten daar in zullen trappen?

BLOEM. De kranten melden de moord op een districtcommandeur der landwacht te Assen. Buursma werd in de avond van 16-6 met een schotwond gedood.

BRANDON, H.G. Emmalaan 23 Apeldoorn [uit brief van 22 juni 1944 aan de Directeur van het Gewestelijk Arbeidsbureau, Huize ´Swinemünde´ te Apeldoorn].
In de nacht van 21/22 juni 1944 lagen ik en mijn vrouw in het Pension ´VANO´ Emmalaan 23 te Apeldoorn, alwaar wij onze intrek hebben, te bed, toen wij omstreeks 12 uur uit onze eerste sluimer wakker werden door gestommel op de trap en op de gang voor onze slaapkamerdeur een grove, luide mannenstem. Onmiddellijk daarop werd mijn slaapkamerdeur zonder aankondiging of waarschuwing geopend en het elektrische licht opgeknipt terwijl een man in - ik meen - politie-uniform en een man in WA-uniform met rode mouwband binnentraden. Wakker geschrokken vroeg mijn vrouw: ´Wat betekent dat?´ Waarop de man in politie-uniform ruw antwoordde: ´Hoe minder je je met de zaak bemoeit, hoe minder je vraagt, hoe beter het voor je is´. Hij en de andere man begonnen toen onder het bed te kijken en achter de gordijnen en de kasten open te maken. Onmiddellijk na het antwoord aan mijn vrouw, pas goed wakker geworden vroeg ik: ´Wat heeft U hier te zoeken?´ Waarop wederom ruw geantwoord werd: ´Ga maar liggen, ga maar slapen´. Intussen werd het doorzoeken van de kamer voortgezet en na beëindiging daarvan gingen de twee geüniformeerde lieden weer de kamer uit. Hierop hoorde ik gestommel op mijn werkkamer boven mijn slaapkamer gelegen. Dit gaf mij aanleiding uit het bed te stappen en naar boven te gaan kijken wat er gebeurde en mij op de hoogte te stellen van doel en reden en mij te vergewissen op grond van welke autorisatie dit ongehoord grove optreden geschiedde. Op de trap naar de bovenste verdieping, dicht bovenaan staande, zag ik de man in politie-uniform uit mijn werkkamer komende. Ik zei tot hem: ´Dat is mijn kamer, wat zoekt u daarin?´ Hierop wende de man zich tot mij en voegde mij op opgewonden en grove toon toe: ´heb ik je geroepen? Wat loop je mij achterna?´
Het kostte mij grote moeite mij te beheersen bij zoveel provocerende grofheid, maar op volkomen rustige, geforceerd getemperde toon zei ik hem: ´Ik wens te weten welke instantie de opdracht hiertoe gegeven heeft ofwel hiermee te maken heeft´. In grote opwinding, wild gesticulerend, schreeuwde de man mij toe: ´Wat instantie? De instantie ben ik´, zich hierbij op de borst slaande. Hij schreeuwde nog, ergens in het onbestemde met gestrekte arm wijzende iets van: ´Anders ga je maar daar naar toe, dan zullen ze je wel leren wat je weten wilt´. Inmiddels had ik opgemerkt dat de heer van Ommen, de ondernemer van het pension, in het kamertje naast mijn werkkamer stond en ik vroeg hem wat dit alles te betekenen had. Daarop antwoordde de heer van Ommen ´Ze zoeken mijn zoon, mijnheer´.
Intussen tierde de man in politie-uniform luidkeels: ´Ga naar beneden!´ Dit werd op meer bedwongen toon overgenomen door de vlak voor mij staande man in landwachtuniform. Onder opmerking mijnerzijds dat onder de bestaande omstandigheden zulk optreden wellicht geoorloofd was maar dat in ieder geval daarbij dan toch een behoorlijke vorm in acht genomen diende te worden koos ik de wijste partij en ging ik weer haar mijn slaapkamer ofschoon het grove, onhebbelijke optreden van de in politie-uniform gestoken man grote verontwaardiging bij mij had opgewekt en als het ware verzet uitlokte. Hedenmorgen vernam ik van de heer van Ommen, dat toen hij op het aanbellen de deur openmaakte, hij door binnendringend gewapende geüniformeerde lieden, die hij voor politiepersoneel aanzag, overrompeld was geworden en zonder legitimatie gevraagd te hebben - en die ook niet anderszins gekregen hebbende - zich had gevoegd en het doorzoeken van het huis had laten begaan, zelf daarbij meegaande. Op mijn vraag, of hij, toen zij boven kwamen bij mijn kamer, hij de aandacht erop had gevestigd dat die kamer bij mij in huur was en ik mij daarin met mijn vrouw te bed bevond, verklaarde de heer van Ommen dat hij de geüniformeerde man uitdrukkelijk had ingelicht dat in de beide betrokken kamers pensiongasten huisden, een oude dame en een echtpaar, die al te bed waren. Toch drong de politieman zonder vooraf te waarschuwen of verlof te vragen ruw mijn kamer binnen (en evenzo de kamer ernaast van de 77 jarige oude dame, mede pensiongast). Van de heer van Ommen vernam ik mede dat het huis door politiepersoneel was omsingeld en twee man met geveld geweer beneden in de gang stonden. Bij dergelijke voorzorgen wekt het onbekookte, ruwe, zenuwachtige optreden nog meer verbazing. Uit het bovenstaande blijkt:
a. dat de bewuste politieman voor een onderzoek, waarbij ik niet de minst betrokken was, zonder enige vorm van proces, ruwweg in de door mij als woonruimte gehuurde en bewoonde vertrekken is binnengedrongen;
b. dat hij geweigerd heeft op de volkomen rechtmatig gestelde vraag mijnerzijds zijn optreden te legitimeren;
c. dat hij zonder de minste provocatie mijnerzijds mij op grove beledigende wijze heeft bejegend.
Ik beklaag mij deswege bij u en zal gaarne te zijner tijd vernemen tot welk gevolg u zulks aanleiding heeft gegeven.

1944 ----- 23 juni vrijdag.

HARDONK. Koud weer, het lijkt wel november, meestal bewolkt maar geen regen. De opgeroepen chauffeurs voor de vrachtauto's heeft men willen laten tekenen. Gelukkig weigerden allen. Anders waren ze ingedeeld bij het NSKK.

VAN HOUTUM. De distributiedienst stelt de volgende week één rantsoen aardappels extra beschikbaar. Dit is meer dan nodig. Men eet door de nijpende groenteschaarste nog meer aardappelen dan voorheen. Hierbij komt nog dat de vordering van vrachtauto's het vervoer van zwarte goederen naar de steden zeer vermindert. In de grote steden betaalt men al 100 gulden voor 70 kg aardappelen. Andere prijzen zijn bijvoorbeeld 1,80 gulden voor een liter afgeroomde melk en 30 gulden voor een pond boter. De gevorderde vrachtauto's staan nog in Berg en Bos. De eigenaars trachten hun chauffeurs vrij te kopen. In dit verband worden bedragen van 1500 gulden en hoger genoemd. De remplaçanten [vervangers] ontvangen dan nog bovendien het loon van de Duitsers. Dat staat gelijk met het NSKK-loon van 50 à 60 gulden per week.

BLOEM. Vordering van paarden die allemaal zowat goedgekeurd worden en de grens overgaan. Ook vorderingen van auto's.

1944 ----- 24 juni zaterdag.

HARDONK. Sombere, koude ochtend, in de middag steeds meer zon. Op straat veel Duitsers, vooral oudere. Bijna allen hebben hun geweren bij zich. Gepreste chauffeurs, die naar Frankrijk zouden moeten rijden, betalen al 1000 gulden voor een plaatsvervanger.

VAN HOUTUM. Om vier uur vanmorgen vertrokken alle vrachtauto's uit Berg en Bos. De chauffeurs namen gisteren afscheid van hun familie. Zij gaan naar Frankrijk. Enkele van deze auto's staan al met pech langs de weg naar Arnhem. De colonne telt ongeveer 140 wagens. De SS gaat alle ondernemingen langs waarvan auto's door de SS ´sichergestellt´ zijn. Deze komt ook bij ons en de soldaat eist het document terug waarop verklaard wordt dat de auto ´sichergestellt´ is. Met andere woorden onze wagen wordt ook binnenkort voor het front gevorderd. Onze vrachtauto moet 's middags van Hoenderloo naar Utrecht een vracht munitie rijden.

1944 ----- 25 juni zondag.

HARDONK. Mooie zomerdag, nogal wind. Cherbourg zal wel gauw vallen. Wat een pracht succes voor de geallieerden!

1944 ----- 26 juni maandag.

HARDONK. Nog mooie morgen, later bewolking. Het goede weer zal blijkbaar voorbij zijn. Het duurt telkens zo kort. Vanmorgen naar Vaassen geweest en onderweg oude rosmolen gefotografeerd. In Vaassen wat gort gekocht voor f.0.90 per pond. Naar F. geweest.

VAN HOUTUM. Volgens onbevestigde berichten zouden de gevorderde vrachtauto's in België al zijn beschoten.

SPOORWEGEN. Verscheidene spoorstaven werden beschadigd bij het beschieten van een trein bij kilometer 62.100 in Barneveld. Ook hier gelukte het weer de machine defect te schieten.

1944 ----- 27 juni dinsdag.

HARDONK. Eerst zon, dan bewolkt met regenbuien, in de middag veel wind en onweer. Duitsland wil ´alles op alles´ zetten. Dit is blijkbaar nodig om nog even de hopeloze zaak te rekken. Bij mijn tante geweest. Op straat vanavond erg stil met Duitsers.

BLOEM. Overval van vliegtuigen op de trein van Apeldoorn - Deventer waaraan een afweerwagen met geschut gekoppeld was. Er is geen schade aan mens of trein. Wel in de buurt aan de Zutphensestraat. Een schot dwars door een raamkozijn. Bij verscheidene mensen zijn de kogels rakelings gepasseerd. Deze treinovervallen hebben de laatste tijd iedere keer plaats in de lande. Daarmee worden veel mensen vermoord en locomotieven vernield.

1944 ----- 28 juni woensdag.

HARDONK. Opklaringen, nogal telkens zon en zachter. Tegen de avond de NSB-er v.B. of v.M. op de Koning Lodewijklaan gewond door schoten. Deze persoon moet in zijn functie aan de Arbeidsbeurs nogal wat jonge mensen aan Duitsland hebben geleverd. Slechts gewond aan arm en been.

POLITIE. Vandaag is de Leider van het Gewestelijk Arbeidsbureau alhier op straat door twee tot op heden nog onbekende personen aangeschoten. De Leider M. van dit bureau werd in linkerarm en linkerbeen getroffen. Zijn toestand is nu van dien aard dat hij zijn werkzaamheden weer kan hervatten.

1944 ----- 29 juni donderdag.

HARDONK. Zonnige morgen, kring om de zon. Van acht tot half tien luchtalarm en om twaalf nog eens tien minuten. ´Berlijn ziet de ernst van de toestand volkomen in´. Goed teken voor ons. Vandaag is prins Bernhard jarig, onze gelukwensen. Het volgend jaar kan op 29 juni de vlag weer uit. Fijn wanneer je straks voor het eerst de vlag mag uitsteken. Misschien kun je van zenuwachtigheid de touwtjes niet vasthouden!

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Om 07.48 uur ´Luchtalarm´, 09.35 uur ´Luchtalarm Geëindigd´.
Om 11.50 uur ´Luchtalarm´, 12.10 uur ´Luchtalarm Geëindigd´.

1944 ----- 30 juni vrijdag.

HARDONK. Bewolkt, kil, enkele regenbuitjes, later opklarend en zon. Het reizen voor particulieren schijnt moeilijker te worden, afwachten wat morgen daarover bericht wordt. Vanavond naar verjaardag van mevr. M.[Moerman] geweest.

VAN HOUTUM. De Duitsers arresteren 's morgens bij de uitbetaling van het loon alle arbeiders die in het Kroondomein werken aan het omzagen van de bossen. Het hindert niet, het zal een goede waarschuwing voor anderen zijn om niet tegen hoge lonen bij de moffen te gaan werken. De reden van deze arrestatie is niet bekend. Van dit voorval wordt het gerucht verspreid dat de Duitsers bezig zijn alle jongens tussen 18 en 35 jaar te arresteren.

BURGEMEESTER PONT (1 - 30 juni).
a. Met verwijzing naar de opmerkingen in het algemeen overzicht over de maand mei 1944 merk ik op dat ook in de maand juni de inschakeling van de burgerij bij het verrichten van graafwerk voor de Duitse Weermacht voortgang vond. Werd in de aanvang gebruik gemaakt van de diensten van hen die een economisch delict hadden begaan, alsmede scholieren van 16 jaar en ouder, in het begin van de maand juni bleek dat deze gewoonte niet kon worden gehandhaafd. Begonnen moest worden met een inschakeling van de burgerij volgens het zogenaamde ´straatsysteem´. Deze methode werk tot heden bevredigend omdat een vrij soepel ontheffingssysteem is ingevoerd. Na selectie kunnen uitsluitend zij die qua zaak of betrekking worden gemist voor te werkstelling in aanmerking komen.
b. De Burgemeester van Apeldoorn had aan de Commissaris der Provincie Gelderland toestemming gevraagd voor de aanstelling van een wetenschappelijk gevormd archiefambtenaar in de rang van commies 2e klasse. De Commissaris heeft de Burgemeester doen weten dat, bij gebreke aan oud-archief, deze aanstelling niet nodig geoordeeld wordt. Het verdient echter wel aanbeveling het gemeentearchief van vóór de invoering van het dossierstelsel te laten ordenen door een wetenschappelijk gevormd archiefambtenaar. In het laatste geval kan echter worden volstaan met een opdracht voor de duur van het werk. De Burgemeester heeft naar aanleiding van dit bericht besloten de ordening van het gemeentearchief te gelegener tijd op te dragen aan de commies 1e klasse die in het kader van een reorganisatie van de secretarie met ingang van 1 juli 1944 zijn functie als chef van de onderafdeling Militaire Zaken zal neerleggen.
c. Naar aanleiding van een rapport van de wethouder van Sociale Zaken betreffende de uitwassen die de ruilhandel vertoont en de maatregelen ter beteugeling daarvan heeft de Burgemeester aan genoemde wethouder de opdracht verstrekt een nader onderzoek in te stellen naar de mogelijkheid en wenselijkheid om de handel in tweedehands goederen te brengen onder gemeentelijke controle en te proberen in samenwerking met de middenstand van gemeentewege een schoenenruilcentrale in werking te stellen.
d. De gasproductie heeft in de afgelopen maand grote zorg veroorzaakt. Op verschillende dagen moest 's avonds de druk verminderd worden. Op enkele dagen zelfs in de namiddag al tengevolge van het feit dat de gashouders geheel leeg waren. Dit heeft ook tot gevolg gehad dat aan Weermachtsbedrijf ´Industrie´ te Vaassen het benodigde gas niet geleverd kon worden. Het gehele probleem van te weinig gas is hoofdzakelijk te wijten aan de kolenkwaliteit waarmee men zich op het moment dient te vergenoegen.
De Rüstungsinspektion is door de directeur van de Technische Bedrijven van deze omstandigheid in kennis gesteld alsmede het Rijkskolenbureau. De laatste heeft toegezegd moeite te zullen doen de technische bedrijven te Apeldoorn zoveel mogelijk goede gaskolen toe te zenden. Hij heeft er echter wel op gewezen dat deze beslissing niet geheel in zijn handen ligt.
Inmiddels ontving Technische Bedrijven bericht van het Rijkskolenbureau dat het vereiste hoeveelheid gas aan de ´Industrie´ zonder enige beperking geleverd moet worden. Hetzelfde geldt voor de rijwielfabriek ´Juncker´ te Apeldoorn. Deze fabriek heeft eveneens grote Weermachtsopdrachten uit te voeren. Dit zal onvermijdelijk tengevolge hebben dat aan de Apeldoornse gasverbruikers (burgerij dus!) een nog minder rantsoen ter beschikking zal worden gesteld. Voorlopig moet aan het Rijkskolenbureau een opgave verstrekt worden van het totaal aantal verbruikers in het verzorgingsgebied van de Technische Bedrijven Apeldoorn met vermelding van de overschrijdingen en toegewezen rantsoenen. Naar mijn mening zullen drastische maatregelen genomen dienen te worden ten aanzien van beperking van de consumptie door de burgerij.
e. De bouw van de 8e oven vindt zo goed als geen voortgang. Thans eist de betreffende firma in Duitsland een volledige toewijzing van het benodigde ijzer ten bedrage van 60 ton. Daarvan is tot heden slechts 50 % toegewezen. Correspondentie met de Vakgroep en het Bureau Openbare Nutsbedrijven benevens met het Bureau voor IJzer en Staal heeft nog niet het gewenste resultaat opgeleverd. Hierdoor werd zelfs nog geen begin met de bouw gemaakt.
f. In de voorziening van gasverbruikapparaten is een verblijdend verschijnsel ingetreden. De Technische Bedrijven hebben namelijk de beschikking verkregen over enige honderden komforen en een zeer gering aantal gasfornuizen.

1944 (tweede helft)

1944 ----- 1 juli zaterdag.

HARDONK. Eerst zon, later weer bewolkt. Vanmiddag de meeste Duitsers vertrokken zodat het gelukkig weer veel stiller is.

1944 ----- 2 juli zondag.

HARDONK. Wisselend bewolkt, lekker warm, tegen de avond een flinke kletsbui. 's Middags gefietst door het Willemsbos en Orderbos. De eerste bosbessen gegeten.

1944 ----- 3 juli maandag.

HARDONK. Warm zoel weer, enkele onweersbuien. Geen nieuws.

1944 ----- 4 juli dinsdag.

HARDONK. Somber weer, telkens regen, kouder. Men blijft spreken over beperking reizen per trein.

1944 ----- 5 juli woensdag.

HARDONK. Eindelijk beter weer, tegen de middag zon. Niets.

1944 ----- 6 juli donderdag.

HARDONK. Zonnig, prachtig zomerweer. Vanavond kwartier luchtalarm, niets gebeurd. De Duitsers komen op alle fronten in steeds moeilijker omstandigheden maar vooral in Rusland. Volgende week in Oost Pruisen?

1944 ----- 7 juli vrijdag.

HARDONK. Zonnig warm weer. In de avond iets koeler en regen. Geen bijzonders.

VAN HOUTUM. 's Morgens om 5.20 uur passeren twee Duitse kabelballonnen. De hoogspanningsleiding bij Beekbergen is doorgebrand.

BLOEM. De Russen vechten hard aan de Wilga in Oost Pruisen in Polen. De Engelsen vechten hard om Caen in Frankrijk. In Italië schiet het niet op. Ze vechten hard aan de Ligurische Zee.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Om 18.10 uur ´Luchtalarm´, 18.26 uur ´Luchtalarm Geëindigd´.

1944 ----- 8 juli zaterdag.

HARDONK. Mooi weer, in de avond licht onweer en wat regen. Nieuws ontbreekt.

VAN HOUTUM. De eerste vliegtuigen passeren 's nachts om 2.45 uur. Enkele cirkelen rond en de deuren rammelen af en toe. Om 3.10 uur valt een bom in de richting Hoog Buurlo. Op de aardappelbonnen worden nieuwe aardappelen beschikbaar gesteld. De Duitsers doen daarom hun voorraad winteraardappelen van de hand en stellen deze zonder bon beschikbaar. De meeste zijn echter verrot. De moffen wisten van tevoren dat zij deze voorraden zouden overhouden. Daarom zijn zij schuldig voor de aardappelnood van de laatste maanden. Maar ja een mof en een ploertenstreek zijn synoniem.

BLOEM. 7 en 8 juli heeft de politie van Apeldoorn hier gepost om controle te houden op auto's en vrachtwagens omdat 3 mannen van de bewakingsdienst van het kamp Ommen door achterop rijdende mannen aangeschoten zijn. Ze vervoerden 8 joden en jodinnen, die zich ergens op een boerderij schuil hadden gehouden. Van de bewakingsmanschappen is er één zwaar gewond en één gedood terwijl de joden en jodinnen zijn ontkomen. Ook zegt men dat in Arnhem een NSB-man neergeschoten is. Wie weet men niet. Dit jaar, voor het eerst, de haver, rogge en gerst enzovoort op het land geschat in 3 klassen. De geschatte hoeveelheid moet geleverd worden. Van het overschot moet de helft geleverd worden en de rest mag men houden. De slachtingen worden minder. De meesten mogen maar 1 stuks meer slachten.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Omstreeks 06.00 uur werd door overdrijvende kabelballon een draad van het hoogspanningsnet Apeldoorn - Kootwijk en Apeldoorn - Arnhem afgebroken. Er ontstond geen stoornis aan het licht.
Omstreeks 15.00 uur twee lege benzinetanks gevonden achter perceel Loenenseweg 44² te Beekbergen.
Omstreeks 15.30 uur lege benzinetank gevonden in bosperceel achter het Sanatorium te Beekbergen.

SPOORWEGEN. In Assel viel vandaag ´s nachts om 3 uur een bom. Deze veroorzaakte echter geen schade aan het spoor.

1944 ----- 9 juli zondag.

HARDONK. Opname in Ugchelen van kamperfoelie gemaakt. Veel bosbessen onder langs de beek. Geen bijzonders.

1944 ----- 10 juli maandag.

HARDONK. Slecht zomerweer, veel wind en kouder. De Apeldoornsche Courant zal woensdag op halve grootte verschijnen en 1 dag in de week niet. Je mist weinig want in de krant staat meestal niet veel soeps. Alleen tussen de regels door valt nog wel eens iets te lezen.

POLITIE (rapport). In verband met het schrijven van personen werkzaam bij de SS-Kraftfahrschule I te Apeldoorn over het niet opnemen van genoemde personen door de Autobusdienst van de Stadsdienst, die om 17.00 uur uit Loenen vertrekt, door de politie een onderzoek ingesteld. Gebleken is dat de autobus die op genoemde tijd uit Loenen vertrekt meestal in Loenen al overvol is. Meer dan 40 personen mogen niet worden toegelaten. Dat de busbestuurders opzettelijk niet stoppen komt onwaarschijnlijk voor. In burgerkleding is het een en ander gecontroleerd. Dergelijke afwijkingen zijn niet waargenomen. Dat de bus wel eens te laat is komt meermalen voor, maar ze is nimmer te vroeg. Dat de autobussen wel eens stoppen tussen de haltes kan wel plaatsvinden voor gebrekkige of oude personen. Thans lopen adressant en de anderen van hun werk naar huis. Als zij alsnog met de bus uit Loenen willen meerijden, doen ze verstandig zich met de Directie van de Stadsdienst te verstaan. De eerste bus die om 7.15 uur uit Apeldoorn naar Loenen vertrekt is gevorderd voor arbeiders werkzaam bij de Duitse weermacht. Hiermee kunnen geen andere passagiers worden meegenomen. De grieven zijn sterk overdreven. Het is momenteel zeer moeilijk een busdienst normaal te doen lopen temeer daar de firma Van der Ende nog nimmer nieuwe banden enz. heeft ontvangen.

1944 ----- 11 juli dinsdag.

HARDONK. Regenachtige dag, kil weer. 's Avonds bij M.[Moerman] geweest. Vandaag geen krant.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Omstreeks 14.00 uur lege benzinetank gevonden op heideperceel aan de Groenendaalseweg te Loenen.

1944 ----- 12 juli woensdag.

HARDONK. Wisselende bewolking met regenbuien, koud weer. Nog weer een deken extra over. Vandaag maar een krant van 1 blad!

1944 ----- 13 juli donderdag.

HARDONK. Droog weer, af en toe zon tot in de middag. De Duitsers vrezen blijkbaar dat de druk van de bondgenoten in hun te sterk zal worden. In Rusland loopt het voor hen op een catastrofe uit! Nog een paar dagen en de Russen zitten in Oost Pruisen. Wie had zoiets voor 6 weken kunnen denken. Bij T.[Terwel] geweest.

VAN HOUTUM. Een lid van de NSKK komt 's middags bij ons op het kantoor en geeft formulieren af. Daaruit blijkt dat onze vrachtauto nu ´sichergestellt´ is voor de Ortskommandantur. Wij moeten onder meer een vodje papier invullen met bijzonderheden over de chauffeur zoals aan wie het geld moet worden uitbetaald enzovoort. De auto moet altijd zoveel brandstof meevoeren dat hij naar de verzamelplaats voor gevorderde auto's in Berg en Bos kan rijden. Het is overduidelijk dat ook deze auto voor transport in Frankrijk zal worden gevorderd.

1944 ----- 14 juli vrijdag.

HARDONK. Zelfde weer. De Reichspost wordt uit den Haag overgeplaatst naar Apeldoorn en komt in ´de Bijenkorf´ [vroeger warenhuis aan de Hoofdstraat]. Apeldoorn is dichter bij de grens, dan ben je in geval van nood gauwer in Duitsland.

VAN HOUTUM. De laatste dagen passeren dagelijks (zowel heen als terug) een dertigtal paarden met Tsjechen. Deze moeten op het schietterrein tussen Hoenderloo en de Harskamp hout van een omgekapt bos naar een berijdbare weg slepen. Zij werken er hoogstens twee uur per dag en vertrekken daarna weer naar de stallen bij de Julianatoren ongeveer 15 km verder. Dat is nu Duitse economie! In onze omgeving wordt zeer veel bos omgehakt. Het meeste gebeurt op last van de Duitsers. Daarnaast zaagt de Gemeente een groot dennenbos bij Hoenderloo om. Deze heeft 300 m³ voor de schuilkelders nodig. Het vellen van een bos in het Leesten gebeurt noch op last van de moffen noch op last van de Gemeente. Het behoort tot het afgesloten gebied (zogenaamd oefenterrein) en wekt dan ook de nodige argwaan.

POLITIE. 15 juni tot en met 14 juli 1944. Bij een aan het station van de Nederlandse Spoorwegen alhier gehouden controle bleek door een particulier, die niet gerechtigd is om in fruit te handelen, een partij kersen te zijn aangevoerd op een Bezugschein afgegeven door de Oberzahlmeister van het Kriegslazarett ´Het Loo´. Bij het deswege ingestelde onderzoek deden de betrokken opsporingsambtenaren zeer onaangename ervaringen op. Tegen bedoelde particulier (Nederlander) wordt proces-verbaal opgemaakt waarvan afschrift wordt gestuurd aan de Sicherheitspolizei te Arnhem en Ortskommandant alhier. In verband hiermee is het gewenst te bevorderen dat Gezugscheine door Weermachtsinstanties alleen aan erkende handelaren worden afgegeven. Er werden 14 aangiften gedaan ter zake van rijwieldiefstal.

1944 ----- 15 juli zaterdag.

HARDONK. Bewolkt, in de middag weer wat regen. Geen nieuws.

1944 ----- 16 juli zondag.

HARDONK. Wisselende bewolking, weer wat regen. Geen nieuws.

VAN HOUTUM. De hele dag passeren Weermachttreinen Apeldoorn in de richting Deventer. Gemiddeld ieder kwartier één.

1944 ----- 17 juli maandag.

HARDONK. Prachtige zomerdag. Weer geen nieuws.

VAN HOUTUM. Er passeren 's nachts tegen één uur gedurende vijf minuten een groot aantal Britse vliegtuigen Kort daarna valt een bom in noordelijke richting. Een zoeklicht en een lichtfakkel (kerstboom) verlichten de hemel. De Landwacht houdt 's avonds na een uitvoering in Tivoli een razzia onder de aanwezigen. Zij hebben geen resultaat. Ondanks waarschuwingen zijn toch enkele onderduikers naar de uitvoering gegaan. Zij wisten zich te verstoppen en waren genoodzaakt tot de volgende morgen vier uur in het gebouw te blijven.

1944 ----- 18 juli dinsdag.

HARDONK. Bewolkte morgen, later zonnig, koude wind. Gisteravond razzia bij jazzavond in Tivoli door landwacht. Enkele lui opgepikt.

1944 ----- 19 juli woensdag.

HARDONK. Goed zomerweer, wind nog koud. 's Avonds bij mijn tante v.G. buiten gezeten. Volgende week dinsdag mogen we nog maar tot 10 uur op straat. Alweer vrijheidsbeperking. Gelukkig verliest Duitsland op alle fronten.

VAN HOUTUM. Sinds enige weken laten de Duitsers langs alle wegen mitrailleurnesten en zogenaamde éénmans- of dekkingsgaten graven. Dit geschiedt nu ook langs onze weg. Echter niet door burgers door een strafmaatregel. Het is hier stukwerk. Het zijn arbeiders uit de omgeving van Ede. Ze verdienen per gat 1,25 gulden en hebben zo'n grote geldzucht dat zij voor een kei of een wortel bang zijn. Dat is oponthoud en betekent minder verdienste. Zo kiezen zij bijvoorbeeld een bestaande kuil van een uitgegraven fosforbom en diepen deze uit tot 1,60 meter. Alweer 1,25 gulden! Zij zoeken de gemakkelijkste plaatsen uit. Dat is de reden dat zij in één van onze weiden de gaten ongeveer zes meter van de boomstammen graven. Daardoor wordt de hele wei vernield. Het gevolg is dat mijn vader tenslotte met de werkbaas contact opneemt. Na enig overleg wordt bereikt dat de gaten tussen de weg en het hek worden gegraven. Het is wel moeilijker maar wat hindert het. Zij hoeven geen lonen van 100 à 150 gulden per week te verdienen. Eén graver wordt bang doordat wij hem waarschuwen voor een gasleiding, een telefoonkabel en een hoogspanningkabel van 10.000 volt. Hij graaft verderop in de richting Hoenderloo. Het komt ook voor dat in een aantal gaten het grondwater opwelt. De opstellingen van de dekkingsgaten is bovendien onzinnig en wordt door de gravers zelf bepaald. Ieder systeem ontbreekt. Later vernemen wij dat de werkbaas naar de Weermacht is geweest en opdracht heeft gekregen dat er achter het fabriekshek geen gaten mogen worden gegraven. Volgens onbevestigde berichten zouden de eenmansgaten door de grote kans op ongelukken in Den Haag al weer worden dichtgegooid.

BURGEMEESTER PONT (Politie). Naar aanleiding van bij de heer burgemeester te Apeldoorn binnengekomen klachten aangaande minder goede behandeling van in het Ziekenhuis aan de Sprengenweg te Apeldoorn opgenomen geslachtszieke vrouwen en meisjes, heb ik (A.) Opperwachtmeester bij de Gemeentepolitie te Apeldoorn, de eer U Edel Gestrenge het navolgende te rapporteren.
Door of vanwege de Feldgendarmerie te Apeldoorn worden vrouwen, waarvan gemeld wordt, dat zij deze of gene Duitse Militair met een geslachtsziekte hebben besmet, aangehouden, gefotografeerd en ter behandeling overgebracht naar het Ziekenhuis aan de Sprengenweg te Apeldoorn. Zij worden in het Ziekenhuis behandeld door Dr. Dethmers, specialist in huid- en geslachtsziekten en worden verpleegd op zaal 1. Zaal 1 geeft uitzicht op de Sprengenweg en Koning Lodewijklaan, terwijl de tuin door de Spreng, rasterwerk en heg van de openbare weg is afgerasterd. Meerdere malen werd door het verplegend personeel geklaagd dat deze vrouwen, op wie generlei strafmaatregel kon worden toegepast, zich in het Ziekenhuis en in de tuin misdroegen terwijl het voorkwam dat zij zich langs clandestiene weg voor langere of kortere tijd uit het Ziekenhuis verwijderden. Zij doen dat vermoedelijk met hulp van buiten en verlaten het Ziekenhuis via tuin en afrastering. Daardoor is het plantsoen op sommige plaatsen vernield of beschadigd. Ook kunnen zij op deze wijze wederom contact hebben met militairen en burgers. Iets wat natuurlijk voorkomen moet worden. Toen dan ook voor plusminus 14 dagen terug weer 2 vrouwen waren weggelopen, die daarna te Harderwijk aangehouden werden en teruggetransporteerd, heeft rapporteur zich naar zaal 1 begeven en de betrokken vrouwen gewaarschuwd niet meer weg te lopen en uit de nabijheid van de afrastering vandaan te blijven. Kortom om zich ter plaatse behoorlijk te gedragen daar zij zich bij niet-opvolging van die waarschuwing aan strafmaatregelen zouden blootstellen. Desondanks verwijderden zich enige dagen daarna wederom 3 vrouwen via de afrastering uit het Ziekenhuis om zich enige uren daarna weer te melden. Deze toestand bleek onhoudbaar, ook al omdat de vrouwen zich op andere wijze misdroegen en nagenoeg niet naar het verplegend personeel luisterden. In overleg met de Feldgendarmerie en de heer Majoor van de Gemeente Politie te Apeldoorn, zijn de 3 weggelopen vrouwen door mij maandag, 3 juli 1944 naar het bureau overgebracht en daar op water en brood opgesloten in cel 5. Op dinsdag, 4 juli 1944 kreeg een van deze vrouwen, te weten mejuffrouw W., een bloedspuwing (ze kunnen bloedspuwingen krijgen op commando). Op dinsdag 4 juli 1944, 's avonds zijn de vrouwen wederom naar het Ziekenhuis teruggebracht in overleg met de voornoemde Majoor, omdat ze beloofd hadden, in het vervolg beter te zullen oppassen. De volgende dag bleek dat de meisjes W. en van 't S., 2 der gestrafte vrouwen, wederom contact hadden gehad via de heg met personen van buiten. In dit geval familie die haar een pakje deed toekomen. Beide meisjes zijn daarna wederom door mij opgehaald op woensdag, 5 juli 1944 en tot maandag, 10 juli 1944 in cel 5 in bewaring gesteld, eveneens in overleg met de heer Majoor voornoemd. Tijdens het overbrengen van de meisjes, verzekerde W. mij al 'dat ik er wel meer van zou horen'. Ze zou de Ortskommandant wel eens inlichten. De directrice, dr. Rodbard en ik, moesten maar voorzichtig zijn. Ze zou ons wel krijgen. Prompt daarop volgde een klacht bij de heer Burgemeester te Apeldoorn en bij de Ortskommandant te Apeldoorn. Dit als dank voor de goede behandeling tegen venerische ziekten.
Rapporteur heeft zelf meermalen geconstateerd, terwijl hij voor ziekenbezoek in het Ziekenhuis aanwezig was, dat deze vrouwen zich onmogelijk aanstelden, dikwijls contact zochten met op de weg zich bevindende Duitse militairen of leden van de Nederlandse Arbeidsdienst. Ook heb ik gezien dat een meisje, dat zelf eerder verpleegd is geworden terzake geslachtsziekte, zich via heg en tuin naar zaal 1 begaf om de vrouwen te bezoeken. Zij is door mij uit het Ziekenhuis verwijderd.
Nadat de meisjes gestraft zijn is het op zaal 1 veel rustiger geworden en worden de voorschriften beter nageleefd.
In verband met het vorenstaande hoorde ik op 15 juli 1944 de Geneesheer-directeur van het Ziekenhuis, J.J.A. Rodbard. Hij verklaarde 'Wij staan op het standpunt, dat alle opgenomen patiënten op dezelfde wijze worden behandeld, ongeacht ras, geloof of politieke gezindheid en ongeacht de ziekte waarvoor zij worden opgenomen. Daartegenover verwachten wij dat alle patiënten zich ordelijk en behoorlijk gedragen'.
Het betreft hier meisjes en vrouwen lijdende aan geslachtziekten, die op last van de Duitse Weermacht door de Feldgendarmerie in het Ziekenhuis worden gebracht voor opname en behandeling, zogenaamde 'gedwongen opname'. Deze patiënten worden verpleegd op een afzonderlijke zaal op de 3e klasse vrouwenafdeling.
Vele van de patiënten in kwestie gedragen zich echter hoogst onbehoorlijk, zijn brutaal en onhebbelijk. Zodra de dienstdoende zuster van de zaal af is zetten zij de boel op stelten, maken lawaai, bedenken allerlei dingen die in een ziekenhuis onduldbaar zijn. Zo waren zij onder andere onlangs bezig elkaar op een matras over de vloer te slepen. Kortom zij gedragen zich als een troep ondeugende schooljongens.
Herhaaldelijk zijn meerdere van deze vrouwen weggelopen. Zij ontvluchten dan ´s avonds in schemerdonker door de tuin, ontmoeten aan de omrastering van de tuin personen, die in het tevoren gesmede complot betrokken zijn.
Herhaaldelijk is het gebeurd dat Duitse Militairen daarbij behulpzaam waren. Op mijn verzoek heeft de politie deze vrouwen dan weer opgespoord en teruggebracht. Meerdere malen zijn deze patiënten voor hun wangedrag vermaand, zowel door de adjunct directrice als door mijzelf en hebben wij gedreigd de politie te verzoeken strafmaatregelen op hen toe te passen. Verscheidene malen heb ik mij met de geneeskundig inspecteur voor de Volksgezondheid in verbinding gesteld om te vragen waarheen ik bij wangedrag deze patiënten kon laten overbrengen. Altijd weer zonder resultaat. Op mijn verzoek heeft de politie een paar maanden geleden, ik meen 2 van deze vrouwen, op een zondag overgebracht naar het Hospitaal te Utrecht om daar voor straf te worden opgenomen. Helaas bracht de politie deze beide patiënten ´s avonds weer terug met het bericht dat Utrecht door plaatsgebrek deze vrouwen niet kan opnemen. Aangezien het zogenaamde 'gedwongen opnamen' betrof, moest ik deze vrouwen wel weer in het Ziekenhuis opnemen. Gevolg van een dergelijke gang van zaken is vanzelfsprekend funest voor ons prestige ten aanzien van deze patiënten. Uzelf hebt persoonlijk deze vrouwen toegesproken op de zaal en hen nog eens gedreigd met straf maatregelen bij wangedrag. Toen nu voor plusminus 2 weken geleden opnieuw 2 vrouwen waren uitgebroken met behulp van Duitse militairen heb ik de politie verzocht deze patiënten in het Politiebureau enige dagen en nachten op te sluiten. Dit is enige dagen later opnieuw nodig gebleken.
Met de Majoor van Politie heb ik nu afgesproken dat ik hem onmiddellijk zal doen waarschuwen wanneer Duitse militairen binnendringen op het terrein van het Ziekenhuis, ondermeer door vernieling van het hekwerk dat de tuin afgrenst. Hij zal dan de Ortskommandant opbellen die terstond de Feldgendarmerie zal zenden. Vermoedelijk hebben deze vrouwen thans uit zucht tot wraak voor hun opsluiting op het politiebureau een klacht tegen ons ingediend over slechte behandeling.
De lasten en moeilijkheden, die zich met dit soort patiënten in ons Ziekenhuis voordoen, worden ook elders ondervonden. Het ontvluchten uit het Ziekenhuis is bij ons niet te voorkomen doordat alle patiënten verpleegd worden in vertrekken die overal gemakkelijk toegang geven tot den tuin. Afsluiting van deuren en ramen is niet mogelijk en ook niet te maken. Over strafmaatregelen beschikken wij zelf niet. Van overheidswege zijn geen of onvoldoende voorschriften gegeven over strafmaatregelen die toegepast kunnen worden bij wangedrag van deze patiënten. Ondermeer zou volgens mij een strafkamp of strafziekenhuis moeten worden ingericht. Daarheen zouden deze vrouwen bij wangedrag kunnen worden overgebracht.
- Verpleegster R. geboren te Enschede, 3 september 1902, wonende Sprengenweg 68 te Apeldoorn verklaarde: 'Ik ben hoofdverpleegster van de vrouwenafdeling in het Ziekenhuis aan de Sprengenweg te Apeldoorn. Zaal 1 van die afdeling is in gebruik voor de verpleging van geslachtszieke vrouwen en meisjes. De meeste van deze patiënten worden door of vanwege de Feldgendarmerie in het Ziekenhuis gebracht. Deze patiënten worden bij ons behandeld zoals alle andere patiënten worden behandeld. Onderscheid wordt niet gemaakt. Alleen wordt van hen verwacht dat ze hun eigen zaal schoonhouden. Wat ten opzichte van hun ziekte niet het minste bezwaar oplevert. Feitelijk kunnen deze patiënten poliklinisch behandeld worden en thuis hun normale bezigheden verrichten. De voeding die deze patiënten krijgen is gelijk aan onze voeding en van de andere patiënten. Zo krijgen wij bijvoorbeeld 3 keer in de week vlees. Het gedrag van de patiënten was gedurende de laatste tijd zeer slecht. Ze gedroegen zich onbehoorlijk, deden precies wat ze zelf verkozen en luisterden niet naar waarschuwingen. Eén van de hoofdverpleegsters nam eens waar dat ze glijbaantje speelden met matrassen. Ook voerden ze soms een stoelendans uit. Kortom ze deden dingen die in een ziekenhuis niet thuis horen. Meermalen is het voorgenomen dat zij met hulp van buiten uit het Ziekenhuis wegliepen om later door de politie teruggebracht te worden of uit zichzelf terug te komen. Volgens mededelingen van andere patiënten hadden ze meermalen contact met Duitse militairen. Zo als de toestand in die tijd was was het onhoudbaar. Er werd dan ook herhaaldelijk door patiënten van andere zalen geklaagd. Enige weken terug zijn weer enige meisjes weggelopen, die daarna met opsluiting aan het politiebureau gestraft zijn. Nadien is het rustiger geworden. Ze maken nog wel eens kabaal en weigeren te werken. Maar de toestand is aardig verbeterd. Ze klagen soms over te weinig eten en willen dan eten mee laten brengen door het bezoek. Dat voedsel moet dan in het Ziekenhuis opgewarmd worden. Dit wordt natuurlijk niet toegelaten ook al in verband met de gasrantsoenering. De meisjes de H. en W. zijn de grootste belhamels'.
- Verpleegster K. geboren te Almelo, op 23 december 1912, wonende Sprengenweg 68 te Apeldoorn verklaarde:
'Ik ben verpleegster in het Ziekenhuis aan de Sprengenweg te Apeldoorn. Voor enige weken terug heb ik dienst gedaan op zaal 1. Wij werken om beurten op deze zaal. De voeding, die de patiënten op deze zaal krijgen, is gelijk aan de voeding van de patiënten van andere zalen. Minder krijgen ze nooit. Wel eens iets meer, als er brood enzovoort over is. De zaal moeten de vrouwen zelf schoon houden. Het spoelhok wordt schoongemaakt door de dienstdoende zuster met één van de patiënten. De voorschriften worden door deze patiënten slecht opgevolgd. In de regel volgden ze hun eigen zin. Ik verbood hun bijvoorbeeld niet verder te gaan dan de waranda. Toch moest ik hen, vooral tijdens de late dienst, vaak uit de tuin halen. Daar zochten ze contact met Duitse militairen of familie. Ook worden ze op deze wijze van buiten af geholpen om te ontvluchten. Want de eigen kleding is achter slot opgeborgen. Op de zaal werd veelal kabaal gemaakt. Dat gaf aanleiding tot klachten van andere patiënten. Ook is het meermalen voorgevallen dat enige meisjes uit het Ziekenhuis wegliepen. Terwijl ik er dienst deed is het 2 maal gebeurd. De meisjes zijn daarna gestraft met opsluiting in het Politiebureau. Nadien is de toestand veel beter geworden. De meisjes de H., W. en van 't S. zijn de grootste belhamels'.
- Ik, rapporteur, verklaar dat de geslachtszieke vrouwen, W., geboren 16 juli 1924 te Oldebroek, H., geboren 4 februari 1922 te Deventer en van 't S., geboren 1 augustus 1924 te Epe, nog steeds in het Ziekenhuis verpleegd worden. Het zijn 3 belhamels, drie vrouwen die gedurende hun aanwezigheid daar de atmosfeer hebben verpest. Indien de mogelijkheid bestaat deze vrouwen voor straf in één of ander werkkamp te kunnen doen opnemen, zou dit volgens mij een heilzame invloed hebben op de verdere gang van zaken en zeer preventief werken.
Mogelijk kan aan dit drietal nog worden toegevoegd N., geboren te Isselburg (D) huisvrouw van G. wonende te Apeldoorn, zijnde een publieke vrouw. Zij oefent al jaren dit bedrijf te Apeldoorn uit. Een zeer a-sociaal element dat ook abortus pleegt bij daarvoor in aanmerking komende vrouwen en meisjes. Enige weken terug is deze vrouw door mij, op last van de Duitse overheid (ze is al 3 tot 4 maal geslachtsziek geweest en een gevaar voor de Maatschappij) aangehouden en overgebracht naar den SD te den Haag teneinde voor enigen tijd uit de Maatschappij te worden verwijderd.
In verband met andere beslommeringen (de inval in Frankrijk had net plaats gevonden) is zij na plusminus 3 weken wederom in vrijheid gesteld.
Waarvan door mij, rapporteur, is opgemaakt dit rapport te Apeldoorn, op 19 juli 1944,
de Opperwachtmeester A. Gezien de Majoor der Gemeente Politie, bij afwezigheid de Kapitein Politie de F.

POLITIE. Vandaag is een aanslag gepleegd op de heer Mees met dodelijke afloop. Het onderzoek heeft tot op heden geen resultaat gehad.

1944 ----- 20 juli donderdag.

HARDONK. Zelfde weer als gisteren, toch nog koud. Gisteravond laat de heer Mees, Genistalaan, door onbekende daders in een tweetal auto's op gemene manier doodgeschoten.

VAN HOUTUM. Naar aanleiding van een moord staat een oproep van de politie in de NAC-krant. Gisterenavond verschenen twee auto's voor een huis aan de Genistalaan. Er stapten twee personen uit. Ze schoten de huiseigenaar Mees aan. De zwaargewonde overleed in het ziekenhuis. Hij is Oranjegezind en staat bij de NSB-ers op de zwarte lijst sinds de aanslag op Dobbelman. Mees is directeur van een ijzergieterij in Vaassen. Hij is er door de Duitse beheerder uitgetrapt.

BURGEMEESTER PONT. Een aanslag werd gepleegd op een Apeldoornse ingezetene die de dood tengevolge had. De vermoorde was geen lid van enige politieke Beweging en bewoog zich ook nimmer op politiek terrein. Gedacht wordt aan een politieke wraakneming door de aanslag op de directeur van het GAB. Als dit inderdaad het geval is kan ik slechts mijn afschuw uitspreken over dergelijke methodes waarvan onschuldigen het slachtoffer worden.

1944 ----- 21 juli vrijdag.

HARDONK. Zonnige dag, tegen de avond verandering. Onweer op afstand, kouder. Het onderwerp der belangstelling is de aanslag van de ´generaals´ op Hitler. Afwachten!

1944 ----- 22 juli zaterdag.

HARDONK. Regen en onweersachtig, later opklarend. Een NSB-er prees 's middags ´Volk en Vaderland´ aan met de volgende woorden ´weggetrapte redacteur van de Telegraaf wordt bijltjesdagminister in Londen´. Of de heren ook nattigheid voelen! Het kan geen kwaad.

1944 ----- 23 juli zondag.  HARDONK. Bewolkt, later opklarend en zonnig. Geen nieuws.

1944 ----- 24 juli maandag.

HARDONK. Regenachtig, later droog, maar somber. Volgens de krant moet Duitsland in Rusland weer flink verliezen.

VAN HOUTUM. Britse vliegtuigen passeren 's nachts tussen 12 en 1.30 uur in kleinere groepen. Eén toestel stort in zuidelijke richting neer. Er worden veel lichtfakkels afgeworpen.

1944 ----- 25 juli dinsdag.

HARDONK. Jammer genoeg steeds bewolkt. Niets.

1944 ----- 26 juli woensdag.

HARDONK. Prachtig zomerweer. Met ons drieën naar de Joolhut geweest. Het huisje was geweldig vervallen, maar het terrein was even schitterend als vroeger. We gingen over Assel langs de spoorlijn terug en waren tegen 6 uur thuis. Op straat was de landwacht weer slavenjagerswerk aan het verrichten.

VAN HOUTUM. 's Morgens houden de Duitsers weer oefeningen rondom de fabriek. Zij vernielen veel in de groentetuin en lopen dwars door het aardappel- en roggeveld. Het is toch van een ander!

1944 ----- 27 juli donderdag.

HARDONK. Onweer in de nacht. Overdag af en toe regenbuien. Niets te vermelden.

1944 ----- 28 juli vrijdag.

HARDONK. Zelfde weer als gisteren en geen nieuws.

BLOEM. De Russen vechten hard om Warschau. Ze zouden daar de laatste week 80 kilometer opgerukt zijn. In Frankrijk schiet men van beide kanten weinig op.

1944 ----- 29 juli zaterdag.

HARDONK. Mooi weer. In de morgen even luchtalarm.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Om 11.09 uur ´Luchtalarm´, 11.50 uur ´Luchtalarm Geëindigd´.

1944 ----- 30 juli zondag.

HARDONK. Bewolkt met regenbuien. Geen bijzonders.

BURGEMEESTER PONT (1 - 31 juli). Op zijn tournee door Nederland heeft het Indische Gamelan-, Krontjong en Hawaiian Kunstgezelschap ´Sinar Laoet´ op 29 en 30 juli een drietal zeer geslaagde uitvoeringen gegeven in het openluchttheater ´Berg en Bosch´ te Apeldoorn.
Nog steeds blijft het produceren van de benodigde hoeveelheid gas zorgen baren. Het productiemateriaal wordt bij de dag slechter en aan reparatie en vernieuwing komen de Technische Bedrijven niet toe. Met de bouw van de nieuwe oven is men ook niet verder gekomen. Men wacht nog steeds op de toewijzing van het nieuwe ijzer. De Duitse ovenbouwfirma blijkt niet te kunnen aanvangen zonder de vereiste toewijzingen.
Bij het bureau Openbare Nutsbedrijven en de Vakgroep Gasbedrijven zijn door de directeur van de Technische Bedrijven voor de zoveelste maal aangedrongen op de toewijzing van het benodigde ijzer. Tot heden echter zonder resultaat.
Van de Rüstungsinspektion, Abteilung Gewerbliche Wirtschaft, werd mededeling ontvangen dat door Technische Bedrijven in de lopende en volgende periode een verhoogd kwantum gas moet worden geleverd aan de ´Industrie´ te Vaassen en opnieuw aan de Junckers rijwielfabriek te Apeldoorn. Beide fabrieken zijn geheel voor de Weermacht ingeschakeld. In den Haag wordt overwogen om, als Technische Bedrijven niet in staat mochten zijn de vereiste hoeveelheid gas te leveren, de gaslevering aan de civiele bevolking strenger te rantsoeneren. Daartoe werden technische bedrijven verplicht een enquête in te stellen in het gehele verzorgingsgebied (17.000 verbruikers). Daarna zullen door de Rüstungsinspektion maatregelen worden beraamd. Tot heden is daarop nog geen beslissing genomen.
De kwaliteit van de ontvangen kolen is goed zodat Technische Bedrijven daarmee het gevaar van strengere rantsoenering ten dele kunnen keren. Aan de slijtage van het productieapparaat, met name de ovens, kan men echter niets doen en dit zal zich op de geproduceerde hoeveelheid wreken.
Meerdere moeilijkheden zijn nog te verwachten. Er is bericht ontvangen dat de smeeroliën geblokkeerd zijn en de Technische Bedrijven daarvan zoo goed als niets meer zullen ontvangen. De aanvoer van kolen stagneert zeer sterk, per 1 augustus reikt de voorraad slechts voor 10 dagen. Een hoeveelheid van 500 ton Belgische kolen zullen Technische Bedrijven buiten hun toewijzing om ontvangen. Deze hoeveelheid moet worden beschouwd als een voorraad voor tijden van nood waarover men dan zelf kan beschikken en die eventueel beschikbaar gesteld moet worden voor levensmiddelenbedrijven.
Eind juli zijn de beide werklieden die Technische Bedrijven voor de hulpactie in Duitsland hebben moeten afstaan weer teruggekeerd.
Technische Bedrijven te Apeldoorn zijn aangewezen, om 800 gaskomforen op te slaan. Deze zullen vanuit hier gedistribueerd worden op aanwijzing van het Bureau voor de Metalenverwerkende Industrie, te dienste van gebombardeerde steden.
Voor de voorziening in noodgevallen, wanneer de waterleiding op een of andere wijze niet meer zou functioneren, is aan elk der waterverbruikers een circulaire ter hand gesteld. Daarin wordt uiteengezet hoe zij hebben te handelen, wanneer deze toestand intreedt.
Voor de ontzuring van het water gebruiken Technische Bedrijven nu ´Magno´ in plaats van het marmer dat men niet meer kon verkrijgen. De ontzuring is daarom nu weer hervat.
Over de Bad- en Zweminrichtingen en over het Volksbadhuis zijn geen bijzonderheden te vermelden alleen dat bij het afwezig zijn van een voorraad gas ook die inrichtingen op dat ogenblik gebrek hebben aan warm water.

1944 ----- 31 juli maandag.

HARDONK. Wisselend bewolkt, zacht weer. Met Paul langs het Kanaal naar Vaassen gefietst en bij wasserij Bos opname van molenwijer genomen. Hier is pas weer een rad in gebruik genomen. Lange jaren was daar geen rad geweest. Bij de boerin op bezoek en bij de Smaldert enkele opnamen gemaakt. In de zaken is men bezig met de beruchte ´Z Karte´ nog meer personeel naar Duitsland weg te persen.

BURGEMEESTER PONT (1 - 31 juli). De werkzaamheden in opdracht van de Duitse Weermacht door ingezetenen van de gemeente Apeldoorn vinden normaal voortgang en leveren vele moeilijkheden op.
Volgens de wethouder van Sociale Zaken het volgende.
De kledingvoorziening is zeer slecht te noemen ondanks de omstandigheid dat door de gemeente al gedurende een groot aantal jaren voor 1940 zeer bijzondere maatregelen zijn getroffen om in deze nood onder de minstdraagkrachtigen te voorzien.
Thans is de toestand aldus te kenschetsen dat niet alleen onder de arbeidende bevolking maar ook in tal van andere kringen een tekort is ontstaan aan onder- en bovenkleding en schoeisel. Dit tekort stijgt met de dag.
Met het voorzien van klompen aan hen die daar behoefte aan hebben is het alles behalve rooskleurig gesteld. Door middel van door de burgemeester ingevoerde regeling tot distributie van klompen wordt getracht enige regelmaat in de chaos te scheppen. Daarbij si de kleinhandel ingeschakeld. De distributie heft echter het tekort van klompen niet op. Ook de reparatie van klompen ondervindt grote moeilijkheden als gevolg van gebrek aan hout.
Alle pogingen om langs deze weg enige verlichting te brengen in het zo moeilijke probleem zijn tot heden niet geslaagd.
Ook aan schoeisel is er een nijpend tekort onder de bevolking. Vooral zij die dit schoeisel voor hun werk nodig hebben.
Het schoolverzuim onder de kinderen stijgt onrustbarend omdat zowel schoenen als klompen ontbreken bij de schoolgaande jeugd. Het verstrekken van klompen aan schippers is een probleem op zich zelf. Een oplossing is daarvoor nog niet gevonden.
De voedselvoorziening is in het algemeen gezien de tijdsomstandigheden niet slecht te noemen maar zou beter kunnen als dit mogelijk is.
De aardappelenvoorziening baart de laatste tijd zorg. In de periode van 10 tot en met 20 juli zijn er gezinnen geweest die tot 4 dagen toe zonder aardappelen zijn geweest.
De groentevoorziening van de Rijksduitsers (burgers) die overvloedig is te noemen ten opzichte van wat de Nederlandse bevolking krijgt geeft aanleiding tot ontstemming. Arbeidersvrouwen die uren in de rij staan en soms met niets of met een onvoldoende portie groenten als spinazie en dergelijke worden afgescheept zien de vrouwen van Rijksduitsers met ruime porties bloemkool uit de groentewinkels komen.
De fruitvoorziening geeft een zelfde beeld te zien. De Nederlandse bevolking krijgt niets of in zeer onvoldoende mate fruit bij de groentehandelaar terwijl alweer de vrouwen van de Rijksduitsers ruim worden voorzien van fruit als aardbeien, kersen en dergelijke. Men ziet Duitse huismoeders met hun kind in de wagen over de weg gaan terwijl een mandje met aardbeien of kersen tussen de kinderen in staat. Zij snoepen er naar hartelust uit terwijl de Nederlandse jeugd het toe kijken heeft.
Hoewel wij de Rijksduitsers van harte gunnen dat zij ontvangen is het vanzelfsprekend dat ook de Nederlanders gaarne hun portie in ontvangst willen nemen.
Gevreesd moet worden dat een en ander nu tot ontstemming aanleiding geeft en op den duur tot ongeregeldheden zal leiden.
De gemeente doet op het gebied van de voedselvoorziening in het geval van de groentevoorziening wat redelijkerwijze van haar kan worden verwacht. Met inschakeling van de Heide Maatschappij zijn ongeveer 120 hectare grond met groenten en vroege aardappelen beplant.
Veel last wordt ondervonden van een tekort aan personeel bij het zaaien, planten en oogsten. Ook de wildschade is buitengewoon groot.
Maatregelen zijn getroffen waardoor het houden van volkstuinen en van de bedrijfsvolkstuinen worden aangemoedigd.
Ten opzichte van de volksgezondheid ontbreekt in onze gemeente een goed ingerichte en goed werkende geneeskundige dienst. Dit is een voelbare leemte in onze bijna 80.000 inwoners tellende gemeente. Het Rooms Katholieke Ziekenhuis en het Algemeen Ziekenhuis hoe goed ook ingericht zijn daartoe onvoldoende geoutilleerd. Bovendien is het een ongewenste toestand dat het Algemeen Ziekenhuis hier ter plaatse een particuliere stichting is. Daarbij worden de tekorten op de exploitatie praktisch volledig door de gemeente betaald maar waarbij de medezeggenschap van de gemeente onevenredig klein is.

1944 ----- 1 augustus dinsdag.

HARDONK. Bewolkt, later zonnige dag. Niets.

1944 ----- 2 augustus woensdag.

HARDONK. Prachtige heldere zonnige dag. Krijg bevel om aanstaande zaterdag van 6 - 8 uur te posten bij houtstapels aan de Hofstraat waar hout voor schuilkelders gestolen is. Zal zien er af te komen. 's Avonds even rondgefietst. Aan de overweg Asselsestraat stond een vijftal landwachters met geweer om te proberen landgenoten in te pikken.

1944 ----- 3 augustus donderdag.  HARDONK. Prachtig zomerweer. De gehele morgen bezig geweest om het wacht staan eraf te krijgen. Tot nu lukt het niet. 's Avonds wat ´cake en limonade´ om de gunstige stemming nog te verhogen. Verovering Rennes [in Frankrijk].

1944 ----- 4 augustus vrijdag.

HARDONK. Opnieuw schitterende zomerdag. Bericht ´niet op wacht hoeven te staan´. Fijn! Weinig nieuws.

1944 ----- 5 augustus zaterdag.

HARDONK. Alweer schitterende dag. Geen bijzonders.

VAN HOUTUM. De gemeente Apeldoorn stelt wegens het aardappelentekort een extra rantsoen van één kilogram beschikbaar. Er zijn echter al veel aardappels van de gemeentegronden (soms midden in de stad) gestolen. Dit is te begrijpen. Iedereen is van mening dat deze aardappels na de oogst naar de moffen zullen verdwijnen.

1944 ----- 6 augustus zondag.

HARDONK. Fraai weer houdt aan. Naar Kapel geweest bij zendeling Slump. Hoorde 's avonds over hevige ruzie in de Wilhelminaschool aan de Parkweg [nu Prof. Röntgenstraat] tussen enige ´wachtmannen´ die bezigwaren elkaar eens fris uit te schelden!

VAN HOUTUM. In Beekbergen nemen eenheden van een wachtbataljon intrek in de school die al enige tijd door vakantie is gesloten. Deze landverraders hebben tot taak te voorkomen dat werken van de Duitse Weermacht, zoals kabels en dekkingsgaten, niet worden vernield.

1944 ----- 7 augustus maandag.

HARDONK. Opnieuw echt zomerweer. Met logé naar Niersen geweest. Erg gesukkeld met de slechte banden. Toch op tijd terug. Niets.

VAN HOUTUM. De PTT [nu KPN] maakt een begin met het slopen van telefoontoestellen met geblokkeerde nummers. De families Palm moeten op één na hun toestellen missen. De NAC [krant] geeft een verslag van een NSB-vergadering op de markt in Apeldoorn. Spreker legt de nadruk op de Russische gruwelen. Tot zover de krant. In werkelijkheid begon toen de aardigheid pas. Twee Duitse soldaten zeiden openlijk tegen de spreker dat hij alles loog. Daarop ontstond een worsteling waaraan de burgerij graag deelnam. Het slot was dat de NSB-ers zoveel ransel kregen als ze zelf maar wilden. Eén NSB-er bijvoorbeeld werd over de tafel van een kraamtent gesmeten. Zoiets mag echter niet in de krant staan.

1944 ----- 8 augustus dinsdag.

HARDONK. Lekker zomerweer. In de middag onweer op afstand. Geen nieuws.

1944 ----- 9 augustus woensdag.

HARDONK. 's Morgens mistig, later zonnige dag. De krant mag niet meer met behulp van een kaart de situatie aangeven!

VAN HOUTUM. Het taxiverkeer is aan nieuwe regels gebonden. Men mag hoogstens tot tien kilometer buiten de gemeente personen vervoeren als het geen ziekentransport betreft. Alle uitstapjes met taxi's of andere nog rijdende auto's zijn verboden.

POLITIE. De op 14-5-1944 door de SD te Arnhem gearresteerde wachtmeester van de gemeentepolitie (H.Klein) is blijkens het door zijn vrouw op 28-8-1944 ontvangen bericht op 9 augustus 1944 terechtgesteld.

1944 ----- 10 augustus donderdag.

HARDONK. Bewolkt, in de middag veel wind, toch goed weer. Met logé naar spoorlijn Orderbos geweest en bramen geplukt. Er zitten daar volop. Jammer dat langs de lijn een hoop braamstruiken, eiken- en berkenboompjes afgemaaid moesten worden. De Duitsers zijn bang dat parachutisten zich daaronder zullen verbergen. Nou die zullen wel oppassen. Ze kunnen wel een beter plekje vinden!

BLOEM. Wederom zijn 24 Nederlanders, uit 's Hertogenbosch en omgeving, ter dood veroordeeld wegens verboden wapenbezit, sabotage en moord op NSB-ers en Duitse militairen. Acht personen die de aanslag op Hitler door middel van een tijdbom voorbereid hadden zijn ter dood gebracht door de strop.

1944 ----- 11 augustus vrijdag.

HARDONK. Zonnig. Geen nieuws.

1944 ----- 12 augustus zaterdag.

HARDONK. Wisselende bewolking. Niets.

1944 ----- 13 augustus zondag.

HARDONK. Prachtige zonnige dag. Iets koeler. Om half twaalf 's avond 5 minuten luchtalarm.

1944 ----- 14 augustus maandag.

HARDONK. Zomerweer. Geen nieuws.

VAN HOUTUM. Om 12 uur is er luchtalarm. Kort daarop begint Deelen te schieten. De wolkjes zijn duidelijk te zien. We zien met de verrekijker vlak boven de bosrand een groot aantal vliegtuigen naar het westen vliegen. Deze formaties draaien bij en komen even later recht over. Het afweergeschut wordt steeds intensiever en schiet één bommenwerper uit de formatie. Eerst zien we een grote rode wolk en vervolgens zwarte rook terwijl het vliegtuig uit elkaar spat. Alles in een fractie van een seconde. De bommen schijnen geëxplodeerd te zijn. Bijna tegelijkertijd staat het vliegveld aan een zwaar bombardement bloot. De ontploffingen houden minuten aan. Na de aanval veranderen de formaties opnieuw van koers en vliegen naar het noorden. De toestellen zijn vanwege de zon moeilijk te tellen. Het zijn er in ieder geval 100 en ze vliegen laag. De motoren zijn wel maar de kentekenen niet te onderscheiden. Enige minuten later passeren terugkerende jagers. Er vallen drie benzinetanks in de richting Assel. Een drietal jagers vliegt laag boven de spoorlijn en mitrailleert een rangerende locomotief op het station in Assel. Het luchtalarm duurt tot 12.45 uur. Naar wij later horen zijn op Deelen de kruispunten van de startbanen getroffen. Bovendien vloog een opslagplaats van teer in de lucht. Rondom het vliegveld liggen resten van drie vliegtuigen waaronder ook Duitse jagers. Op het vliegveld schijnt slechts één burger gedood te zijn. Later hangt boven het vliegveld een grote wolkenbank door de grote stofwolken en rookontwikkeling. De Apeldoornse brandweer haalt in totaal zeven benzinetanks op. Eén viel achter het ijzerterrein van mijn oom aan de Nieuwstraat en vernielde een appelboom. De Duitsers rekwireren [vorderen] in Apeldoorn een aantal vrachtauto's voor Deelen. De Technische Noodhulp wordt opgeroepen.

POLITIE (15 juli tot en met 14 augustus 1944).
- De groentevoorziening verliep over de afgelopen periode vrij gunstig. De fruitvoorziening daarentegen liet zeer veel te wensen over. Ook de aardappelenvoorziening ondervond aanzienlijke stagnatie. Het natuurlijke gevolg hiervan is dat de bevolking zelf voorzieningen van deze producten ter hand neemt en in groten getale er op uit trekt om zich van het nodige te voorzien wat de distributie weer niet ten goede komt.
- De geslachtszieke vrouwen, die in het ziekenhuis voor verplichte behandeling zijn opgenomen, geven door wangedrag en herhaaldelijk ontvluchten voortdurend moeilijkheden terwijl geen afdoende strafmaatregelen tegen hen zijn te nemen. Met de Sicherheitspolizei is nu een regeling getroffen dat zij, die ontvluchten nadat zij weer zijn opgespoord en aangehouden, en de belhamels van de onrustverwekkers aan de Sicherheitspolizei worden overgegeven.
- Wegens rijwieldiefstal werden 5 personen aangehouden.

1944 ----- 15 augustus dinsdag.

HARDONK. Zonnig. Naar het Willemsbos geweest. In de lucht begon het steeds rumoeriger te worden. Grote aantallen vliegtuigen verschenen, luchtafweergeschut op Deelen kwam in actie en al gauw zagen we een vliegtuig in brand staan. Even tevoren was er een losse locomotief langs gekomen en een lange trein vol Duitsers en materiaal. De machine werd bij Assel stukgeschoten. De troepentrein bij Stroe aangevallen waarbij veel Duitsers gedood moeten zijn. In Apeldoorn gekomen hoor ik op straat over de landingen in Zuid-Frankrijk. Er komt schot in. 's Avonds bij M.[Moerman] geweest.

SPOORWEGEN. Op 15 augustus 1944 was Assel weer aan de beurt. Toen werd een trein door vliegmachines onder vuur genomen met het gevolg dat de locomotief defect geraakte. Het spoor liep lichte beschadigingen op. Diezelfde dag werd bij Stroe (km 65.250) een militaire trein aangevallen door Mosquitos met een zelfde gevolg als te Assel.

1944 ----- 16 augustus woensdag.

HARDONK. Mooi zomerweer. Om half negen met beide logés naar Joolhut geweest. Bij de Julianatoren luchtalarm, maar doorgefietst naar Joolhut en daar om 10 uur aangekomen. Op de terugweg op de lijn bij Assel veel treinen gezien. Tegen 7 uur thuis. Mooie dag, gelukkig ook geen bandenpech.

VAN HOUTUM. 's Nachts om één uur vallen een zestal bommen in Schaarbergen. De school en de kerk hebben schade. Om drie uur stijgen enige jagers van vliegveld Deelen op.

1944 ----- 17 augustus donderdag.

HARDONK. Iets minder mooi weer, veel wind. Het nieuws uit Frankrijk blijkt heel goed te zijn. In de krant staat onder andere ´er zullen van onze zijde zeer handige operaties nodig zijn om aan dit gevaar het hoofd te bieden´. Het betreft hier de omsingeling van de Duitse troepen aan het front in Normandië.

BLOEM. De Amerikanen landen nu ook bij Toulon in Zuid-Frankrijk. Eerst hadden ze ergens anders poppen uitgegooid aan parachutes om daarna bij Toulon te landen.

1944 ----- 18 augustus vrijdag.

HARDONK. Zonnig weer, met af en toe enige bewolking. Niets.

VAN HOUTUM. Met ingang van 20 augustus aanstaande wordt het tabaksrantsoen tot tweederde van het huidige teruggebracht.

1944 ----- 19 augustus zaterdag.
HARDONK. Warm weer. Het front in Normandië ´geliquideerd´. Vorige nacht veel vliegtuigen over.  VAN HOUTUM. 's Nachts om 0.15 uur worden we allemaal wakker door het rammelen van de deuren. Vijf minuten later wordt het heviger. Daarna kunnen wij gedurende een kwartier ook nog de bomontploffingen horen. Het gerammel van de deuren houdt om 0.45 uur op. Gedurende die tijd zien we in de richting van het Ruhrgebied lichtflitsen. Bij Deelen, Zutphen (voor het eerst) en Deventer (idem) schijnen zoeklichten en boven Harskamp hangen zo nu en dan lichtfakkels. De eerste vliegtuigen passeren om 0.50 uur via het noorden. Vijf minuten later komen zij ook recht over. Dit gaat een uur door. Enkele formaties vliegen zo laag dat de silhouetten van de vliegtuigen goed zichtbaar zijn.

1944 ----- 20 augustus zondag.

HARDONK. Zoel warm weer. Geen nieuws.

1944 ----- 21 augustus maandag.

HARDONK. Mooi zonnig weer. Nieuws ontbreekt.

VAN HOUTUM. Alle kranten dringen er bij de lezers op aan hun eigen verbouwde tabak bij erkende instanties te laten fermenteren. Alle pogingen om zelf te gaan fermenteren worden afgekeurd. Hiervoor wordt geen reden opgegeven. Iedereen weet dat men na het fermenteren door een erkende instantie nog de verschuldigde belasting moet betalen. Door het opzenden van de eigenbouw loopt men bovendien het risico dat de moffen er beslag op leggen of dat transporteurs het grootste gedeelte stelen.

1944 ----- 22 augustus dinsdag.

HARDONK. Zomers weer. Geen nieuws.

BLOEM. Roemenië trekt zich terug van Duitsland en sluit zich bij de Russen aan waartegen hij eerst vocht in vereniging met Duitsland. In Frankrijk zijn de Engelsen Parijs genaderd.

1944 ----- 23 augustus woensdag.

HARDONK. Warme zomerdag. Op straat wordt het bericht verteld dat Parijs bevrijd zou zijn, heerlijk!

1944 ----- 24 augustus donderdag.

HARDONK. Prachtig zomerweer. Naar Assel gefietst. Bij de Dassenberg aan de rand van de heuvelrug gegeten met het gezicht op het prachtige panorama in de richting van Assel. Ook de weg over de Dassenberg is nog steeds een der mooiste van Apeldoorn. Het is te hopen dat de alles vernielende kapwoede van de Duitsers aan dit terrein voorbij gaat! Onderweg hoorde ik van iemand het grote nieuws over Roemenië. Wat een goede tijdingen de laatste dagen.

VAN HOUTUM. Op Paleis Het Loo wordt een tentoonstelling van schilderijen van Veluwse schilders gehouden. Het zijn alle NSB-producten zodat er niemand naar toe gaat ook al was het maar om te zien hoe de Duitsers het Paleis vernield hebben.

1944 ----- 25 augustus vrijdag.

HARDONK. Eerst bewolkt en koeler, later weer zon. Vandaag ontbreekt het nieuws.

1944 ----- 26 augustus zaterdag.

HARDONK. Bewolkt, later zonnig. De berichten uit de krant zijn niet slecht.

VAN HOUTUM. Om 12.35 uur horen we bomontploffingen in de richting Zutphen. Tien minuten later komen er vliegtuigen recht over. Op dezelfde tijd begint het luchtdoelgeschut van Deelen te vuren. Het wordt gevolgd door een kort maar zwaar bombardement van het terrein om het vliegveld. Wij tellen zestien vliegtuigen. Zij zijn zeer hoog. Plotseling horen we een scherpe fluittoon gevolgd door een knal. In de lucht hangt een zwarte rookpluim. Wij denken aan een neergestort vliegtuig maar naar we later vernemen is het een bom die bij Beekbergen is gevallen. Om 12.55 uur volgen nieuwe bomontploffingen in de richting Zutphen. Er vielen naast gewone bommen ook raketbommen op Deelen. Deze lieten een witte rookstreep achter. Ten noorden van Epe maakt een bommenwerper een noodlanding. De tien inzittenden weten te ontkomen.

1944 ----- 27 augustus zondag.

HARDONK. In de nacht regen, later opklarend en overdag fraai zomerweer. Naar de vroege jeugddienst in Grote Kerk bij ds. Krop uit Geldermalsen. De predikant sprak ook over de gebeurtenissen van de laatste dagen die de vrijheid van ons land dichterbij brachten. Hij bad voor onze Koningin die aanstaande donderdag haar verjaardag hoopt te vieren.

1944 ----- 28 augustus maandag.

HARDONK. Regenbui 's morgens. In de middag weer zon, koel en winderig. Niet uit kunnen gaan wegens bandenpech. Niets.

VAN HOUTUM. De rantsoenen gas en elektriciteit worden met 15 % verminderd. Dit is voor elektriciteit te verklaren omdat onze centrales veel stroom aan Duitsland moeten leveren. Door aankoppeling op het 'net' Keulen lopen alle elektrische klokken ongelijk. Eerst liepen zij per dag 20 minuten achter maar nu lopen ze 10 minuten voor. Op een openluchtvergadering van de NSB in Apeldoorn spreekt de wethouder van onderwijs. Hij daast zoals te verwachten was. Hij zegt letterlijk: ´Juicht Nederland, juicht! De bolsjewieken naderen snel onze grenzen en met hen heerlijkheden als koffie en thee´. Volgens geruchten wordt er op Deelen een V-1-startplaats gebouwd. Er gebeurt wel iets. Er komen dagelijks een veertigtal wagons aan. Deze worden ´s nachts gelost. Over de lading is niets bekend. Mijn neef Jaap uit Arnhem krijgt een oproep om op het vliegveld [Deelen] herstellingswerk te verrichten. Hij duikt voorlopig onder. Alle Ausweise van de arbeidsinzet worden afgestempeld op de datum 30 september 1944. Twee neven, die een Ausweis voor onbepaalde tijd hebben vallen er ook onder. De RAF werpt de laatste nachten nieuwe stannioolstroken af van groot formaat. De lengte is 150 cm en de breedte 5 cm.

1944 ----- 29 augustus dinsdag.

HARDONK. Bewolkt, koeler. Geen nieuws.

VAN HOUTUM. Op het station in Apeldoorn komen vijf treinen met gewonden aan. Eén hiervan is een hospitaaltrein. De overigen bestaan uit goederenwagons. Naast gewonden worden er ook al enige lijken uitgehaald. Al deze Duitse gewonden worden met trailers en Rode Kruis auto's (als nog aanwezig) naar Paleis Het Loo en de Sint Jozefstichting [aan de Deventerstraat] vervoerd. Enkele burgers lachen om deze transporten en worden door de Duitsers afgeranseld.

1944 ----- 30 augustus woensdag.
HARDONK. Bewolkt, af en toe wat regen. Niets.  VAN HOUTUM. Er kwamen gisteren 1.700 gewonde Duitse soldaten in Apeldoorn aan. Zij hebben, wegens gebrek aan bedden de hele nacht op de vloeren in de zalen gelegen. De bedden worden 's morgens per vrachtauto gebracht. Over enige vordering is niets bekend. Alleen al op het Paleis zijn 14 artsen aangesteld. Vele gewonden kwamen slecht verbonden aan. Ook bij het vervoer wordt niet voorzichtig met hen omgegaan. Welke reden de Duitsers ermee hebben om de zwaargewonden alleen 's nachts te vervoeren is niet bekend. De tentoonstelling met werken van Veluwse schilders is afgelast. De gezondheidstoestand in Nederland gaat snel achteruit. Er zijn veel gevallen van dysenterie met dodelijke afloop. In Drenthe komen 62 gevallen van kinderverlamming voor. Het aantal TBC-sterfgevallen neemt met 15 % toe.

1944 ----- 31 augustus donderdag.

HARDONK. Verjaardag van onze Koningin. Heb direct 's morgens een paar platen gedraaid. Veel gewonden uit Frankrijk komen op de Sint Jozef Stichting [nu Psychiatrisch Ziekenhuis aan de Deventerstraat].

VAN HOUTUM. Gisteren passeerde over de spoorlijn naar Amersfoort een trein beladen met een groot type bommen. Deze stonden rechtop en staken boven de wagons uit. Dit zijn hoogstwaarschijnlijk gasbommen geweest. Bij Dieren is een opslagplaats van dit soort projectielen. De geruchten over vliegende bommen op Deelen hebben hierop misschien ook wel betrekking. In Apeldoorn komen opnieuw grote transporten gewonden aan. De Landwacht zet alle wegen af. Het gaat tot diep in de nacht door. Het grootste gedeelte van deze moffen is gewond door acties van partizanen. Volgens geruchten plaatsen de Duitsers op Deelen vele nieuwe stukken zwaar luchtdoelgeschut. Bovendien zou het aantal nachtjagers worden uitgebreid.

BURGEMEESTER PONT (1 - 31 augustus). In de maand augustus zijn maatregelen genomen opdat het onderwijs aan het gymnasium, de gemeentelijke Hogere Burger School en de Uitgebreid Lager Onderwijsscholen in deze gemeente zo volledig mogelijk kan worden gegeven. Daarvoor werd de ambtswoning Nieuwstraat 65 gevorderd. In dit perceel zal het gymnasium worden ondergebracht. Het gebouw van het gymnasium aan de Kastanjelaan komt geheel ter beschikking van de Hogere Burger School. Het schoolgebouw aan de Nieuwstraat zal worden gebruikt door de Van Kinsbergenschool en de christelijke ULO-school.
De maand augustus vormde een periode van grote moeilijkheden in het Gasbedrijf. Met de kolenaanvoer was het zodanig gesteld dat men op een gegeven ogenblik nog een voorraad had voor 2 x 24 uur. Ter elfder ure werd echter door het Rijkskolenbureau ingegrepen. Dit nam niet weg dat de gasfabriek meerdere dagen met totaal lege gashouders heeft gezeten en daardoor de druk op het leidingnet aanzienlijk moest verminderen. De buitengemeenten hebben bij herhaling zonder gas gezeten terwijl er voor de weermachtbedrijven meerdere uren van stilstand zijn geweest. De kwaliteit van de kolen liet eveneens te wensen over zodat er minder gas werd geproduceerd.
In de afgelopen maand heeft de gasfabriek met 2 ovens grote moeilijkheden gehad met het gevolg dat deze beide ovens meerdere uren buiten werking moesten worden gesteld met opnieuw een mindere gasproductie.
Met het transportmateriaal heeft de gasfabriek in de afgelopen maand eveneens moeilijkheden gehad. Een van de grijpers raakte defect en het heeft meerdere weken geduurd alvorens het euvel kon worden verholpen. Dit had tot gevolg dat twee schepen met kolen gedurende die tijd voor de wal [in het Kanaal] hebben gelegen zonder dat deze gelost konden worden.
De gehele apparatuur in de fabriek begint slijtage te vertonen in die mate dat ieder ogenblik grote storingen zijn te verwachten. Met de beperkte middelen waarover men beschikt wordt alle mogelijke moeite gedaan om deze stoornissen te voorkomen. Door het opraken van de voorraad gas moest ook aan het gastankstation op meerdere dagen het leveren van tankgas gedeeltelijk worden stopgezet.
De verkoop van veenkluiten is een teleurstelling geworden. Het publiek had er te grote voorstelling van en werd bij het zien van die brandstof teleurgesteld. Hierdoor zijn in verschillende gevallen de al gestorte gelden terugbetaald.
De beide fitters, die Technische Bedrijven voor de hulpactie in Duitsland in de maand juli zijn uitgezonden, zijn na de verplichte termijn van 6 weken weer in het bedrijf teruggekeerd. In de loop van de afgelopen maand moesten Technische Bedrijven opnieuw twee fitters en een stoker voor de hulpactie in Arnhem afstaan.
Gedurende de warme dagen in augustus nam het watergebruik enorm toe. Aan deze behoefte kon worden voldaan door de inschakeling van meerdere pompen. Wat betreft de watervoorziening in tijden van nood kan worden meegedeeld dat in de afgelopen maand een verbinding tot stand kwam met de waterwinning van de papierfabriek ´De Eendracht´ te Ugchelen. Hierdoor kunnen bij voorkomende gebeurtenissen aan het Apeldoorns pompstation of het buizennet de pompen van ´De Eendracht´ ingeschakeld worden en het Apeldoorns netgedeelte van water kunnen voorzien. Het water daar opgepompt wijkt in samenstelling zo goed als niet af van het Apeldoorns leidingwater zodat men zonder enig bezwaar dit water voor consumptie kan gebruiken. Voorts heeft de directeur van de Technische Bedrijven in de afgelopen maand bezoek gehad van Dokter Bloemendaal, Inspecteur van de Volksgezondheid te Arnhem. Met hem zijn besprekingen gevoerd over de hier ter plaatse zijnde brandputten om eveneens bij voorkomende gebeurtenissen uit deze brandputten aan de bevolking water te verstrekken.

1944 ----- 1 september vrijdag.

HARDONK. Bewolkt, later opklarend en zonnig. 's Middags per bus naar Loenen geweest. Bij de Vrijenberg wat gebruikt. Een gedeelte van het hotel door Duitse oude lieden in beslag genomen.

VAN HOUTUM. De installaties in de Tricotfabriek worden afgebroken. De fabrieksgebouwen zouden binnen drie dagen moeten worden ontruimd. Er is sprake van lazaret [ziekenhuis]. Het suikerrantsoen wordt in september gehalveerd door het voorschot in het voorjaar van 1944. Het rantsoen is dus 250 gram. Het wordt gelukkig nog niet helemaal ingetrokken. 's Avonds om 7.30 uur ontploffen een aantal bommen in de richting Deelen. Zij vallen waarschijnlijk nog zuidelijker dan het vliegveld. Wij zien zeven vliegtuigen. Om 10.15 uur komen Britse toestellen recht over. Het geronk houdt tien minuten aan.

1944 ----- 2 september zaterdag.

HARDONK. Reizen per trein naar Limburg en Brabant niet meer mogelijk. De vliegtuigenfabriek [in de voormalige Timafabriek aan de Fabrieksstraat] schijnt ook weg te gaan. Telkens passeren auto's met machines en onderdelen. Vermoedelijk zullen er gewonden inkomen. Ook de Duitse vrouwen hebben bericht gekregen op het eerste sein te vertrekken. Vanmiddag werd ´Volk en Vaderland´ op de volgende merkwaardige manier aanbevolen. ´Leest Volk en Vaderland - steekt nu de oranjevlag uit - ogen dicht - het duurt toch zo lang niet meer - nog veertien dagen en het is gedaan met de NSB - wordt wakker, het oranjezonnetje gaat op´. Vanmorgen een groot aantal bussen gevorderd door de Duitsers.

VAN HOUTUM. De toevoer van elektriciteit is 's morgens van 6.40 tot 7.30 uur onderbroken. Ook het telefoonverkeer is lange tijd met enkele gemeenten geblokkeerd. In beide gevallen zijn bommen de oorzaak. Op de centrale van Oss vallen een aantal bommen waardoor de hoofdcentrale in Nijmegen uitvalt. Ons net is om 7.30 uur op Utrecht gekoppeld. In Eindhoven en Zwolle vallen bommen op zogenaamde putten waar grote telefoonkabels gekoppeld zijn. De Duitsers vorderen in Apeldoorn autobussen. Het busverkeer ligt hierdoor stil. Om 2.45 uur passeren acht van deze bussen. Zij rijden naar Wageningen en hebben voorts opdracht om vandaar naar Rotterdam door te rijden. Zij zullen wel voor vervoer van infanterie naar het front worden ingezet. De Duitsers beginnen al in Arnhem hun archieven te verbranden. Om tijd te winnen laten de Duitsers in België en Nederland grote stukken grond onder water lopen.

1944 ----- 3 september zondag.

HARDONK. Regenachtige nacht, overdag droog kil weer. Tegen 6 uur luchtalarm, veel vliegtuigen, zware ontploffingen. Deelen in brand, bommen op de Arnhemseweg.

VAN HOUTUM. Wij horen 's middags om 5.15 uur het eerste vliegtuiggeronk. Iedereen denkt aan Duitse machines. Kort daarop zien we enige strepen in de lucht. Tien minuten later is er luchtalarm. Het geronk neemt maar steeds toe. Op een zeker moment onderscheiden we tussen de wolken 25 bommenwerpers die bijdraaien en waarvan er enkelen recht overvliegen. De luchtafweer op Deelen begint te schieten. Het wordt een oorverdovend lawaai. Het gaat zo hard dat wij geen bomontploffingen kunnen onderscheiden. Van bomexplosies is misschien ook geen sprake omdat de deuren niet rammelen. Het is evenmin duidelijk of de vliegtuigen voorbijtrekken. Hiervan is door de (niet gesloten) bewolking weinig te zien. De luchtafweer duurt tot 5.50 uur. Het luchtalarm eindigt om zes uur. Op dat moment horen wij zware ontploffingen in de richting Deelen. Bij iedere explosie is een rookzuil te zien. Het gaat onafgebroken tot 7.15 uur door terwijl de deuren rammelen. Het zijn dus allemaal tijdbommen. De explosies gaan met tussenpozen tot tien uur door. Ruim 30 seconden voor iedere ontploffing zien we een lichtflits. 's Avonds horen wij dat Soesterberg in dezelfde tijd met tijdbommen is bestrooid. De BBC deelt in de avond uitzendingen mee dat de RAF 's middags zes Nederlandse vliegvelden heeft gebombardeerd.

BLOEM. De Amerikanen hebben in de namiddag het vliegveld Deelen bij Arnhem gebombardeerd en hierbij munitie-opslagplaatsen geraakt. Want 's avonds en 's nachts was het een geregeld dreunen van ontploffingen. Ook zegt men dat er tijdbommen gegooid zijn die iedere keer ontploffen. Ook zegt men dat de Duitsers ondergrondse schuilplaatsen voor vliegtuigen, die met een zeer dikke laag beton afgedekt waren, in de lucht hebben laten vliegen.

1944 ----- 4 september maandag.

HARDONK. De grote gebeurtenis komt in zicht. Vanmiddag het bericht. ´Amerikanen zijn in Eysden en Gulpen´, later ´Tilburg bezet´. Zoiets hadden we toch nog niet verwacht. We kunnen het ons nog niet realiseren. Het gaat alles zo verbazend snel. Wanneer zal het ´Apeldoorn´ zijn? De hele dag rijden gecamoufleerde Duitse wagens af en aan. Een groot aantal NSB-ers is per autobus naar Rotterdam vertrokken. Het treinverkeer is telkens gestremd. Vanmorgen was reizen naar Deventer en Apeldoorn niet mogelijk. Er komt een blijde stemming onder de mensen, overal staan groepjes te praten.

VAN HOUTUM. Ons huis dreunt 's nachts nog zes maal van tijdbommen die op Deelen exploderen. De Nederlandse Spoorwegen staken als eerste antwoord op de waarschuwingen van het Geallieerde opperbevel. Er rijden nog wel treinen maar deze zijn grotendeels met Duits personeel bemand. De NSB-Landstorm verdwijnt uit Apeldoorn. Een ander contingent (van elders) wordt in onze gemeente ondergebracht. Wat de Duitsers bezielt weet ik niet. Zij zijn erg van streek. Dit komt het duidelijks in Arnhem (sleutelstad voor vlucht naar Duitsland) tot uitdrukking. Zij verkopen er al hun luxe bezit waaronder radio's, fietsen enzovoort voor spotprijzen. Zij verkopen zelfs ook sigaretten. Alles gebeurt met de bedoeling om een burgerpak te kopen en om gemakkelijk naar Duitsland te kunnen ontsnappen. Rauter zou volgens onbevestigde berichten al per trein door Apeldoorn zijn gekomen. 's Middags om twee uur ziet men in onze gemeente de eerste auto's met vluchtende Duitsers op weg naar Duitsland. Overal staan Duitse soldaten die de vluchtelingen de weg wijzen. Mijn neef Arnold weet nog juist op tijd zijn luxe auto te redden. Anders zouden de moffen hem gevorderd hebben. Het optimisme bij de Nederlanders wordt groter door het telexbericht dat Amerikaanse troepen de Nederlandse grens bij Eysden zijn overgestoken en dit dorp en Gulpen bevrijden. Volgens hetzelfde bericht vinden straatgevechten in Maastricht plaats. De directeur van de Christelijke Hogere Burger School geeft door het wegblijven van de leraren zijn leerlingen vrij ´tot na de oorlog´[?]
Om 12.15, 4.15, 4.30, 4.40 en 5.30 uur vinden er bijzonder zware ontploffingen op Deelen plaats. Wij denken niet meer aan tijdbommen maar (door ons optimisme) aan het opblazen van de nog onbeschadigde gebouwen bij het vliegveld. De BBC deelt om 11.45 uur tussen de gewone nieuwsberichten door dat Brussel is bevrijd en dat Britse tanks oprukken naar Antwerpen. Nu de Geallieerde troepen de Nederlandse grens hebben overschreden acht Rauter het nodig enige nieuwe bepalingen aan zijn bewind toe te voegen. Het uitgaansverbod wordt van tien tot 9.30 uur vervroegd. De Ausweise voor de zogenaamde spergebieden worden ongeldig en moeten door nieuwe worden vervangen. Alle niet meer in krijgsgevangenschap bevindende Nederlandse militairen worden gefusilleerd als zij bij eventuele operaties opnieuw gevangen worden genomen.

1944 ----- 5 september dinsdag (Dolle Dinsdag).

HARDONK. Bewolkt met een enkel buitje. Vanmorgen al vroeg bij het station geweest. Het verkeer was hopeloos in de war. Treinen uit Zwolle en Amersfoort kwamen niet. Alleen nog verkeer met Eerbeek mogelijk. Het was vannacht en verder de gehele dag een drukte van jewelste. Onafgebroken reden Duitse luxe- en vrachtauto's af en aan. Zwaar bepakt met soldaten, materiaal, koffers, dozen, matrassen, enz. Vanmiddag was het een ware uittocht van Duitse vrouwen. Een voortdurende stoet naar de trein. Beladen met koffers, kinderen aan de hand. Drukkend achter volle kinderwagens of lopend en duwend achter zwaar beladen bakfietsen, met ponytax, koetsjes. Ja, zelfs in een begrafenisvolgrijtuig met een grote plank waarop koffers enz. lagen. Zo zeulden en sloften de vrouwen naar het station. Daar was weldra het hele stationsplein met deze ´Tijdbommen´ bezaaid. Treinverbindingen waren er niet. De treinen op de lijn Amersfoort waren bij Assel en Stroe beschoten. Bij Assel werden zeventien Rijksduitsers gedood. Een trein bij ´Alba´ eveneens, locomotief in de sloot, drie wagons uit de rails. Eveneens bij Emst een trein tot staan gebracht. Met stil genoegen en leedvermaak slaan de Apeldoorners de overhaaste vlucht van de roemruchte natie gade. De veldgendarmerie was weer bezig met het inpikken van fietsen. Om 8 uur moeten we vanavond binnen zijn. Ook nu om 9 uur gaat de uittocht verder. Overal vluchten de Germanen en hun handlangers. Over vorderingen van de Engelsen en Amerikanen in ons land weten we niets. De vlag ligt echter klaar.

VAN HOUTUM. Militaire treinen rijden gedurende de hele nacht met veel materiaal Nederland binnen. Er passeert gemiddeld per half uur één trein van Apeldoorn naar Amersfoort. Waarom dit gebeurt, is een raadsel omdat het OKW alle controle over de troepen in Nederland heeft verloren. Het telefoonverkeer is verbroken. De storing over de radio is praktisch verdwenen. De Arbeidsdienst uit Hoenderloo krijgt groot verlof. De mensen die in de bossen voor de vijand werken staken. Het personeel van de Tricotfabriek moet zich bij het Arbeidsbureau aanmelden. Niemand verschijnt. De directie van de PGEM [nu NUON] in Apeldoorn volgt de Geallieerde bevelen op door alle bedrijven die voor de Duitsers werken van de stroomvoorziening af te sluiten. Door de snelle opeenvolging van berichten over de Geallieerde opmars gaat over Nederland een golf van gevaarlijk optimisme. Wij menen dat we 's nachts of misschien 's avonds al bevrijd worden. Om tien uur gaan er geruchten dat Amerikaanse tanks Deelen hebben bezet en naar Hoenderloo oprukken. Zij zouden zich op dat moment bij hotel ´De witte Raaf´ bevinden. Hierdoor denkt menigeen spoedig zijn geheimen te kunnen prijsgeven maar dit gebeurt gelukkig nog niet. Wij horen 's middags om 1.30 uur in de richting Assel twee maal mitrailleervuur dat door licht afweergeschut wordt beantwoord. Kort daarop horen wij hetzelfde in de richting Deelen. Naar later blijkt zijn bij Assel en Otterlo een trein en een aantal lesauto's van de Fahrschule beschoten. In Assel zijn 19 doden en veel gewonden en in Otterlo een aantal gewonden. In de trein bevonden zich vluchtende NSB-ers of Rijksduitsers zodat alles raak was.

BLOEM. In de middag is op het station Klarenbeek een aanval gedaan door 12 Engelse jagers en op 2 goederentreinen. Daarbij 2 doden en een kind gewond. In de trein zaten Duitse soldaten en NSB-ers die richting grens vertrokken. De gehele dag zijn de Duitsers bezig zich terug te trekken. Daarbij rijden hier een massa Duitse legerwagens telkens op en neer met takken behangen, voor de vliegtuigen afgeschermd om weer materiaal aan te halen. Maar ook wel manschappen die tot voor op de motorkap van de wagen zitten. Verder volgepropt vertrekken ze in de richting Zutphen. Ook op de Deventerweg en de Zwolseweg moet het enorm druk zijn. Ook is thans de uitzonderlijkheidstoestand afgekondigd waarbij men 's avonds om 8 uur al binnen moet zijn. Naar men zegt trekken thans ook de NSB-ers weg. Ook hier kwamen ze over de weg fietsend en lopend in de richting van de grens.

ZIEKENHUIS. Treinbeschieting. Op 5 en 6 september nam dit grotere afmetingen aan doordat treinen met burgers op de Veluwe beschoten werden. In het RK-ziekenhuis kwamen kort na elkaar omtrent 18 zwaargewonden. Daarvan overleden er enkele. Dr. Wiersema en ik hadden veel werk aan de verzorging van de zware verwondingen. Na enkele dagen vertrok een groot deel van de patiënten naar Duitsland. De Ortskommandant, majoor Von Oldershausen, bemoeide zich persoonlijk met hun vertrek.

BRANDWEER. Ik kreeg opdracht om ten gevolge van de gespannen toestand de brandweerposten Hoofdpost Apeldoorn en Eendracht permanent te bezetten. De geallieerden kwamen namelijk hard opzetten. Dit was de Dolle Dinsdag, de vlucht van de moffen en de NSB-ers. 's Middags om 2 uur werd een trein bij Assel beschoten. Hierbij werden vele van die Dolle NSB-ers gedood of gewond. Om 2.05 uur werd een trein beschoten bij Beekbergen. De locomotief maakte zich zo kwaad dat hij uit de rails sprong en tot zijn assen in het zand wegzakte. Een persoon werd niet ernstig gewond.

SPOORWEGEN. Vandaag werd weer te Assel een personentrein beschoten.

[DOLLE DINSDAG. Dit is de naam voor dinsdag 5 september 1944 toen Radio Oranje meldde dat Britse troepen Breda hadden bereikt. De term is afkomstig uit het door de Duitsers gefinancierde satirische blad `De Gril' en werd verzonnen door Willy van Houten (auteur van de bekende Bob Eversserie). De dag daarvoor was door rijkscommissaris Seyss-Inquart de uitzonderingstoestand afgekondigd. Een en ander deed het gerucht ontstaan dat de geallieerden al over de grote rivieren waren. De Nationaal-Socialistische Beweging (NSB) raakte in hevige paniek en de bevolking bereidde zich al voor op de ontvangst van de bevrijders. Aan de komst van de geallieerden zou voor het westen van het land echter nog de hongerwinter voorafgaan. In het bezette deel van Nederland heerste op 5 september 1944 een uitgelaten stemming. De geallieerden waren in aantocht en men vermoedde dat zij ieder moment ook West-Nederland zouden bevrijden. NSB-ers sloegen overhaast op de vlucht en alles wees erop dat de bevrijding slechts een kwestie van dagen zou zijn. Roodwitblauwe vlaggen werden uitgestoken, zelfs oranje wimpels waren her en der waarneembaar. Maar het optimisme werd in die dagen volledig de grond ingeslagen omdat de geallieerde opmars steeds moeizamer verliep (Encarta Encyclopedie)].

1944 ----- 6 september woensdag.

HARDONK. Meest helder vanmorgen met veel zon, later meer bewolking. De aftocht nog steeds in volle gang. Fietsen overal gestolen. 's Morgens een contingent NSB-ers naar Doetinchem vertrokken op fietsen en karren. Bij het Gymnasium werd verzameld, mannen vrouwen en kinderen. In de middag is weer zo'n stel vertrokken. In de nacht Duitse D-trein bij Stroe getroffen, doden en gewonden. Wethouder Buitenhuis, De Buck, v.d. Roer, Stempher en andere nationaal socialisten vertrokken. Buitenhuis dacht over 14 dagen weer terug te komen! De leiding van de politie berust nu bij hoofdinspecteur Helder. Om 5 uur vanmorgen bij Vaassen de beruchte K., genaamd ´Hoedje´ en nog een NSB-er doodgeschoten. Een gewonde aanvaller die naar het ziekenhuis te Apeldoorn was overgebracht, is sindsdien weer ´verdwenen´. Ook de lui van de rijkscommissaris beginnen te vertrekken. Vannacht moeten Mussert en Van Geelkercken hier overnacht hebben. Ik dacht dat eerstgenoemd mannetje onder ´alle´ omstandigheden in Utrecht zou blijven. Het vervoer der machines van de vliegtuigenfabriek ligt stil. Het kan toch niet meer met de trein en de arbeiders zijn bovendien weggelopen. De Duitsers zouden van plan zijn straks de fabriek in brand te steken en ook de munitie in Soeren in de lucht te laten vliegen. Men hoort maar niets over de opmars der Engelsen en Amerikanen. Het voedsel zal voor ons wel moeilijkheden veroorzaken, daar nu alle vervoer stil komt te liggen.

VAN HOUTUM. 's Nachts valt er een bom op een D-trein bij Stroe. Er zijn veel doden en gewonden. De trein brandt totaal uit. De NSB-ers in Apeldoorn worden ook bang. De commissaris van de politie schrijft een afscheidsbrief om, zoals hij letterlijk zegt, aan de wrekende hand van de bevolking te ontkomen. Tot zijn opvolger wordt Helder (al ontslagen) benoemd. Burgemeester Pont blijft en stelt zich ter beschikking van de Krijgsraad. Alle NSB-ers moeten op een plein samenkomen. Van daar worden zij naar elders overgebracht. Waarschijnlijk een kamp bij Doetinchem. Eén van de landverraders uit Ugchelen (vrij met gezin) gaat met een kruiwagen, vrouw en kleindochter weg. Dat noemden zich voorheen helden die voortdurend scholden op onze Regering in Engeland. Wat doen zij nu zelf? In Vaassen worden twee leden van de Landwacht gedood. Daaronder de beruchte marktkoopman K. Zij wilden illegale werkers controleren maar keken plotseling in een revolver. De dader raakte gewond en wordt gearresteerd. De Duitsers brengen hem naar het ziekenhuis in Apeldoorn over en stellen hem onder bewaking van een agent. Hij wordt 's avonds door drie van zijn vrienden bevrijd terwijl deze de agent bewusteloos slaan. De fietsenvorderingen in Apeldoorn gaan gewoon door. De moffen gaan zelfs de huizen langs. Alles gebeurt op eigen initiatief. Men kan dikwijls de fiets houden door met de Ortskommandant te dreigen. Alle rijwielen gaan naar de kazernes. De veldgendarmerie arresteert een aantal dat fietsen vorderde. Om drie uur 's middags vliegen boven het station enige Britse vliegtuigen. Het wordt zelfs per microfoon op het perron aangekondigd. De mensen zoeken direct dekking. De vliegtuigen trekken echter voorbij. Op dezelfde tijd vliegen boven Hoenderloo eerst twaalf en later zestien Britse jagers. Zij schieten op een colonne boerenwagens met ossen. Er worden vijf ossen gewond. Men slacht deze direct ter plaatse. Het wordt een grote diefstal. De burgers staan bijna letterlijk in de ossen en de slager trekt er het vet uit terwijl een ander het probeert te ontvreemden. Hij wil nog één en ander voor zijn winkel bewaren en legt het in zijn slagersmand. Deze mand wordt echter ook gestolen. De overige ossen en paarden worden onder de boeren van Hoenderloo verloot. Dit gaat ook met de nodige ruzie gepaard. In Hoenderloo liggen nu 600 Duitsers, die allemaal in de Gestichtgebouwen zijn ondergebracht. Er gaat de hele dag weinig verkeer over de weg. De Duitsers blijven zenuwachtig. Zij overgieten een machine in de Tricotfabriek met olie en steken deze daarna in brand. Boven Apeldoorn hangt een zwarte rookwolk. Men is bang dat de hele fabriek zal afbranden. De Telegraaf verschijnt met vertraging. In de berichtgeving is ook enige stagnatie geweest. De edities van dinsdag en woensdag hebben grotendeels dezelfde berichten. Het blijkt dat men dinsdag in het westen ook zo optimistisch is geweest. Velen noemen het, nu er van geen bevrijding sprake is geweest, dan ook Dolle Dinsdag.

BLOEM. Geen bijzonderheden als alleen verkeer richting grens.

SPOORWEGEN. Vandaag werd de D-trein naar Duitsland vol vluchtende Duitsers en NSB-ers tussen Barneveld en Stroe (km 65.100) door vliegtuigen aangevallen. De bagagewagen werd getroffen en geraakte in brand. Men schatte ongeveer 100 doden. Ook het aantal gewonden was zeer hoog. De trein werd zwaar beschadigd terwijl ook de beide sporen bij km 63.288 vernield werden. Eén en ander veroorzaakte veel vertraging voor de treinenloop.

ZIEKENHUIS. Nachtpermissie. Toen ik op de Ortskommandantur een nachtpermissie in orde liet maken verzocht men mij daar een soortgelijk bewijs voor alle artsen te Apeldoorn te verzorgen.

BURGEMEESTER PONT. Op 5 september hebben verschillende leden van de NSB hun post verlaten daardoor werd de Wethouder van Sociale Zaken, G. Stempher, met ingang van 6 september 1944 ontslagen en waardoor het NVD- en WHN-werk kwam stil te liggen. Ook kon geen contact worden verkregen met de Krankenkasse te Den Haag. De Krankenkasse heeft haar belangen overgedragen aan het departement van Sociale Zaken te Amsterdam dat echter van de lopende zaken niet op de hoogte bleek te zijn. Daardoor kwam ook op dit gebied een chaotische toestand te heersen. Sinds korte tijd is de Duitse Krankenkasse in den Niederlanden gehuisvest in Groningen, Noorderstationstraat 80. Door de spoorwegstaking is de verzending van poststukken een tijdlang onmogelijk geweest. Ook nu werkt de postdienst nog met veel vertraging. Hierdoor zijn eveneens talrijke moeilijkheden ontstaan waarbij de Dienst hulp moest verlenen. Gestrande personen werden geholpen door voorschotten op hun salaris, pensioen of andere inkomsten. In enkele gevallen werd contact tot stand gebracht met familieleden elders. Ook moest een enkele maal met (gebruikte) kleding geholpen worden.

1944 ----- 7 september donderdag.

HARDONK. Stormachtige wind, een twaalftal bomen was op de wegen gewaaid. Nog steeds duurt de aftocht der Duitsers voort. Volgeladen vrachtwagens en luxe auto's rijden af en aan. Hele colonnes auto's passeren telkens het kruispunt [Hoofdstraat - Deventerstraat]. Alles met groen gemaskeerd, soms heel slecht, wel aan de zijkanten en niet bovenop. Een trein met Hollandse gevangenen heeft hier lang aan het station gestaan. Het lukte nog wat brood enz. in de trein te krijgen. Helaas is de trein vandaag weer verder gegaan. Hoever is niet bekend. Verderop was de lijn weer vernield door het opblazen van kleine bruggen door het binnenlandse front. Telkens komen berichten binnen over vernielingen aan rails en het beschieten van Duitse treinen. Verscheidene doden en gewonden hier overgebracht.

VAN HOUTUM. De Duitse colonnes trekken nog steeds in alle richtingen door Apeldoorn. Zij nemen zoveel mee als zij kunnen. Duitse soldaten houden auto's aan en vragen of zij mee mogen rijden. Het is één grote wilde vlucht. Er passeert een trein met wagons die nog niet eens zijn afgebouwd. De metalen ribben zijn wel aanwezig maar het tussenliggende hout niet. 's Morgens komt een afdeling van het Rode Kruis in Ugchelen. Zij eisen het Verenigingsgebouw ´Ugchelens Belang´ op. Een andere groep (de Weermacht) vordert het naburige Paterhuis. Ook zij bezitten vrachtauto's die overal onder de bomen worden gezet. Er zouden in totaal 200 Duitse auto's in Ugchelen staan geparkeerd. Op de Eendracht staat een bord met de woorden: ´Tieffliegerangriffe. Nur des Nachts fahren.´ Het heeft betrekking op de weg Ede. In Beekbergen zijn Duitsers bij burgers ingekwartierd. De veldgendarmerie wijst in Ugchelen de huizen aan waar Duitsers onderdak moet worden verschaft. Van inkwartiering is op deze dag nog geen sprake. De serre van het huis van mijn neef Arnold wordt als lazaret gevorderd. De moffen willen van de fabriek een deel in beslag nemen voor herstelplaatsen voor auto's. Het gaat gelukkig niet door. Deze Duitse troepen komen uit Calais en zijn via Brussel, Hasselt en Aken naar Apeldoorn gereden. Hun eerste vragen zijn: ´Hoe ver zijn we hier van de Amerikanen? Hoever is de Duitse grens?´ Het is te begrijpen dat deze moffen verkeerde antwoorden worden gegeven. De meeste hebben genoeg van de oorlog. Er zijn echter ook nog veel Nazi's bij. Zij verkopen veel levensmiddelen, dranken en sigaretten. Het komt zelfs voor dat burgers en moffen dronken worden. Veel burgers geven deze soldaten te grote gastvrijheid en vergeten dat het onze vijand is. De verbroedering neemt grote vormen aan. Seyss-Inquart verblijft in Apeldoorn. Nu eens aan de Loolaan dan weer op Spelderholt. Zijn auto's hebben allemaal lekke banden wegens een soort spijker met twee scherpe punten die in drie richtingen is gebogen. De politie in Apeldoorn neemt op last van de Duitsers de beruchte B. gevangen. Deze stond het meest op het station en schoot voortdurend met de revolver in de lucht. Op het kerkhof in Ugchelen zijn 20 arbeiders bezig gaten te graven voor de slachtoffers van de beschoten treinen in Stroe en Assel. Bovendien zullen er moffen worden begraven, die op het Paleis zijn gestorven.

BLOEM. Inkwartiering van 10-12 Duitsers en 2 stuks 20 mm afweerkanonnen. Nog steeds vertrek richting grens.

SPOORWEGEN. Op 7 september 1944 werd ik geroepen omdat bij Heerde door sabotage een trein tot ontsporing was gebracht. Ook tussen Beekbergen en Loenen had zich hetzelfde afgespeeld. In beide gevallen werd het herstellen zo lang mogelijk gerekt en legden wij het zo aan dat de machines bleven liggen. Dit had tot gevolg dat die beide locomotieven na de bevrijding nog in het land aanwezig waren. Enige dagen later werd de opruimingswagen met een locomotief beschoten met het gevolg dat de wagen totaal verbrandde en de locomotief defect raakte.

1944 ----- 8 september vrijdag.

HARDONK. Opnieuw een dag vol belevenissen. 's Morgens komen op de weg Deelen - Hoenderloo vijf wagens met Duitsers, waarvan een door paarden en de andere vier door ossen worden getrokken. Plotseling verschijnen 15 Amerikaanse vliegtuigen, cirkelen boven het transport en één duikt direct naar beneden en mitrailleert de kleine colonne. Vol schrik vluchten de inzittenden het bos in. Als ze eindelijk terug durven komen blijken de paarden op hol te zijn geslagen. Enige ossen liggen dood langs de weg. Even later verschijnen al mensen uit Hoenderloo met bijlen en messen. Ze snijden aan de dode dieren en trekken met de buit af terwijl de verschrikte Duitsers hen laten geworden. Dan ontdekken de Duitsers dat twee machinegeweren ontbreken. Ze dreigen Hoenderloo uit te moorden wanneer deze niet terechtkomen. Een poosje daarna worden beide wapens gevonden en drijft de bui over. Die dag heeft menigeen in Hoenderloo zich aan ossenvlees tegoed gedaan.
Tegen 12 uur verschijnen in Apeldoorn manschappen van de divisie ´Hermann Göring´. Zulke verlopen kerels hebben we hier nog niet gezien. Geen fiets is voor hen veilig, damesfietsen, tandems, jongensfietsjes, alles is van hun gading. Een fraaie bende! Om 6 uur trekken ze af, lange rijen op gestolen fietsen. Even later verschijnt een afdeling infanterie, blijkbaar uit Amersfoort, tenminste volgens de opschriften op de gevorderde bakfietsen, waarop soldaten zaten. Zij konden vermoedelijk niet meer op eigen kracht de tocht volhouden. Een glorieuze intocht van het beroemde Duitse leger. Voor een groot deel schijnt alle discipline zoek te zijn. Officieren zie je niet behalve voorbijsnellend in luxe auto's. Van alle kanten rijden vrachtauto's voorbij met troepen en materiaal. Onafgebroken rijden zware wagens langs, bedekt met groene takken, camouflagenetten. Bij de wielen bossen hei om ´kopspijkers´ van de wegen te vegen! Nu ik dit schrijf (half elf) passeert juist een lange stoet op gevorderde fietsen met goede banden, houten banden of zonder. Ze rijden de Korenstraat in. Vermoedelijk blijven ze vannacht hier. Om fietsen te bemachtigen werden zelfs de schuurdeuren ingetrapt. En maar steeds passeren vrachtauto's. Het lijkt of het hele Duitse leger als een ongeordende massa op Duitsland terugtrekt. Het gerucht gaat dat een tweetal NSB-ers gedood is. De belangstelling van de ingezetenen concentreert zich in hoofdzaak op de voedselvoorziening, de fietsenstelerij en het passeren van het ´leger´ van het ´Herrenvolk´.

VAN HOUTUM. De NAC [krant] drukt een mededeling van de NSB af. Deze tracht de wilde vlucht van zijn leden goed te praten door de evacuatie van vrouwen en kinderen. Daarna zullen de mannen terugkeren. Ze zullen hun werk hervatten om (dit staat er letterlijk) de bevelen van de Leider op te volgen rond wie zij zich juist nu in onverbrekelijke trouw scharen. De burgemeester van Apeldoorn maakt bekend dat de gasdruk van 6.30-8.30 uur, 11-13 uur en van 17-19 uur normaal zal zijn. In de overige uren zal er geen gas zijn. Pont doet in een tweede mededeling een oproep tot bezinning en orde. In een derde waarschuwt hij de bevolking voor het strooien van spijkers en glas op straten en wegen. Dit met het oog op de Duitse represaille maatregelen. Onder andere het verbranden van naburige huizen. In Ugchelen is bijna overal inkwartiering tot zelfs 150 meter nabij ons huis. Wij rollen er nog net door. De Duitsers gaan in Apeldoorn weer tot massale fietsenvorderingen over. Een valschermdivisie, die van Amersfoort naar Bentheim wordt overgebracht, verschaft zich de fietsen en haalt bovendien nog bij de bakkers het brood uit de manden. Bij een wasserij worden alle aanwezige fietsen in een auto geladen. Naar de banden wordt niet gekeken. Op de kazernes zijn toch luchtbanden genoeg! Om 11.30 uur 's morgens komt een Brits vliegtuig over dat snel hoogte verliest. Het landt op een bouwland in de buurt. De circa dertig jarige piloot is overstuur en vernielt het toestel niet. De Duitsers die op het Patertehuis ingekwartierd zijn arresteren hem direct. Hij krijgt echter een nette behandeling. Men is het nog niet eens over het type van de jager. Naar de raketinstallaties te oordelen is het een Typhoon. 's Avonds rijdt er door Apeldoorn een lange colonne boerenwagens met paarden bespannen. Deze komt vanuit Arnhem en rijdt naar Zutphen. Zowel de wagens en paarden zijn gestolen van boeren in Noord Brabant.

1944 ----- 9 september zaterdag.

HARDONK. Koud weer, denk er over de kachel aan te maken! Deze dag wat rustiger. Enkele afdelingen troepen voorbijgekomen. Het waren er niet veel. Nu om half elf rijden er weer enige wagens voorbij. Door de fietsenstelerij van gisteren kunnen de bakkers vanaf maandag geen brood meer rondbrengen en moet dit aan de winkels afgehaald worden. De beweging van de rijkscommissaris gaat hier ook vertrekken. De beruchte afdeling ´Kirche und Erziehung´ is al verdwenen. Gisteravond om 7 uur vielen enige vliegtuigen de verdedigingswerken van de organisatie Todt bij Brummen aan. De arbeiders sloegen op de vlucht. De werken werden gebombardeerd.

VAN HOUTUM. 's Morgens brengt een dronken Duits officier de sleutel van ´Ugchels Belang´ bij mijn oom terug. Wij denken dat zij vertrekken maar integendeel. Soldaten vernielden het slot en nu hebben zij de deur maar uit het scharnier genomen. Enige Duitsers komen de garage bij de fabriek keuren. Waarschijnlijk voor een opslagplaats. De schuur is hun gelukkig te klein. De Duitsers in Ugchelen ontvangen hun soldij. Alleen in ons dorp wordt voor 650 soldaten al 13.000 gulden uitbetaald. En dan nog de officieren. 's Middags worden op het kerkhof [Heidehof] 16 Duitse soldaten en NSB-ers (waaronder K.) en 21 Duitse en ´Nederlandse´ burgers (allemaal vluchtelingen) begraven. De meeste zijn afkomstig van de gebombardeerde treinen bij Assel en Stroe. Tot de Duitsers behoren gewonden, die op het Paleis zijn gestorven. Soldaten lossen drie salvo's. De NSB-wethouder Buitenhuis zou ook gesproken hebben. Deze is op Dolle Dinsdag echter ook naar Doetinchem gevlucht. Met ingang van heden zal in iedere avonduitzending van Radio Oranje een speciale verslaggever van het Algemeen Nederlands Persbureau spreken over de strijd van het Nederlandse leger. De burgemeester wijst er op dat de voedselpositie in onze gemeente is gewaarborgd. Men zal echter voortaan (in verband met Duitse plunderingen) zelf het brood bij de bakker moeten afhalen. In twee andere verklaringen wordt toegegeven dat de commissaris van politie, de loco-burgemeester en drie wethouders (allemaal NSB-ers) hun posten hebben verlaten.

POLITIE. Op 9 september 1944 te omstreeks 22.00 uur is op de Arnhemseweg in de gemeente Apeldoorn de te Arnhem woonachtige Carel Wilhelm Gersdorff, directeur-generaal van de Turmacfabrieken, die blijkens telefonische mededeling van de Sicherheitspolizei te Arnhem per auto werd overgebracht naar het concentratiekamp te Amersfoort, ter plaatse bij een poging tot ontvluchting, doodgeschoten.

SPOORWEGEN. Alweer tussen Stroe en Barneveld (bij km 63.400) vond de volgende gebeurtenis plaats. Op 9 september ontspoorde om ongeveer 2.30 uur een trein doordat de lasplaat losgenomen was. Het spoor werd over een lengte van plusminus 36 meter vernield.

BURGEMEESTER PONT. Er werden door de Gemeente op de begraafplaats Heidehof begraven de stoffelijke overschotten van 21 slachtoffers van de treinaanslag bij Assel op 5 september.

KRANT: met ingang van heden zal door de transportmoeilijkheden de bezorging van brood aan huis tot nader bericht voorlopig niet meer plaats hebben. De huisvrouwen zullen zich dus een wandeling naar de bakker moeten getroosten om in het bezit van brood te komen. Met nadruk vestig ik er de aandacht op dat een te grote opeenhoping van personen bij de bakkerswinkels onder alle omstandigheden moet worden vermeden. Er is brood voor iedereen op zijn bonnen verkrijgbaar zodat gedurende de hele dag de huisvrouwen voor brood bij de bakkers terechtkunnen.

1944 ----- 10 september zondag.

HARDONK. Koud, droog weer met veel zon. De mensen vinden het prachtig dat alleen op het gerucht van de nadering van de Engelsen en Amerikanen het grootste deel van de NSB-ers met vrouwen en kinderen de benen genomen heeft. Alle anderen, die eveneens met de bezetter in verband stonden, wisten ook niets beters te doen dan zo snel mogelijk er vandoor te gaan. Een belachelijke figuur hebben heel die NSB- en NSDAP-bewegingen geslagen [Nationaal Socialistische Arbeiders Partij]. Dat waren nog eens lui met ruggengraat! Landgenoten bekladden, aanbrengen en uitschelden voor slampampers. Dat konden ze! Voorgoed hebben die lieden zich onmogelijk gemaakt. En de bezetters liepen al even hard. Er zijn nu weer veel soldaten hier. Een deel is in Ugchelen ingekwartierd. De nieuwe regeling in de Grote Kerk in geval van luchtgevaar werkt best. Overal geven borden en pijlen de richting aan waarlangs de kerk moet worden verlaten.

VAN HOUTUM. De Duitsers vervoeren 's morgens het vliegtuig dat vrijdagmorgen op het bouwland van N. Melissen is geland per auto naar Deelen. Beide wagens zijn gecamoufleerd. Rondom Apeldoorn staan aan alle hoofdwegen Duitse officieren. Deze controleren alle Duitse militairen naar de papieren. Op deze manier worden de zogenaamde zwervers weer naar hun legeronderdeel teruggebracht. Zo nu en dan komen Duitse soldaten lopend voorbij. Deze zijn meestal onderweg naar Otterlo en door bovengenoemde officieren naar hun regiment verwezen. Op deze manier neemt het aantal Duitsers op het Paterstehuis steeds weer toe. Hieruit blijkt dat het OKW weer controle krijgt over de gedesorganiseerde troepen. Een Duits legeronderdeel legt beslag op het zogenaamde koetshuis dat door de beruchte beheerder van pension Eljo-Zamy is gehuurd. Het wordt een opslagplaats voor autobanden. Het depot wordt van Culemborg naar Ugchelen verplaatst en twaalf vrachtauto's rijden er dag en nacht voor.

BLOEM. Geregeld nog trekken auto's en wagens en fietsen in de richting van de grens. De fietsen die ze hebben worden bij de burgerbevolking gehaald en de mensen op de weg afgenomen. Daardoor ziet men dan ook allerhande fietsen op de weg met goede, surrogaat en ook zonder banden. Gepakt en gezakt gaat het in oostelijke richting. De Duitsers die hier zijn, komen na 4 dagen reizen zo van het Franse front. Daar zijn ze op 15 augustus 1944 ingesloten geweest ten zuiden van Caen waar, als enigste uitweg, langs de Seine een brede strook van 15 kilometer nog vrij was. De 19 afdelingen waren al uit de ring toen zij als de laatste afdeling in de ring ingesloten werden. Hieruit was men met veel moeite vrij gekomen. Onder andere waren 2 jongens, die met 8 man samen gingen, van de troep verdwaald doordat ze aan het fruit plukken waren. Ze kropen in een kapotte Engelse tank en werden door de geallieerden opgemerkt. Links en rechts met batterijvuur bewerkt. Ze zijn er toch heelhuids afkwamen. 's Nachts hadden ze in de pantserwagen geslapen waar ze, toen ze erin gingen, nog met de jas achter een hendel bleven haken en hiermee het afweerkanon in werkring kwam. Hier hadden ze anderhalve dag in geslapen toen Duitse valschermjagers, die geland waren, hun de weg hadden gewezen. En daar aan een weg was een boerderij met één post om zich te melden voor hergroepering. Ook hadden ze meegemaakt hoe voor een grote rivier 2.000 auto's stonden die het water niet over konden omdat de brug vernield was en er geen tijd was om een nieuwe te bouwen omdat de volgende dag de Engelsen daar reeds zouden zijn. Ze moesten alles achter laten. Ze hadden gezien dat op het slagveld mensen, zonder arm of been, nog levend onder een tank kwamen en vermalen werden. Ook mensen die, omdat ze verminkt waren, op zichzelf schoten om maar niet in de handen van de vijand te vallen. Ze hadden gevochten 2-3 dagen zonder rust of eten aan het front. Gewonde kameraden werden wel 3 km (vanaf het slagveld) op de schouders gedragen en soms onder het vuur van de vijand naar de lazaretten gebracht. Ze hadden, om zich tegen de luchtaanvallen te beschermen, een gat in de grond moeten hakken, ieder voor zich, in de zeer harde en steenachtige bodem van Frankrijk. Een gat van anderhalve meter lang en vijfenzeventig centimeter breed. Daar groef men een halve dag over en dan nog onder voortdurende aanvallen uit de lucht. Ze zijn via Noord-Frankrijk en België en in ons land via Maastricht en Venlo, waar ze nog een Diamond van 90 PK (zware vrachtwagen) meegenomen hadden, over Arnhem hierheen gekomen waar ze een standplaats hebben. Honderd en dertig man ongeveer en 6 stuks, 2 cm luchtafweerkanonnen. De eerste 4 dagen behoefden ze geen dienst te doen. Toen kwam een week van marcheren, het poetsen van de kanonnen en een dag naar het zwembad. De 2e zaterdag hadden ze een kameraadschappelijke avond hier op de deel. Er zaten 21 man en een hakenkruisvlag hing aan de bedstede. 's Avonds om 8 uur begonnen ze met warm eten, aardappelen enzovoort, toen brood, gebak en toen drinken cognac enzovoort. Tot 2 uur doorgefeest. 's Zondags daarop is een gedeelte van de manschappen naar Arnhem vertrokken om hulp te verlenen tegen Engelse valschermtroepen die in de Betuwe en omgeving van Arnhem geland zouden zijn. Hierbij zijn 2 van de Duitsers hier gesneuveld die op het kerkhof te Klarenbeek begraven zijn. 's Maandags, een dag later dus, stond de rest klaar om te vertrekken. Ze zijn om 1 uur vertrokken, naar ze zeiden, naar Klarenbeek. Maar een uur later waren ze er al weer. Verder de gehele week weer oefeningen met de kanonnen en marcheren. Op de deel hier af en toe ook theoretisch onderricht. Maandag en zaterdag hebben ze hier de kanonnen in het aardappelland opgesteld en bij nadering van vliegtuigen hebben ze nu een honderd kogels verschoten zonder iets te treffen. Ook de andere afweerkanonnen hebben er nog geen neergeschoten. De gehele week is er bijzonder veel verkeer van weermachtauto's, paarden en paard en wagens over de straatweg, richting Zutphen.

SPOORWEGEN. Op 10 september 1944 werden tussen Barneveld en Stroe (bij post 63) doorlopend treinen vanuit vliegtuigen beschoten. Diverse locomotieven liepen schade op. Ook bij Voorst werd die dag een trein onder vuur genomen.

1944 ----- 11 september maandag.

HARDONK. Opnieuw helder weer, toch koud. Vanmorgen een plakkaat aan mijn raam. Een oproep tot de Nationaal Socialisten om te strijden voor Hitler. Het komt wel wat laat. Enkele van die lui zie je opnieuw lopen. Nu er nog zoveel Duitsers hier zijn durven ze weer. Wanneer straks de Engelsen en Amerikanen komen zullen ze wel snel verdwenen zijn. Er komt gebrek aan de voornaamste levensbehoeften.

VAN HOUTUM. Alle scholen moeten weer worden geopend. De burgemeester adviseert iedere inwoner een dekkingsgat bij zijn huis te graven wegens het grote nut ervan. De melkbon wordt door transportmoeilijkheden verlengd. Men verklaart de kaasbonnen ongeldig. Geallieerde jagers beschieten op de Arnhemseweg een aantal, dat banden naar het depot in Ugchelen vervoert. Eén wagen staat in brand. De Duitsers zijn bijzonder bang als er vliegtuigen in de lucht zijn. Zij rijden de auto's snel onder de bomen en zoeken dekking. Ook al vliegen de toestellen gewoon over. Bij decreet van de Brandstoffencommissie mag men geen brandstoffen meer verbruiken of vervoeren. Iedereen vermoedt dat ambtenaren de kolenvoorraden bij ondernemingen en particulieren zullen opmeten. Dit met als doel deze te vorderen voor de gasfabriek, elektriciteitscentrale en ziekenhuizen

BURGEMEESTER PONT. Bij het beschieten van treinen en anders voertuigen werden civiele personen gedood of gewond. Speciaal de beschieting op 11 september van de trein waarin talrijke NSB-gezinnen zich op weg naar het Oosten bevonden heeft moeilijkheden berokkend bij de onderbrenging van een aantal kinderen, waarvan begeleiders gedood of zwaar gewond werden opgenomen in het ziekenhuis aan de Sprengenweg. Deze kinderen van wie enkele ouders zich zeer onbehoorlijk gedroegen konden in de kindertehuizen waarin zij aanvankelijk waren ondergebracht niet gehandhaafd worden en moesten naar elders worden overgebracht. Het gebrek aan verbinding met de plaatsen van herkomst en met familieleden maakte een langer oponthoud in deze gemeente noodzakelijk. Door het staken van de NVD-werkzaamheden was van die zijde geen medewerking te verkrijgen.

1944 ----- 12 september dinsdag.  HARDONK. Mooi septemberweer. Jammer dat je bij huis moet blijven met het oog op de banden. Ik vertrouw die Duitsers niet. Bij de kapper vernam ik dat de Engelsen in Brabant over de grens zijn gekomen. Afgelopen nacht was hier veel militair verkeer maar overdag minder dan vorige dagen.

VAN HOUTUM. De directie van de PGEM [nu NUON] deelt ons 's middags mee dat morgen voor beide fabrieken de stroom zal worden afgesloten. Een controleur van de Brandstoffencommissie meet bij Brouwersmolen de aanwezige voorraad steenkolen op. Het brood mag weer in Apeldoorn aan huis bezorgd worden. Twee Duitsers, die 's avond om elf uur over de weg komen, houden mijn neef Jan aan. Zij zeggen dat zij in ons huis willen overnachten. Zij vragen Jan of er bij ons ook inkwartiering is. Mijn neef weet deze zelfstandige inkwartiering gelukkig te voorkomen.

1944 ----- 13 september woensdag.

HARDONK. Opnieuw beste najaarsdag. Op straat razen Duitse wagens in alle richtingen. Telkens hoog in de lucht vliegtuigen. Om 6 en 9 uur een paar flinke ontploffingen. De ramen trilden, vermoedelijk veraf. Vandaag opnieuw fietsenjacht.

VAN HOUTUM. Alle bedrijven die niet direct voor de Duitsers of de voedselvoorziening werken, moeten 's morgens om 10.30 uur worden stilgelegd. 's Middags komt een monteur van de PGEM [nu NUON] op de fabriek in Ugchelen. Hij rantsoeneert ons voor 80% door de zekeringen van 500 Ampère te verwisselen voor nieuwe van 100 Ampère. Men begraaft 's middags om twaalf uur Duitsers op het nabij gelegen kerkhof Heidehof. Soldaten lossen hierbij drie salvo's af. Vier Britse jagers beschieten om 13 uur een grote trein foeragewagens bij Klarenbeek. Ieder vliegtuig maakt tien duikvluchten. Er zijn veel doden. Ook een groot aantal paarden is hierbij doodgeschoten. De burgemeester waarschuwt een ieder die zich toegang verschaft tot de verlaten huizen van NSB-ers of Rijksduitsers. De omwonende moeten dergelijke huizen bewaken en van hen zullen soortelijke goederen worden gevorderd als uit de huizen ontvreemd zijn. Bij vernieling kan een omwonende gedwongen worden zijn huis te verlaten. De familieleden van de landwachters K. en Van G. (vorige week in Noord Apeldoorn doodgeschoten en zaterdag begraven) zetten eerst nu de doodsadvertenties in de krant. Deze gaan vergezeld van zinsneden zoals: door laffe moordenaarshand enz.´ 's Avonds komen twee Duitsers voorbij op weg naar Otterloo. Eén bezit een fiets, de ander niet. Deze loopt het fabrieksterrein op en is opzoek naar een fiets. Hij verdwijnt echter wanneer wij komen aanlopen. Even later steelt deze mof een fiets van een buurvrouw die onbeheerd voor het huis stond.

1944 ----- 14 september donderdag.

HARDONK. Somber, heel iets regen. In de afgelopen nacht weer een leuk geval dat met de eerder genoemde B. iets te maken had. B. was met zijn gezin niet thuis. Hij had zeker op Dolle Dinsdag de benen genomen. Nu sliepen er 5 met geweren, NSB-ers. Opeens gestommel achter het huis. ´Partizanen´ schreeuwde een der helden. Het vijftal begon in de richting van het geluid te schieten. Even later hetzelfde gestommel. Nu werd geschoten met een handmitrailleur. Opnieuw dat vreemde geluid. Dan wordt gegooid met een handgranaat. Zeer juist gemikt. Het komt precies terecht op een plat waaronder Duitse soldaten slapen! Slot van het drama is dat de vijf helden door de Duitsers worden ´ein-gesperrt´. Commentaar van een der soldaten ´Zulke lui kan men zelfs nog geen geweer in de hand geven´. En het gestommel? De buurman hield konijnen en die beestjes waren blijkbaar wat onrustig en maakten telkens enig lawaai! Geen van de viervoetige partizanen werd echter geraakt. Nieuwe aanplakbiljetten van de bezetter. Doodstraf voor hulp aan Engelsen en Amerikanen. Verbranding van huizen bij geval van sabotage enzovoort. Kortom te veel om op te noemen.

VAN HOUTUM. Radio Oranje geeft 's avond een volledig verslag van de bevrijding van Maastricht en Eysden. Het is eerst nu bekend geworden dat de vluchtende NSB-ers verleden week dinsdag veel boerderijen aan de overzijde van het Apeldoornse kanaal hebben geplunderd. We horen 's avonds in de richting van Deelen veel zware ontploffingen. Volgens geruchten zou het gaan om het afschieten van vliegende bommen. Over een startplaats is niets met zekerheid bekend. Ik krijg 's middags twee nieuwe strooibiljetten. Beide zijn in de omgeving van Deelen gevonden.

POLITIE (15 augustus tot en met 14 september 1944).
- De vermoedelijk aan tbc [tuberculose] lijdende onderwachtmeester H. heeft zijn dienst hervat maar de onderwachtmeester S. zal zijn dienst voorlopig niet kunnen hervatten.
- De geschorste Hoofdwachtmeester te P. en de tijdelijk buiten dienst gestelde wachtmeester v.d. Z. verrichten wegens de nu heersende toestand normaal hun dienst in opdracht van Majoor de Buck. Nadere goedkeuring is gevraagd.
- De verschuivingen van de fronten, gepaard gaande met het doortrekken van vele groepen Duitse militairen, de vorderingen van rijwielen door Duitse militairen en door leden van de Politieofficierschool, het vertrek van vele leden der NSB en van de in de gemeente ondergebrachte Duitse vrouwen hebben gedurende de laatste weken een enigszins nerveuze stemming doen ontstaan.
- Momenteel is de stemming van de bevolking vrij rustig hoewel het verloop van de krijgsverrichtingen met aandacht wordt gevolgd.
- Een gedeelte van de landwacht is in de gemeente terruggekeerd en schijnt haar werkzaamheden te hebben hervat.
- De goederenverzorging en aanvoer en bevoorrading van levensmiddelen en grondstoffen heeft tengevolge van de toestand nagenoeg geheel opgehouden. Vooral de brandstoffenpositie in deze gemeente is zorgwekkend.
- De discipline van de bevolking ten opzichte van distributie en prijscontrole geeft geen aanleiding tot opmerkingen.

1944 ----- 15 september vrijdag.

HARDONK. Zacht mooi septemberweer. De bewoners van de Holthuizerweg moeten ergens graven.

VAN HOUTUM. Rauter maakt bekend dat de Duitse politie alle 16-50-jarige Nederlanders zal arresteren die hun tijd zogenaamd op straat doorbrengen en langs de weg lanterfanten. Er vonden al razzia's plaats voor het publiceren van deze maatregel. In Apeldoorn vindt vanmiddag de eerste razzia plaats. De Duitsers eisen in Harskamp 700 burgers op voor graafwerk. Er melden zich slechts 100 mannen. De overigen duiken onder. De burgemeester stelt een commissie voor de noodtoestand samen. Hierin heeft geen NSB-er zitting. Pont deelt naar aanleiding van de fietsenvorderingen mee dat van schadevergoeding geen sprake kan zijn. In een derde bekendmaking wordt gezegd dat de klanten van een gevluchte NSB-er (schoenmaker) bij zijn collega's zullen worden ingedeeld. Alle winkels moeten op de voorgeschreven tijden open zijn. De burgemeester eist voor een goed overzicht van de bevolking van iedere vreemdeling, die niet naar zijn woonplaats kan terugkeren, onmiddellijke inschrijving in het bevolkingsregister. De directie van de PGEM [nu NUON] verzoekt iedereen zo zuinig mogelijk met de elektrische stroom om te gaan.

1944 ----- 16 september zaterdag.

HARDONK. Mooie zonnige dag. Voor veel jonge mensen echter een treurige dag. Tegen half een organiseerden de Duitsers plotseling een jacht op jonge mannen. Ieder die op straat liep werd door de slavenjagers gegrepen, in auto's gesleurd en weggevoerd. Eerst naar Amersfoort later vermoedelijk naar Duitsland. Dit alles behoort bij de ´Germaanse cultuur´. Laat in de avond veel ontploffingen op grote afstand gehoord.

VAN HOUTUM. Een Duitse overvalwagen rijdt 's morgens om 11.20 uur het fabrieksterrein op. Ik vlucht het bos in uit angst voor een soort razzia. De Duitsers willen de luxe auto van oom Jan hebben. Maar één mof begint op het antwoord dat hij al gevorderd is (smoesje, want de auto staat 100 meter verder in een wei) binnensmonds te mompelen en zegt onder meer enige malen Schweinhunde. Zij keren onverrichterzake terug. Ik wil om 11.45 uur naar de BBC-uitzending luisteren maar er hapert iets. De zekeringen zijn ook niet doorgebrand. Al spoedig blijkt dat de elektrische stroom is verbroken. Daarom ga ik maar weer naar buiten. Familie uit Apeldoorn belt ons op en deelt mee dat er het laatste uur grote formaties bommenwerpers in de richting Duitsland zijn overgevlogen. Er vallen op dat moment veel stannioolstroken. Men vindt in Ugchelen slechts enkele pakken. Deze stroken zijn van een nieuw model. Ze zijn allemaal zeer smal en vertonen over de lengte een rillijn (dus in V-vorm gevouwen). Om 13.30 uur komen elf tweemotorige bommenwerpers laag over. Zij zijn op de terugweg. Als zij boven Radio[Kootwijk] vliegen begint het luchtdoelgeschut daar intensief te schieten. De vliegtuigen wijzigen hun koers er niet door. Om 13.45 uur volgen 37 Lightnings die verspreid vliegen. Radio[Kootwijk] schiet ook nu weer. Zonder resultaat. Intussen is er weer stroom. Het was van 11.20-12.45 verbroken. Ik hoor de nieuwsberichten van 14.00 uur. Het is de laatste keer want de stroom wordt om 14.05 uur opnieuw verbroken en niet meer hersteld.
Om 5.30 uur namiddag loopt een Duitse soldaat ons terrein op. Hij draagt een zogenaamd kikkerpak. Hij houdt in de ene hand een machinepistool en in de andere een beschilderde plank met de naam van een kapitein (Franke). Hij vraagt of deze Franke in ons huis ´woont´. Wij antwoorden met nee. Daarop zegt hij dat deze persoon in ons huis komt. Dit is de manier van inkwartieren. Een kwartier later komt een officier met dezelfde soldaat op het terrein. Hij zegt niets en op de vraag van mijn vader of hij de betrokken officier is antwoordt hij kortaf ´Ja´. Deze kapitein vraagt om een bescheiden kamer voor besprekingen. Wij staan de salon af. Even later rijdt een kleine auto voor met twee soldaten (chauffeur en ordonnans). Zij eisen de garage op. Deze (er staat gelukkig niet veel in) wordt ontruimd. Zij vragen al spoedig naar de kamer van de kapitein en laten merken dat zij ook bij ons moeten slapen. Het wordt zo opgelost dat de soldaten op de logeerkamer komen terwijl Franke in de salon op een divan bij de telefoon de nacht zal doorbrengen. Eén soldaat smeert intussen het brood. Op onze vraag waarom hij er een halve centimeter boter opsmeert antwoordt hij dat dit overgehouden is uit Frankrijk. Wij moeten hun echter koffie geven. De soldaat in het kikkerpak gaat aan de weg staan en noteert alle nummers van de voorbijtrekkende auto's. De kapitein krijgt de hele avond bezoek van andere officieren of ordonnansen. Overal in onze omgeving zijn auto's van deze verbindingsafdeling (bij de SS ingedeeld) onder de bomen geparkeerd. Bij oom Jan staat een wagen met een zenderinstallatie onder de acacia. De auto's staan het meest bij huizen. Bij één woning heeft men een aantal paarden ondergebracht. Op het appèl dat 's avonds wordt gehouden ontbreken twee soldaten. De bewoners van de nabijgelegen Keienberg krijgen geen water meer omdat de druk van de waterleiding er af is. Zij besluiten daarop met een melkauto water uit een beek te scheppen. Terwijl zij bezig zijn de 3000 litertank te vullen passeren op dat punt (een zandweg) een groot aantal Duitse auto's die uit het bos komen en er de hele middag geparkeerd stonden. De officieren spreken over slapen in het aangrenzende dennenbos (van oom Andries) maar hierin wordt niet direct beslist. De soldaten van deze groep zijn zwaar bewapend. Zij dragen gemiddeld per drie man een mitrailleur en beschikken allemaal over een geweer en een aantal handgranaten. Enkele dragen een pantservuist. De auto's hebben de gekste modellen. Overal in de omgeving zijn schildwachten opgesteld. Zij graven voor zichzelf een smalle geul, leggen er stro in en gaan daarop liggen. Oom Reinier wil 's avonds nog eens met ons telefoneren. Mijn vader vindt het beter van niet omdat de kapitein nog eerder bij de telefoon is dan wij. Hij is praktisch voor ons geblokkeerd. Tegen de avond komen meer soldaten op ons terrein. Zij eisen het schuurtje op voor de berging van hun kisten en ander materiaal. Enkelen halen de rietenstoelen eruit en zitten er de verdere avond op. Een soldaat brengt Franke vier appels. Deze moeten echter in een schaal, die hij van ons vraagt, opgediend worden. Nu de elektriciteit is verbroken vragen de moffen bovendien aan ons twee kaarsen en lucifers. Het gaat zelfs zover dat een andere officier (die elders is ingekwartierd) ook recht meent te hebben op lucifers, kaars en kaarsenhouder. Hij krijgt gelukkig niets. Wij zitten de hele avond bij de carbidlamp en gaan met de kaars naar bed.
In het ketelhuis en twee kleine gebouwen bij de fabriek slapen Duitsers al zittende om op het eerste bevel gereed te kunnen staan. Een grote groep heeft de mitrailleurs naast zich staan. Wij horen de meest uiteenlopende berichten van hen over luchtlandingen bij Arnhem. Er zouden 15.000 Amerikanen zijn afgeworpen bij Nijmegen en Renkum. De brandweer van Apeldoorn wijst er als voorzorgsmaatregel op dat bij grote branden eerst ziekenhuizen, daarna voedselbedrijven en vervolgens fabrieken en woningen zullen worden geblust. 's Avonds om 9.40 uur passeren de eerste vliegtuigen Het geronk houdt tien minuten aan. Om tien uur komen opnieuw grote formaties in de richting Duitsland over. Op dat moment ga ik naar buiten of er nog luchtgevechten zijn. Een Duitser spreekt me echter met een smoesje aan en vraagt naar de soldaten die bij ons slapen (ze zijn om 9.30 uur naar bed gegaan). De mof loopt al spoedig weg en het lijkt me dat ook hij bij ons wil slapen. Wij moeten één buitendeur openhouden omdat de officier nog steeds bezoek krijgt. Wij doen alle kamers op slot tegen diefstal of ongehoord bezoek. Om elf uur loopt een Duitser naar boven, naar de kamer waar de soldaten liggen. Een kwartier later volgt een tweede en om 11.30 uur loopt een derde naar boven. Zij gaan allemaal in de kamer op de grond slapen.

1944 ----- 17 september zondag.

HARDONK. Weer goed weer. De gehele morgen geronk van vliegtuigen. Het slot van dit verhaal moet ik bij kaarslicht en een noodlamp schrijven. Sinds hedenmorgen is zoveel gebeurd. Het elektrische licht gaf het na 2 uur op en toen kwamen van alle kanten de berichten binnen. De kunstzijdefabriek te Ede bij Arnhem en Nijmegen gebombardeerd. Maas- en Waalkanaal eveneens. Aanval op zendstation Kootwijk en toen opeens het verrassende bericht. Engelse valschermtroepen zijn in Nederland geland. Vliegveld Deelen gebombardeerd. Verwoesting bij station Amersfoort. De bevrijding van Nederland is begonnen. En nu komen de Duitse vrachtauto's hier [Hoofdstraat] weer langs daveren bedolven onder het groen van afgerukte takken. Allen in de richting Deventer. Overal in huis staan nu kaarsen. Telkens wil je de schakelaars omdraaien en dan denk je opeens, o ja er is geen stroom!

VAN HOUTUM. ´s Nachts om 1.15 uur komt plotseling een mof ons huis binnenlopen en spreekt met de kapitein en belt daarna op. Hij schreeuwt zo hard dat wij denken dat hij dronken is. Daarna worden de soldaten gewekt. De kapitein telefoneert gedurende een half uur met één nummer. Om twee uur vertrekt de auto en een kwartier later zijn alle moffen uit ons huis verdwenen. Mijn vader loopt daarop ter controle het hele huis door en blaast in de salon nog een kaars uit. Hij komt weer boven en zegt vergenoegd tegen ons: ´Alles is weg´. Het hele legeronderdeel vertrekt in de richting Apeldoorn. Slecht vijf Duitsers van het luchtwapen slapen nog in de fabriek. Op dezelfde tijd passeert een groot aantal auto's met zwaar geschut in de richting Hoenderloo. Het is nu weer rustig in huis. Om vier uur vallen we eindelijk in slaap. 's Morgens blijkt dat de moffen 's nachts overhaast zijn gevlucht. Van ons is niets gestolen. Integendeel, zij hebben wat achtergelaten. Tegen de buitenmuur staat een fiets met massieve banden. Wij geven deze aan een buurvrouw van wie woensdagavond een rijwiel door de moffen is gestolen. In de garage staat een benzineblik (20 liter). Dit is nog gedeeltelijk gevuld. In huis staan twee leeggedronken wijnflessen met een glas. De wijn is van Franse burgers gestolen. Een leeg doosje toont aan dat de moffen nog Karel I sigaren rookten. Men vindt in de fabriek een compleet gasmasker. Personeel vindt in de bos nog een schop en enige messen. Bij de buren is het echter anders. Bij drietal van hen wordt een schop vermist. De Duitsers die in Ugchels Belang verbleven vertrokken 's morgens. Eén van hen zegt tegen mijn vader dat de Nederlanders niet openhartig zijn want zij praten uit twee monden. De vijf Duitsers die nog in de fabriek waren vertrekken om 8.30 uur. De Duitsers jagen op het zendstation Radio Kootwijk alle Nederlanders weg. Zij treffen voorbereidingen tot de totale vernieling van de zendinstallatie en brengen onder de betonblokken springlading aan. Daaraan zijn de spandraden voor de 212 meter hoge masten bevestigd.

BRANDWEER. 15.02 uur. De Rijksinspecteur te Arnhem meldt vele branden in Arnhem. Hij geeft order alle posten met motormateriaal in gereedheid te brengen zodat ze dadelijk konden uitrukken.
Om 16.16 uur werden in Loenen 4 brisantbommen afgeworpen die gelukkig niet veel schade aanrichtten.
16.16 uur meldt de Rijksinspecteur dat de posten kunnen inrukken. De branden te Arnhem zijn ze meester.

SPOORWEGEN. Vandaag was het spoor bij kilometer 92.486 bij Klarenbeek opgeblazen. Hierdoor ontstond grote vertraging voor de treinenloop. Hierop volgde de periode van de Staking van de Nederlandse Spoorwegen.

ZIEKENHUIS. Luchtlandingen. De ziekenhuizen werden leeg gehouden. De praktijk was bijna niets. Alleen de lopende patiënten kwamen nog. Intussen was er een belangrijke wijziging in de gevechtshandelingen gekomen. Doordat op zondag 17 september en volgende dagen grote luchtlandingen van de Engelsen plaatsvonden: Terlet, Deelen, Wolfheze, Oosterbeek, Wageningen, Ede enz. De Rijnbrug bij Arnhem was gedurende korte tijd in Engelse handen.

BURGEMEESTER. Op de begraafplaats ´Heidehof´ te Ugchelen werden de stoffelijke overschotten van 20 leden van de Duitse Weermacht begraven.

1944 ----- 18 september maandag.

HARDONK. Mooi septemberweer. In de nacht geweldig veel verkeer op het kruispunt [Deventerstraat-Hoofdstraat-Korenstraat]. De pastorie van ds. Visser naast de kerk, waarin nu de ´Baustelle Teuge´, is vannacht afgebrand. Duitse vrouwen en beambten sprongen uit de ramen. Vanmorgen was het hier nog rustig. Alleen een aantal Schalkhaar-politie zetelde op het politiebureau maar is vanmiddag gelukkig vertrokken. De beruchte K., de leider van de ´Technische Noodhulp´, is er met de auto vandoor zodat de Noodhulp nu uit elkaar ligt en zelf in nood is. Er trekt een afdeling SS langs uit de richting van Deventer naar Arnhem. Vanavond komt een bericht dat Arnhem geheel vrij zou zijn. Bij Oud Reemst nabij Otterlo zouden valschermtroepen geland zijn. Wat van dit alles waar is valt niet na te gaan. Je mag niet verder dan Beekbergen en Otterlo. Vanmiddag passeerde hier ook een ´Tigertank´.

VAN HOUTUM. Mevrouw weduwe P.J. Roosegaarde-Bisschop-Kuyck stelt me in de gelegenheid om de komende dagen bij haar naar de radio te komen luisteren. De eerste uitzending is voor mij om 11.45 uur. Terwijl ik veel opschrijf merken de anderen op dat de meeste berichten (in het bijzonder de waarschuwingen) al eerder zijn bekendgemaakt. Voor mij is het echter allemaal nieuw. De bakkers bakken wegens gebrek aan elektriciteit geen clandestien roggebrood meer. Zij die bij een bakker een tegoed aan rogge hebben krijgen alleen nog roggebrood. Om 9.30 uur 's avonds vertrekken de Duitsers uit het nabijgelegen Patertehuis. Hiermee zijn alle moffen uit Ugchelen weg behalve twee die zich in de bos met een Volkswagen schuilhouden om zich daar aan de Geallieerde troepen te kunnen overgeven. De Apeldoornse krant verschijnt wegens gebrek aan stroom in beperkt aantal en op klein formaat. Het verschijnt onder de naam Mededelingenblad. Per 14 abonnees wordt een exemplaar uitgereikt. De directie van de gasfabriek wijst erop dat men zeer zuinig met gas moet omgaan. Er zal een concentratie in de bakkersbedrijven plaatsvinden door het afsnijden van de elektriciteit.

BLOEM. De gehele nacht door is er verkeer geweest.

SPOORWEGEN. Vandaag werden bommen op Assel geworpen. Te Loenen werd die dag vermoedelijk door bominslag een stuk rails weggeslagen. Ook te Klarenbeek (bij km 92.500) werd een stuk rail van ongeveer 1 meter lengte opgeblazen.

POLITIE. De Wachtmeester van de gemeentepolitie O. is op 18 september 1944 overgegaan naar de Politieofficierschool, waar hij zich gemeld heeft bij de SS en daarna met dit onderdeel vertrokken.

BURGEMEESTER. Met de uitkeringen van de evacuatievergoedingen kon eerst begonnen worden nadat de uitreiking van de zogenaamde noodschadekaarten had plaatsgevonden. Deze noodschadekaarten waren op de Dienst voor Sociale Zaken al ontworpen voor het gebruik bij een eventueel bombardement binnen de gemeente en konden met enige wijzigingen voor deze evacuatie worden ingevoerd. Door het feit dat deze noodschadekaarten eerst na verloop van 4 weken na de evacuatie waren uitgereikt ontstond bij de uitkering van de evacuatie vergoedingen al een achterstand. Deze werd door verschillende omstandigheden (her-evacuatie, ongeschoold personeel, moeilijkheden met drukwerken, razzia's gebrek aan kunstmatige verlichting en brandstoffen) niet kon worden ingehaald maar eerder vergroot.
Er zijn maatregelen genomen om de achterstand zo spoedig mogelijk in te halen. Zag de luchtbeschermingsdienst zich oorspronkelijk een taak toebedeeld bij de inkwartiering en huisvesting van de evacués, sinds 18 december 1944 [is waarschijnlijk 18 september] is in overleg met Ir. N. besloten, deze werkzaamheden in te voeren bij de Dienst voor Sociale Zaken zij het ook dat de uitvoering hiervan berust bij speciaal uit de Luchtbeschermingsdienst gerekruteerde ambtenaren die hun opdrachten van de Evacuatiecommissaris ontvangen. Deze samensmelting heeft ook plaats gevonden op een ander terrein namelijk bij het verstrekken van hulp in natura (textiel, emailwaren, schoeisel enzovoort).

1944 ----- 19 september dinsdag.

HARDONK. Verbazend prachtig weer. Opnieuw zit ik bij een kaarsje over deze dag te schrijven. Overal waar je komt hoor je steeds de vraag ´weet je iets definitiefs?´ En dat weet juist geen een. Men beweert opnieuw dat Arnhem en Nijmegen vrij zijn en nu onder Duits geschutvuur liggen. Hier komen telkens auto's met gewonden langs en vanavond om 6 uur wat krijgsgevangenen. Het telefoonverkeer met Uddel is verbroken. Laat op de middag kwamen wat vliegtuigen over. Deze raakten boven Deventer in gevecht met Duitse toestellen. We wachten maar af wat de nacht en de dag van morgen brengen zullen.

VAN HOUTUM. Om 9 uur passeren tientallen groen beschilderde bussen. Deze rijden naar het front. Even later komen weer auto's vanuit Hoenderloo. Meestal wagens van de Duitse posterijen. Op de Viersprong staan twee moffen die de weg wijzen. Eén kijkt voortdurend met een verrekijker. Het lijkt ons of hij de Geallieerden spoedig verwacht. Duitse troepen brengen bij Hoenderloo mitrailleurs langs de weg in stelling. We horen uit Apeldoorn dat er grote files auto's doorkomen, soms in twee rijen. Op een boerenwagen, die ook naar het noorden rijdt, zitten een aantal Duitse soldaten terwijl twee meiden het paard sturen. Over de Hoenderloseweg lopen veel Duitsers in de richting Apeldoorn voorbij. Zij vorderen hierbij nogal eens fietsen.
's Avonds komen veel leden van de ´Nederlandse´ SS voorbij. Zij vragen bij enkele mensen om burgerkleding en delen mee dat de AKU [fabriek] in Ede nog in brand staat. Dit wordt later door de Duitsers deserteurs bevestigd. Deze vragen om onderdak maar willen niet naar de kazernes omdat zij daar worden vastgehouden. Enkele leden van de SS willen een bakkersmand plunderen. Een toeschouwer weet dit te verhinderen. Het tweede Mededelingenblad van de NAC bezat een bericht van de PGEM [nu NUON] dat er voorlopig nog geen stroom geleverd kan worden. Voorts bevat het een verordening van Rauter waarbij van alle kerkelijke bladen, die naar Nederlandse arbeiders in Duitsland worden verzonden, op drie na de uitgifte verboden wordt. Tegen elf uur 's avonds hangen er lichtfakkels boven Assel en kort daarop brandt het ook in die streek.

BURGEMEESTER. In de nacht van 18 op 19 september werd mijn wagen (merk DKW) uit mijn garage (Eikenhorstweg 10 in Apeldoorn-Wiesel) gestolen. Een ter zake door de gemeentepolitie ingediend rapport luidt als volgt:
´Na daartoe bekomen opdracht stelde ik: H.J. van der Linde, Opperwachtmeester van Politie te Apeldoorn, een onderzoek in, nabij de woning en garage van den Burgemeester, die ten politie-burele alhier kennis had gegeven, dat in den nacht van 18 op 19 September 1944 zijn auto was ontvreemd. Ter plaatse, zijnde bij perceel Eikenhorstweg nr. 10 te Wiesel, gemeente Apeldoorn, constateerde ik, dat voetsporen aanwezig waren van personen die schoenen droegen, die waren voorzien van spijkers en ijzeren hakken, daarom ik vermoed, dat de daders vermoedelijk Duitse militairen zijn geweest. Sporen van braak of andere sporen zijn door mij niet gevonden. Aangenomen moet worden, dat de deuren van de garage geopend zijn geworden met een valse sleutel, of dat degene, die de garage afsloot, deze met sleutel en slot niet goed heeft afgesloten, zodat de deur niet afgesloten is geweest. Verder ontdekte ik op den Eikenhorstweg te Apeldoorn, in de nabijheid van bedoelde woning, sporen van op den weg stuk gevallen eieren.
De tuinman van de burgemeester, genaamd Aart Lubbers [moet zijn Marten Lubberts geboren 24-04-1910 te Ede en overleden in een van de kampen in Duitsland], deelde mij mee dat hem ter ore was gekomen dat Duitse militairen met de auto waren gezien plusminus 200 meter van de hoek Zwolseweg - Eikenhorstweg, bij het hoenderpark van de heer H. Deze heer deelde mij mede dat hij vermoed had dat de Burgemeester met Duitse militairen gereden had. Des morgens echter ontdekte hij dat er 500 eieren uit zijn inrichting waren ontvreemd, zodat hij bij die ontdekking reden had te vermoeden dat de dieven van de eieren met den wagen van den Burgemeester gereden hadden. Deze waren volgens zijn mening onder de invloed van sterke drank geweest. Bovendien heeft hij duidelijk de Duitse taal horen spreken. Hij durfde zich vanzelfsprekend niet te laten zien. Zij zijn daarop met die auto weggereden in de richting van de Zwolseweg en verder in de richting Apeldoorn. Verder heb ik ter plaatse een onderzoek ingesteld, waaruit niet is komen vast te staan dat de auto in Apeldoorn is gebleven en ik vermoed dat deze is ontvreemd door enige Duitse militairen, die op enigerlei wijze aan het dwalen zijn geraakt. Dit rapport zal worden doorgegeven aan de Feldgendarmerie hier ter plaatse, opdat deze zaak verder, naast mijn onderzoek, door de Feldgendarmerie kan worden onderzocht.
Ik zal ter plaatse het onderzoek voortzetten en bij gunstig resultaat daarvan doen blijken. Het signalement van de ontvreemde auto is als volgt: merk DKW, Cabriolet, type 1940, chassisnummer 3164998, motornummer 1020772, crème van kleur, zwart linnen kap, kenteken M-62682, waarboven een blauw plaatje met opschrift: ´Politie´, banden merk Pirelli.
Waarvan door mij is opgemaakt dit rapport en gesloten te Apeldoorn, de 20-9-1944.´

1944 ----- 20 september woensdag.

HARDONK. Somber weer, later iets helder. Vanmorgen kwam het verrassende bericht dat de Engelsen in snelle opmars van Eindhoven de stad Nijmegen hadden bereikt en de overgangen over de rivier in handen hadden. Nog veel auto's komen voorbij, soms met gewonden. Later op de middag vliegen telkens groepjes vliegtuigen over. Vannacht zijn de spoorlijnen van Amersfoort en naar Vaassen opgeblazen. De eerste bij Assel, de tweede bij de Hogekampweg in Noord-Apeldoorn. Een groot aantal mensen is vanmorgen tussen 5 en 7 uur uit het bed geklopt om te helpen met herstelwerkzaamheden. Telkens worden er nog fietsen geroofd. Vanmorgen stalen de Duitsers zelfs de rijwieltassen aan de fietsen voor het distributiekantoor (sociëteit) aan de Kerklaan!

VAN HOUTUM. 's Morgens om zeven uur worden wij opgebeld met de mededeling: ´In Apeldoorn worden jongelui van de straat opgepakt, waarschuw iedereen´. Later horen wij dat de eerste auto's met opgepikte jongens bij het station staan te wachten voor verder vervoer. De razzia duurt niet lang. Er zouden 200 jongens zijn gearresteerd. De spoorrails zijn voor Assel op twee plaatsen opgeblazen, 50 meter van elkaar. Bovengenoemde jongens moeten deze repareren. De razzia geeft echter zo'n opschudding dat bijna iedere man zich in de bos verstopt. Enkele fabrieken geven hun personeel zelfs vrij. Onze arbeiders blijven de hele dag in de bos verscholen terwijl de meisjes 's middags het eten brengen. Twee Duitsers doen 's morgens bij buurman Jansen huiszoeking. Drie zoons uit dat gezin zijn bij de spoordijk heide aan het snijden. De Duitsers verdenken hen van de vernieling van de rails. Twee worden daar gegrepen maar de derde (behoort wegens arbeidsinzet onder te duiken) weet te ontsnappen. De moffen onderzoeken daarop hun woning. Tegen zes uur stromen de bossen weer leeg van mannen die zich daar overdag hebben verscholen. Uit één bos komen ongeveer 200 personen te voorschijn.

1944 ----- 21 september donderdag.

HARDONK. Eerst bewolkt, later zonnig. Vanmorgen het bericht dat er zeer zware gevechten gaande waren tussen Nijmegen en Arnhem. Daar zou de vijand wanhopige pogingen doen de opmars der geallieerden tegen te houden. Arnhem moet heel erg getroffen zijn. De gehele binnenstad zou vernield zijn. Vanmorgen zag ik gevangen parachutisten langs komen en nogal wat gewonden. Vanaf vannacht twee uur tot tegen zessen hoor je in de verte het schieten. In de loop van de middag zijn weer luchttroepen geland in de buurt van Deelen. Koken wordt moeilijker nu er geen gas is. Doordat er geen stroom is komt de ondermelk meestal zuur aan. Vlees moet direct verkocht worden (koelkasten werken niet!) zo dat overal spek en varkensvlees geleverd wordt.

VAN HOUTUM. Een auto van de Ortskommandant zoekt 's morgens de bossen in onze omgeving af naar deserteurs. Het is naar aanleiding van een telefoontje van een Ugchelse hotelhouder aangaande drie Duitsers die gisterenavond bij ons waren. Overal heerst een pessimistische stemming. De strijd om de rivieren verloopt niet gunstig. Veel radioberichten worden verkeerd verteld. Volgens de BBC vlucht Seyss-Inquart naar Duitsland. Wij geloven het bericht niet, omdat hij vannacht nog in Spelderholt vertoefde. Vier vluchtelingen uit de Koepelgevangenis in Arnhem krijgen in het Patertehuis onderdak. De gevangenen lopen in de zogenaamde celgang en het bloed staat hun in de klompen. De gasfabriek in Apeldoorn levert alleen van 17 tot 19.30 uur gas. Alle wasserijen worden stilgelegd. Zij mogen niet meer voor derden wassen behalve ziekenhuizen enz. Op het slachthuis worden 33 koeien geslacht. Daarvan komt alles ten goede van de gemeente Apeldoorn. Iedereen krijgt op een A vleesbon 64 gram vlees en zeven gram vet. De burgemeester waarschuwt in een kort artikel tegen het verspreiden van geruchten. Dit is naar aanleiding van de vlucht van mannen naar de bossen uit angst voor razzia's. Tot onze verwondering verschijnen de illegale blaadjes nog. Het elfde nummer van Trouw (september 1944) bestaat uit vier pagina's. De pagina's zijn wel de helft kleiner geworden. De gewone tekening is nu in oranje afgedrukt.

BLOEM. Heden kwamen hier 40 losse paarden langs en een 25-tal wagens met 2 paarden ervoor.

BRANDWEER. Om 13.20 uur schoot een Engelse jager een vrachtauto met zware munitie in brand nabij het Veluws Eiland op de Arnhemseweg. Het was een lust om dat ding te zien branden en te horen knappen. We moesten echter op een eerbiedige afstand blijven wat jammer was van de heide die verbrandde. Ongelukkig werd de jager door het luchtdoelgeschut van Deelen neergeschoten waarbij de piloot [Bob Walker-Lutz] om het leven kwam.

BURGEMEESTER PONT. [Pont dient als burgemeester van Apeldoorn bij Seyss-Inquart zijn ontslagaanvraag in. Hij krijgt daarop echter geen antwoord].

1944 ----- 22 september vrijdag.

HARDONK. Nog altijd zware gevechten tussen Nijmegen en Arnhem. Vanmorgen worden weer mensen op straat gegrepen voor werk aan de spoorlijn bij Assel die vannacht weer opgeblazen was. Vanmiddag was er een mof in de Hoofdstraat aan het schieten, waarop ??? zou hebben. Die kerel trapte en sloeg de man in zijn gezicht. Het was meer dan bar. Wat een heldendaad van zo'n vent. Veel Duitsers gaan deserteren. Vanmiddag wilde er iemand een veroverde ´valschermfiets´ ruilen voor een burgerpak! Vanmiddag om 12 uur is het schieten weer te horen. Weinig vliegtuigen, telkens gewonden. De Kanaalbrug wordt versterkt voor het te verwachten zware verkeer van mogelijk terugtrekkende Duitse troepen.

VAN HOUTUM. Leden van de SD schieten 's nachts in Apeldoorn twee ondergedoken arbeiders van de Nederlandse Spoorwegen dood. Om elf uur passeert Seyss-Inquart in de richting Hoenderloo. De Duitsers pakken om 11.30 uur weer jonge mannen van de straat op om de spoorlijn te repareren. Deze is die nacht bij Assel opgeblazen. Twee auto's van het Rode Kruis halen bij het pension Eljo-Zamy de laatste autobanden op. De moffen vinden gelukkig ook vier banden die de beheerder voor zichzelf onder het stro had verborgen. De ene dief betrapt de andere. Het nabijgelegen sanatorium Caesarea krijgt met ingang van heden elektrische stroom van 3 tot 6 uur. Het komt uit de centrale van Hengelo. 's Middags horen wij dat de heer Kwak (eigenaar van een wasserij in Ugchelen) is gedood. Hij wilde gisteren zijn pleegkind in Arnhem met de fiets opzoeken nadat zijn zoon de vorige dag bij de Woeste Hoeve niet door de Duitsers was doorgelaten. Zijn vader ontmoet echter de eerste controle bij Volkenhuizen. Hij wordt na een woordenwisseling met drie kogels dodelijk getroffen. De oorzaak van dit gesprek wordt verschillend uitgelegd. Twee gemeentearbeiders begraven hem daarna aan de kant van de weg. Zijn vrouw krijgt vanmiddag het doodsbericht van Duitse zijde.

ZIEKENHUIS. De Duitse artsen vragen onze hulp. Er vielen zeer veel doden en gewonden zodat op vrijdagmorgen 11 uur voormiddag bezoek kwam van Duitse geneeskundige zijde. De generaal dr. Meyer, de Oberfeldartz Dr. Zengerling en Oberstabarzt Dr. Vossbeck (chef van Sint Jozef) kwamen de hulp inroepen van het RK-ziekenhuis met personeel en artsen. Het aantal gewonden was namelijk te groot om goed door de Duitse MGD [Militaire Geneeskundige Dienst?] verwerkt te kunnen worden. Er zouden ook Engelsen komen. Er werden 80 bedden gevraagd zodat omtrent 70 burgerbedden overbleven. Dit bood geen moeilijkheden doordat de bezetting van het ziekenhuis met burgers gering was. De Duitse artsen, hun personeel en de patiënten, alles met aanhang, kwamen al na enkele uren in huis. Hoezeer het onze artsen deze zaak tegenstond. Wij konden niet nalaten in deze nood van de Duitse MGD onze medewerking te verlenen met de Rode Kruis gedachte voor ogen. Men krijgt momenten dat men het land aan zichzelf heeft wanneer men het gevoel heeft dat men door lichtgewonden te behandelen het Duitse oorlogspotentieel regelrecht omhoog werkt. Wij volbrachten die middag negen kleine operaties, wondexcisies en splinterverwijderingen.

1944 ----- 23 september zaterdag.

HARDONK. Regenachtige dag. Om 8 uur kanongebulder richting Arnhem. Er schijnt in de Betuwe heel erg gevochten te worden. Meer dan vorige dagen rijden Rode Kruisauto's met gewonden langs. In de middag begon de zon door te komen en daar had je ook weer de vliegtuigen. Tot half acht ronkten ze in alle richtingen over de plaats. Een colonne auto's van circa 2 kilometer lengte werd bij de school van Woeste Hoeve in brand geschoten, evenals een auto op de betonweg naar Milligen. Vermoedelijk zijn er ook weer luchtlandingstroepen neergelaten. Tegen de avond begint het geschut opnieuw nu richting Oosterbeek. Onophoudelijk klinkt het zware gedreun. Het zal daar heel moeilijk zijn voor de ingezetenen van Nijmegen, Arnhem, Elst, enz. Op een bijeenkomst van de generale staf van enige dagen geleden (naar verluidt is deze op of bij Het Loo gehouden) zou volgens bevel van Hitler beslist zijn dat alle elitetroepen en beschikbaar materiaal naar de Betuwe gestuurd moesten worden. Ons land en volk staat dan nog wat te wachten! In de late avond komt hier een geweldig aantal vliegtuigen over. Het was een voortdurend gebrom. Een Amerikaans vliegtuig bij de Hoge Duivel neergekomen, 7 piloten gedood.

VAN HOUTUM. Ondanks de aanhoudende regenbuien komen 's middags om twee uur de eerste vliegtuigen over. Om 8.25 uur komen drie leden van het Rode Kruis uit Arnhem in Apeldoorn aan. Zij delen de burgemeester mee dat een deel van de hoofdstad naar Apeldoorn zal worden geëvacueerd. De Duitse Gendarmerie patrouilleert de hele avond over de weg om gevluchte Duitse soldaten op te vangen.

BLOEM. Nogal veel Rode Kruiswagens langs gekomen terwijl de Engelsen steeds heen en weer kruisten. De Duitsers schoten er met hun 20 mm afweergeschut op los. Nihil. De gehele dag zeer zwaar geschut richting Arnhem tot in de nacht toe. Naar men zegt zouden de Engelsen weer 10 kilometer terug geslagen zijn tot bij Heelsum. Uit Arnhem komen nu veel vluchtelingen hier in de omgeving.

BRANDWEER. Om 17.15 uur kwam een bericht van de Woeste Hoeve dat er 6 munitiewagens in brand waren geschoten. Om 17.40 uur kwam het bericht binnen dat een vrachtwagen met vaten teer op de betonweg in brand geschoten was. Hierbij werd één man verbrand en één doodgeschoten.

ZIEKENHUIS. Ook in het ziekenhuis Sprengenweg, zaterdagmorgen. Het was de laatste maal dat ik visite maakte in het ziekenhuis Sprengenweg. Mijn patiënten zijn verder behandeld door dr. Pilaar. Des middags werden door dr. Wiersema en mij 13 operaties verricht. Wij verzochten dr. Rodbard om ons voor een gedeelte van de zondag daar op volgend een operatiezuster te willen afstaan (zuster Scholten). Daar is echter niets van gekomen want het Sprengenwegziekenhuis kreeg zondagmorgen ook dezelfde werkzaamheden te verrichten als het RK-ziekenhuis.

BURGEMEESTER PONT. Vandaag werd via het Rode Kruis de mededeling ontvangen dat de militaire bevelhebber te Arnhem last had gegeven de stad te evacueren. Als evacuatieoord was Apeldoorn aangewezen. 's Avonds gaf op een door de Weermachtcommandant belegde vergadering van plaatselijke autoriteiten deelde deze commandant mee dat in de kom van de stad slechts op spaarzame wijze mocht worden ingekwartierd. Op Heidehof werd het lijk van een geallieerde soldaat begraven die met een vliegtuig was neergestort.

1944 ----- 24 september zondag.

HARDONK. Vanmorgen betrokken, in de middag helaas regen. Arnhem moet geheel ontruimd worden. 50.000 personen moeten hier in Apeldoorn ondergebracht worden. In de kerkdienst in de Grote Kerk wekte ds. v.d. Brug ons op vooral naar alle vermogen de vluchtelingen uit Arnhem te huisvesten. Toen volgde een heel eigenaardige kerkdienst. Gezongen werd gezang 300A verzen 1.2.3. ´Wat de toekomst brengen moge, mij geleidt des Heeren hand´. Vervolgens las de predikant Nahum 1, waarna gezongen werd gezang 130.2, dan het gebed. Toen volgde psalm 89.1.4. Onmiddellijk na het zingen ging ds. v.d. Brug staan en zei, terwijl alle aanwezigen eveneens van hun zitplaatsen opstonden, ´Wij eindigen deze dienst met het uitspreken van de zegenbede: ´De liefde van God, de genade van de Heer Jezus Christus en de gemeenschap des Heiligen Geestes zij met u allen. Amen´. Hiermee kwam aan deze vreemde dienst een plotseling einde. Het had in de bedoeling van de Duitsers gelegen alle mannen tot 40 jaar op te pikken maar door inlichtingen was men hiervan tijdig op de hoogte gekomen. Vanmiddag begonnen de eerste vluchtelingen uit Arnhem aan te komen. Het was een treurig gezicht. De een met een bepakte fiets, de ander met een bakfiets waarop bagage en soms een kind. Dan weer een hele groep mannen, vrouwen en kleine kinderen op een wagen. Vervolgens een zieke op een bakfiets, kortom een droeve stoet. Het is wel heel moeilijk bijna alles achter te laten en wat vind je straks van je eigendommen terug? Bovendien zullen de meesten van hen ook hier geen rust vinden want Apeldoorn kan al die evacués niet bergen. De voedselvoorziening zou hopeloos spaak lopen terwijl bovendien het centrum van Apeldoorn voor de weermacht gereserveerd moet blijven. Wat die daarmee van plan is? Vermoedelijk inkwartiering van troepen. Het schieten en vliegen is vandaag veel minder. Wel komen tegen de avond weer meer gewonden binnen. Het Julianaziekenhuis is daarvoor nu ook gevorderd.

VAN HOUTUM. In Ugchelen zullen 3.500 vluchtelingen worden onder gebracht. Daarvan 750 in ons blok. Het gaat er alleen maar om de nodige plaatsruimte te reserveren. Kort hierop wordt vanuit Apeldoorn opdracht gegeven om met zoveel mogelijk voertuigen de vluchtelingen uit Arnhem tegemoet te gaan. Naar later blijkt is deze opdracht buiten de commissie voor de noodtoestand om gegeven. De evacuatiecommissies uit Apeldoorn en Arnhem vergaderen in de Woest Hoeve. Intussen komen de eerste vluchtelingen uit Arnhem in Apeldoorn aan. Onder hen bevindt zich tante Mien met zoon en twee huisgenoten. Zij vinden onderdak bij oom Reinier in Apeldoorn. Zij zijn vrijwillig gegaan want er is nog geen verplichte evacuatie. Het onderbrengen van vluchtelingen in Apeldoorn is nog niet goed geregeld. Er mogen geen Arnhemmers in Apeldoorn en Ugchelen worden ondergebracht. Deze moeten beschikbaar blijven voor de Duitsers. Het geldt niet voor de omliggende dorpen in de gemeente. Om zeven uur komen de eerste vluchtelingen in Ugchelen. De beruchte beheerder van Eljo-Zamy probeert hieruit winst te maken. Hij verschaft aan 80 personen onderdak. Hij merkt op dat hij alles zwart moet kopen. Hier gaat het echter niet om. Een dame die hem verzoekt een konijn voor haar en haar vriendin te braden ziet niet meer dan een achterpoot. De rest houdt hij zelf enz. In Arnhem worden zulke misdadigers opgehangen. Het is voor hem meer dan nodig. 's Middags verschijnen er Duitse vrachtauto's bij een aantal machinefabrieken in Apeldoorn. Het personeel wordt opgeroepen. Met behulp van hen worden in de auto´s geladen de prachtigste machines. Daaronder veel draaibanken. De directie ziet de machines nooit meer terug.

BRANDWEER (24, 25 en 26 september 1944). De evacuatie van Arnhem. Drie dagen en nachten hebben wij met drie autobrandweerwagens aan één stuk doorgereden om mensen, levensmiddelen en geneesmiddelen uit Arnhem te halen. We hebben plusminus 1100 liter benzine verreden en iedere wagen had plusminus 15 liter per rit nodig zodat er plusminus 73 ritten gemaakt zijn.

BLOEM. De 24ste is te Klarenbeek op het station een rijdende locomotief kapot geschoten. Drie man Duits personeel waren door uitspringen gewond genaakt. De locomotief brandde en had tal van kogelgaten. Later is hij van de Alforst (veldnaam van landerijen aan de spoorlijn in de buurt van de Kar) waar hij zelf naar toe gereden was, zonder bemanning, weer weggesleept. Verder enkele Engelse vliegtuigen waargenomen. Men zegt dat veel Duitsers in Frankrijk zich over gegeven hadden en dat men daarom de laatste 4-5 weken zulke grote vorderingen maakte maar dat hier in Nederland de SS in de strijd geworpen was en vooral de jongeren vechten hard.

ZIEKENHUIS. Veel operaties vliegenmaden (zondagmorgen). In de polikliniek beneden aan de straat werden door dr. Wiersema en mij hard gewerkt. Ieder had een staf met helpers 22 operaties verricht bij Duitse soldaten. Des avonds laat in de grote operatiekamer nog 6 grote gevallen bij zwaar gewonde Engelsen. Bij een lelijke bovenarmverwonding daterend van 20 september vielen honderden krioelende vliegenmaden op de grond. Dit zijn bromvliegmaden die in de wond en in de etter in het verband vegeteren. Later zagen wij dat nog enige malen. De Duitse chirurgen hadden die dag eveneens 30 operaties verricht.

BURGEMEESTER PONT. Vandaag kwamen nadere bevestigingen van het bericht, onder andere door de waarnemend burgemeester van Arnhem de heer Schermer, dat Arnhem in 3 stadia ontruimd moest zijn. De laatste liep af op maandag 8 uur. Hij verzocht om hulp voor de bevolking in hoofdzaak door toezending van vervoermiddelen. Hieraan is onmiddellijk bekendheid gegeven zodat al op zondag een grote stroom, die zowel uit Apeldoorn, als uit Beekbergen, Loenen enz. kwam werd maandag zo sterk dat, ter voorkoming van opstopping, van de zijde van de Evacuatiecommissaris hierin remmend moest worden opgetreden. In samenwerking met het bureau Afvoer Burgerbevolking en ´Midden Oost´, werd de inkwartiering voorlopig geregeld in de volgorde Loenen, Hoenderloo, Beekbergen en Apeldoorn.

POLITIE. De Gewestelijke Politiepresident te Arnhem bericht op 9 augustus 1944 dat op 24 en 25 september 1944 op het station te Apeldoorn de reizende antibolsjewistische tentoonstelling 'Is het Bolsjewisme een gevaar?' in 2 D-treinwagons te bezichtigen zijn. Gedurende de duur van de aanwezigheid van de beide wagons op het station draag ik u [Burgemeester] op deze wagons afdoende door uw politiepersoneel te doen bewaken.

1944 ----- 25 september maandag.  HARDONK. Kil weer, 's morgens telkens zon. Later zwaar bewolkt en af en toe regen. Vandaag de gehele dag door vervoer van gewonde luchtlandingstroepen vanuit Sint Jozef [aan de Deventerstraat] naar de Textielfabriek [aan de Fabriekstraat]. Sommigen maakten het V-teken of zwaaiden. Enkelen uit het publiek wuifden terug. Verder is het heel stil geweest. Geen militaire wagens en bijna geen vliegtuigen. Een Duitse jager bij Hoenderloo door vliegtuigen neergeschoten. Helemaal geen schieten bij Arnhem te horen. De gehele dag heeft de stroom evacués uit Arnhem aangehouden. Evenals gisteren op wagens, bakfietsen met kinderwagens en op gewone fietsen. De uit Arnhem naar Sint Hubertus op de Hoge Veluwe overgebrachte gewonden worden vandaar weer vervoerd naar Apeldoorn. Het komt hier vol met gewonden burgers, Engelsen, Canadezen, Duitsers. Groente hebben we al dagenlang niet meer bij de handelaren kunnen krijgen.

VAN HOUTUM. Om drie uur rijdt een trein langs. Kort daarop horen wij mitrailleurvuur. Daarna stopt de trein. Het vuren herhaalt zich. Daarna weerklinkt een zware slag. In de buurt van Assel valt namelijk een bom midden op de trein. 's Middags om 3.15 uur komt tante Mien bij ons en vraagt onderdak voor haar broer en vier dames. Daaronder één van ruim 80 jaar. Tegelijk komt een kennis van ons, E. van Wessem, en vraagt slaapgelegenheid voor negen personen. Deze komen via Otterlo lopend naar Ugchelen. De eerste groep komt met weinig bagage met veel levensmiddelen op een handkar aan. Een hulpvaardige jongeman vervoert de oude dame op een driewieler. Hij gaat daarna naar Otterlo om de overigen op te halen. Deze komen 's avonds om zeven uur aan. Door Beekbergen komen grote stromen vluchtelingen. De eerste mensen die zich via Otterlo naar Apeldoorn begeven passeren om zes uur. Intussen moeten de zieken uit Otterlo naar Noord Apeldoorn (o.a. Marechausseekazerne) worden overgebracht. Hiervoor zijn niet voldoende wagens beschikbaar. Mijn neef gaat met A. Melissen mee om de zieken met paard en wagen te vervoeren. Het Evacuatiebureau deelt mee dat er geen vluchtelingen in Apeldoorn en Ugchelen, behalve bloedverwanten, mogen worden ondergebracht. Alle evacués moeten zich voor morgenmiddag 12 uur naar de aangewezen randdorpen begeven en daar onderdak zoeken. Aan hen die bij familie blijven kunnen door de voedseltekorten geen extra bonnen worden verstrekt. Met de noodverlichting in ons huis gaan we vooruit door het gebruik van een gaslamp. Het blijft natuurlijk buiten de huiskamer nog behelpen. Het scheelt juist nu veel met de kaarsen nu er 14 mensen in ons huis bij slapen.

BLOEM. Heden kwamen weer tal van auto's over de weg, zwaar beladen, richting Zutphen.

ZIEKENHUIS. Nog meer te opereren, maandag. Het was een chaos in het ziekenhuis. Vele patiënten lagen op operatie te wachten. Er kon eigenlijk niet veel meer opgenomen worden maar het gebeurde toch. De lichtgewonden die op 23 en 24 september gekomen waren werden vervangen door zwaargewonden. Er kwamen nogal wat Engelsen, allen zwaar gewond. Overal werd tegen de klippen op geopereerd. Ook door de beide neus-keel-artsen dr. van Herk en dr. Staercke onder onze leiding. Wij konden het namelijk niet meer af. Bij het verwijderen van de botsplinters kregen we kapotte vingers. Deze zaten onder de kloven, waren pijnlijk en infecteerden. Des avonds verwijderde ik botsplinters 5 centimeter diep uit het hersenweefsel bij een zwaar zieke Engelsman. De verwonding was 8 dagen oud. De toestand van de patiënt verbeterde onmiddellijk na de operatie. Toen ik bezig was zei hij: 'Oh, I am getting crazy'. Vele weken later is hij toch nog overleden.
Een flinke gediplomeerde verpleegster uit Hilversum kwam spontaan haar hulp aanbieden. Ik aanvaardde deze terstond. Zij heeft bij die hersenoperatie geholpen en verder gedurende de gehele nacht op de zalen dienst gedaan. En dat was wel nodig ook. Ik ben er om 12 uur 's nachts wezen kijken. Het was er een onbeschrijflijke bende. Er lagen omtrent honderd zwaargewonden vrijwel zonder verpleegsterhulp. Zij lagen wel in bedden maar verder onverzorgd. Sommigen riepen om water waaraan zij dan geholpen werden door minder zieke makkers. Anderen moesten urineren en vonden geen gelegenheid. Velen lagen onvoldoende toegedekt te slapen waaronder enige hersenpatiënten in bewusteloosheid die zichzelf niet konden helpen. Op de grond, op de zalen en zelfs op de gangen, op brancards en overal vond men de patiënten. Het stonk er afgrijselijk door alle etter.
- Veel Engelsen. Stromen gewonden kwamen ook in de nacht aan de deur en moesten afgewezen worden. Van de Engelsen hoorden we fantastische cijfers. Van wel 500 gewonden die in de Willem III kazerne zouden liggen en die allen geholpen moesten worden. En nog steeds kwamen er bij.
- Burgers. Tot overmaat van ramp kwamen er ook gewonde burgers uit Arnhem en Oosterbeek.
- Hulp van buitenaf is nodig. Wiersema en ik, beide met kapotte vingers, konden dat niet meer verwerken. Wij besloten buitenshuis om chirurgische hulp te vragen zowel voor de burgers als voor de militairen. Ik wist zeker dat ik collega's in deze nood bereid zou vinden te helpen. Schepel uit Hilversum liet mij al weten of het niet nodig was dat hij kwam. Ik overlegde met de Stabartz-chirurg dr. Paulig die onmiddellijk instemming betuigde en er met zijn chef over sprak.

BURGEMEESTER PONT. Op 25 september, nadat al in meerdere wijken van Apeldoorn inkwartiering aangevangen was, ontvingen wij het verbod van de Weermacht in de kom van Apeldoorn evacués onder te brengen. Als kom was te beschouwen het gebied begrensd door de spoorweg Amersfoort - Apeldoorn, het kanaal, de Anklaarseweg en de Waldeck-Pyrmonthlaan [nu Zwolseweg]. Daardoor konden als opname-oorden aangewezen worden de wijken XI, X, IX, een deel van wijk I, Beemte, Broekland en het blok Grote Woudhuis, volgens de bestaande begrenzingen in de luchtbeschermingsdienst.
Langs de aanvoerwegen vanaf Arnhem werden politie en hulppolitieposten uitgezet om de stroom te leiden naar de opname-oorden in de genoemde volgorde. Hulpposten werden uitgezet aan de Woeste Hoeve, Smittenberg (Beekbergen), Fabianuskerk (Arnhemseweg), de school aan de Molenstraat en bij de Gereformeerde Zuiderkerk aan de Arnhemseweg.
De gehele luchtbeschermingsdienst van de opname-oorden werd in werking gesteld voor de verdeling van de evacués over de wijken en blokken. Tijdelijke onderkomens werden geïmproviseerd over de wijken en blokken bij bovengenoemde posten in de Cocosfabriek aan de Reigersweg, in het pakhuis van de firma Dekker en Heinen aan de Koningstraat en de Messenfabriek (wijk IX).
Ten spoedigste werden in samenwerking met het Nederlandse Rode Kruis en het BAB ´noodziekenhuizen´ opgericht, tehuizen voor blinden en voor ouden van dagen. Aan verschillende geneeskundige hulpposten van de luchtbeschermingsdienst werden noodziekenhuisjes verbonden.
Aan de voedselbehoefte werd in de eerste plaats voorzien door de Centrale Keuken die met dagelijks stijgende prestaties werkte. In de behoefte aan brood en boter voorzag eerst het Evacuatiecommissariaat zelf door de uitgifte van noodbonnen. Later werd dit overgedragen aan de wijkhoofden en de hoofden van de luchtbeschermingshulpposten. Gelukkig kon deze uitreiking van minder regelmatige noodbonnen binnen enge grenzen worden gehouden. Na verloop van enige tijd kon ook deze uitreiking worden overgelaten aan den Distributiedienst.
Na enige dagen werd een klein deel van de steeds toestromende vluchtelingen doorgestuurd naar Vaassen en Epe (ca.1500). Naderhand besliste ook daar de Weermacht dat zij daar niet mochten blijven en naar het westen, voornamelijk richting Elburg, doorgestuurd moesten worden.
De doorvoering van de maatregelen ten aanzien van de stellingbouw aan de IJssel werkte tijdelijk desorganiserend op de evacuatie.

1944 ----- 26 september dinsdag.

HARDONK. Fris maar mooi helder weer. Gelukkig voor de mensen uit Arnhem. De gehele dag kwamen deze ongelukkigen voorbij. Vanavond om zeven uur stonden nog verscheidene boerenwagens op de Markt om deze mensen met hun weinige spullen naar tijdelijke verblijven te brengen. Gelukkig wordt op alle mogelijke manieren geholpen. Die een bakfiets, handkar, fiets met bagagedrager of wagen heeft, stelt die beschikbaar, terwijl een massa personen, ouderen en jongeren, de behulpzame hand bieden. Ook vele gewonden moeten geholpen worden. Deze gaan door naar de Marechausseekazerne aan de Zwolseweg. Vanmorgen werden gevangen luchtlandingstroepen weer hierlangs gevoerd om met de trein verder weggebracht te worden. Bij Voorst ontspoorden enige wagens zodat ze later weer naar de kazerne teruggevoerd werden. De moffen, die in dezelfde trein zaten, liepen langs de lijn terug en stalen bij de Molenstraat alle fietsen die ze te pakken konden krijgen. Bij de Smittenberg [Beekbergen] deden geallieerde vliegtuigen een aanval op voertuigen op de straatweg. Daarbij werden helaas 8 burgers gedood en enige gewond. In de middag passeerden weer veel vliegtuigen, prachtig in formatie vliegend alsof er geen Duitsers in de wereld waren. Verder geen nieuws te vernemen. In de nacht wakker door getrommel van 2 Duitsers op de deur van Ten Cate. Ze timmerden op de ruiten en bonsden op de deur onder het schreeuwen van ´hallo´. Geen mens liet zich zien en onverrichterzake trokken ze af. De Duitsers wilden vandaag liefst ook nog de mooie materiaalwagen en de benzine van de brandweer in beslag nemen, maar dit kon gelukkig verhinderd worden. Alleen de materiaalwagen van de Bosbrandweer is nu gevorderd.

VAN HOUTUM. Negen evacués vertrekken 's morgens met paard en wagen naar Kootwijk. Daar zullen zij onderdak zoeken. De overige vijf gaan om 13.30 naar het Slachthuis. Daar zetelt het Evacuatiebureau. Deze zal hun dan een definitief adres aanwijzen. Britse jagers beschieten 's morgens om 11.15 uur een colonne vrachtauto´s op de Amersfoortseweg. Een zelfde formatie cirkelt 's middags boven de Arnhemseweg. De vliegtuigen duiken plotseling en mitrailleren bij de Smittenberg in Beekbergen een aantal paard en wagens die vluchtelingen vervoeren. Er worden twintig personen (waaronder een jood) en acht paarden gedood. Er vallen ook enige lichte bommen onder andere in een huis. Hierbij vinden een vrouw en een kind de dood. Twee andere kinderen worden zwaar gewond. In Terlet worden acht vluchtelingen door een jageraanval gedood. Mijn neef Henk maakt deze beschieting mee. Hij is intussen weer naar Arnhem vertrokken en weet nog op tijd in een éénmansgat te springen. Om drie uur komen alle onderwijzers uit de gemeente Apeldoorn op een verplichte vergadering bijeen. Zij moeten zorgen dat voor zaterdag aanstaande alle evacués zijn geregistreerd. In Apeldoorn en Ugchelen zouden 20.000 man Duitse pantsertroepen worden ondergebracht. Volgens een tweede gerucht zouden Apeldoorn en Ugchelen hiervoor worden geëvacueerd. Een derde spreekt deze eerste twee echter weer tegen. De mensen helpen de zenuwenoorlog vergroten. Dat willen de Duitsers zo graag. Een vluchteling uit Arnhem brengt in een café aan de Arnhemseweg een tweeling ter wereld. In de krant staat een eerste oproep van een geëvacueerde die zijn familieleden zoekt. Het verblijf in de bossen is door de toenemende houtdiefstallen verboden. Men stelt in de middaguren weer gas beschikkingbaar. Om 9.15 uur horen wij in de richting van de spoorlijn een zware ontploffing.

BLOEM. Heden passeerden weer geregeld auto's over de weg omdat de spoorwegen hoegenaamd stil liggen. Tweehonderd zware bommenwerpers gepasseerd, richting zuidoost - noordwest, alsmede een 25-tal jagers. Het afweergeschut zweeg. Arnhem is geëvacueerd. Ook in Klarenbeek zijn vele burgers ondergebracht. In het parochiehuis zijn 40 zusters, en in de pastorie een deken en 2 kapelaans en enkele weeskinderen. In het dorp zouden 3500 mensen zijn ondergebracht.

BRANDWEER. 's Middags om 2.40 uur werden enige wagens bespannen met paarden en een luxe auto met evacués door een vliegtuig beschoten. Daarbij werden 17 mensen gedood en 25 gewond. Ook werden 9 paarden gedood of zo zwaar gewond dat zij moesten worden afgemaakt. Onze auto´s moesten herhaaldelijk bij het naderen van vliegtuigen stoppen en onder de bomen gaan staan om niet beschoten te worden. Ze zijn er gelukkig goed doorgekomen.

ZIEKENHUIS. Arnhem wordt verlaten. Dinsdag. Arnhem trekt Apeldoorn binnen. Op de polikliniek veel Arnhemmers. Geëvacueerde verse gewonden en ook oudere patiënten uit ontruimde ziekenhuizen. Nieuwe gewonde soldaten. Auto's met burgers en soldaten, doden, gewonden, Duitse auto's met Nederlandse burgers en Tommies in dezelfde wagen, alles zwaar gewond.
- Vier chirurgengroepen. De Oberfeldartz dr. Zengerling liet weten dat hij mij verzoekt vier chirurgengroepen te laten komen, twee voor Sint Liduïna, één voor de Sprengenweg en één voor Sint Jozef. Dat gaat boven mijn oorspronkelijke opzet uit maar het kan. Voor de berichtgeving heb ik de Ortskommandantur nodig. Bij de Ortskommandant tref ik een troepengeneraal die het advies geeft uit militaire overwegingen de chirurgen uit het gebied ten oosten van de IJssel niet weg te halen, noch ook Utrecht te vragen maar mij te wenden tot Amsterdam. Zijn gedachtegang is logisch maar het is niet in overeenstemming met de afspraak met het Nederlandse Rode Kruis. Daarbij was de maximum afstand van de chirurgengroepen op 35 kilometer gesteld. Ik verkreeg telefonisch toestemming dit toch te vragen van een der hoofdbestuursleden van het Nederlandse Rode Kruis in Apeldoorn aanwezig (3.30 uur namiddag).
Het gelukte mij inderdaad Amsterdam te bereiken. Vandaar uit begreep men niet waarom ik Amsterdam liet waarschuwen. Men gaf zonder dat ik het wist aan de chirurg in Amersfoort, dr. Insinger, opdracht naar Apeldoorn te gaan. Intussen zou er ook een groep uit Amsterdam komen en voorts, buiten de Rode-Kruis bemoeiingen om, dr. Schepel uit Hilversum. Ik had de heren laten roepen maar was er inderdaad wel voor allen werk?
- 800 Engelse gewonden. 's Avonds om 7 uur kreeg ik in het ziekenhuis bezoek van twee Engelse artsen als gevolg van een afspraak met de Oberfeldartz dr. Zengerling. Ik had namelijk gevraagd om persoonlijk in de Willem III kazerne te mogen gaan kijken. De Oberfeldartz had mij meegedeeld dat hij geen verlof had mij dit toe te staan. Om aan mijn verlangen ingelicht te zijn over de behandeling van de Engelsen te voldoen was hij bereid mij met twee artsen te laten spreken. Ik hoorde toen dat er 800 gewonde Engelsen in de kortst mogelijke tijd verzorgd moesten worden. Zij verzochten mij in orde te maken dat er de volgende dag 100 behandeld zouden worden in beide ziekenhuizen. Dit overviel mij toch nog. De gehele avond en nacht werd er getelefoneerd over de komst van de chirurgengroepen en over het werk dat voor hen klaar lag.

1944 ----- 27 september woensdag.  HARDONK. Alweer slecht weer, met hevige regenbuien. In de middag zelfs een flinke hagelbui. Nu passeerden weer Duitsers die bezig waren met het wegslepen van landbouwmachines. Voor dat volk is niets veilig. Nog altijd trekken burgers van Arnhem langs. Op open wagens en bakfietsen te midden van flinke regenbuien en vaak in dekens gewikkeld. De zaak van Mozes de Jong aan de Hoofdstraat wordt ook tot ziekenhuis ingericht. Veel vliegtuigen in de lucht, ook een keer 26 Duitse jagers. Veel gewonde krijgsgevangenen passeren. Overal hoor je over de ellende van de vluchtelingen uit Arnhem, Oosterbeek enz. Een grote kunsthandel in Arnhem alles kwijt. Alleen wat geld en de kleren aan hun lichaam bezitten ze nog. Pension in Oosterbeek door een voltreffer getroffen. Wel allen levend weggekomen, maar niets van de bezittingen over. In Brabant verscheidene plaatsen bij de Maas bevrijd onder meer Boxmeer, Wessem, verder Helmond en Oss (ook met een mooie partij vlees!). Vannacht ging de spoorlijn naar Amersfoort op drie plaatsen in de lucht waardoor Duitse D-trein in de soep. De Duitsers moeten op de Spoorwegen nu alles zelf doen daar alle spoorwegmensen ondergedoken zijn.

VAN HOUTUM. Om 1.15 uur vallen boven Assel een aantal lichtfakkels. Kort daarop volgt een zware explosie. Twee uur later weerklinkt in de richting Ede een doffe slag. Boven Arnhem hangen voortdurend lichtfakkels. Om 4.15 uur passeert een groot aantal Duitse foeragewagens in de richting Apeldoorn. Het gaat de hele ochtend door. De Duitsers vervoeren alles uit de modelboerderij in Harskamp naar het noorden. Paarden die een maaimachine trekken slaan bij het afgaan van de Ugchelse Berg op hol. Ze komen voor ons huis tot stilstand doordat de maaimachine in een dekkinggat blijft steken. De paarden worden daarop in de wei gelaten. Na een tijdje gemarteld te hebben komt een Duitser ons terrein op en slaat zeer hard op de voordeur. Hij wil een dommekracht [gereedschap om zeer zware voorwerpen op te tillen] hebben. Deze wordt hem gegeven. De machine staat na 1 1/2 uur weer op de weg. Tegen 8 uur bevinden zich tussen de wagens uit Harskamp ook karren van slepers uit Veenendaal. Deze moeten hoofdzakelijk munitie en benzine vervoeren. Plotseling verschijnen zes vliegtuigen. Iedereen zoekt zo snel mogelijk dekking en veel lopen het fabrieksterrein op. De toestellen vliegen gelukkig door en beschieten een colonne op de Arnhemseweg. Alle wagens houden een honderd meter voorbij de fabriek stil en voorzien zich van nog meer boomtakken [ter camouflage]. De voerlieden willen zien te ontsnappen. Eén geeft mij zelfs een zadel met deken om deze tot na de oorlog te bewaren. Zij vragen bovendien de weg hoe ze het gemakkelijkst kunnen ontkomen. Ze vertrekken allemaal om tien uur met als einddoel Hoogeveen. Terwijl deze wagens vertrekken schiet één van de leden van de ´Nederlandse´ SS, die deze colonne leiden, op ons fabriekpersoneel. Zij staan (schafttijd) in groepen groter dan vijf op de weg te kijken. De soldaat loopt het fabriekterrein op en zegt dat bij een volgende waarschuwing alle arbeiders naar Duitsland zullen worden overgebracht. 's Middags om één uur belt oom Gerrit vanuit de Woeste Hoeve op dat hij met paard en wagen naar ons huis onderweg is. Mijn vader gaat hen intussen per fiets tegemoet en rijdt via Beekbergen. Het blijkt echter dat zij uit angst voor beschieting vanuit de lucht via Hoenderloo komen. De weg over Hoenderloo is namelijk beter door bomen beschermd. Om drie uur komt zijn dochter Dinie met mevrouw Jonker (uit het aangrenzende huis). Op dat moment ga ik hen tegemoet en ontmoet ze bij de Ugchelse Berg. Op de wagen zitten oom Gerrit, zijn vrouw, zoon en twee meisjes. Daarvan is één een dochter van mevrouw Jonker. Het andere meisje is een jodenkindje dat door deze dame verzorgd wordt. Zij komen om vier uur bij ons aan. Beide families hebben zo veel mogelijk meegebracht, als voorbeeld per persoon alle toebehoren van hun bed en verder alle fietsen. Het is te begrijpen dat er nu plotseling een neerslachtige stemming heerst. Mijn oom kreeg vannacht bevel het huis te verlaten. Alles is 's nachts klaargezet en dat wat niet mee kon (onder andere zilver en levensmiddelen) is begraven. Ondanks het onweer passeren 's avonds tussen 9.15 en 9.30 uur Britse vliegtuigen.

ZIEKENHUIS. De chirurgen komen uit Amsterdam. Woensdag. Aangezien het verkeer des nachts moest plaatsvinden stonden om vier uur 's morgens de eerste artsen van buiten voor mijn neus in het Liduïnaziekenhuis. Het waren de chirurgen dr. Schepel uit Hilversum en dr. Rijnders uit Bussum. Zij begaven zich meteen op weg naar Sint Jozef om te zien hoe het er daar uitzag. Zij kwamen terug met de mededeling dat er inderdaad op een chirurgengroep gewacht werd. Er was volop werk maar er moesten verpleegsters meekomen. Dit bleek nu geschikt te zijn voor de ploeg uit Amsterdam. Deze arriveerde om 6 uur en meteen doorreisde naar Sint Jozef en daar heeft het overeenkomstig het programma tot vrijdagmiddag 29 september gewerkt.
- Bloedtransfusies. Inmiddels kwam er om kwart voor vijf een stoet van vijftien artsen onder leiding van Professor Borst uit Amsterdam. Hierbij was ook de gynaecoloog Kellerman Slotemaker. Deze was vroeger commandant van de Verbandplaatsafdeling te Hilversum waarvan ik deel uit gemaakt had. De heren stelden zich op de hoogte van onze behoeften ook op het gebied van bloedtransfusies. Dit leidde spoedig tot een uitgebreide en efficiënte werkzaamheid op dat gebied dat tot in november geduurd heeft.
- Chirurg uit Amersfoort. Om 8 uur kwam dr. Insinger. Dat bracht mij even in verwarring. Ik had niet op hem gerekend en vond het sneu om hem zonder meer terug te sturen. Ik stelde hem eerst voor dat hij op de polikliniek zou werken omdat hij een volledig instrumentarium en narcotiseur en verpleegsters bij zich had. Dit stuitte in de eerste plaats af op onwil van de polikliniekzuster om de kamer te verlaten. In de tweede plaats gebeurde het niet omdat dr. Insinger toen pogingen in het werk is gaan stellen in de Willem III kazerne te gaan werken. Dat werd niet toegestaan wat ik nog steeds betreur. Aan het eind van de morgen is dr. Insinger toen een aantal operaties gaan doen in de eerste operatiekamer. Deze stond overigens geheel ter beschikking van de Duitse chirurg dr. Paulig. 's Avonds is dr. Insinger met staf naar Amersfoort teruggekeerd.
- Chirurgen uit het Gooi. Dr. Schepel en dr. Rijnders hebben het werk in het ziekenhuis gedaan alsof zij in de schoenen van dr. Wiersema en mij stonden. Zij hadden de tweede operatiekamer tot hun beschikking. Weldra zag ik er ook de mij welbekende zusters uit de operatiekamer van het Diaconessenhuis in Hilversum. Zuster Mies en zuster Gé. Er gebeurden vele en grote operaties vooral aan burgers (maag, buik, ruggenmerg) maar ook bij soldaten. Voorts maakten deze doktoren ook visites in het huis vooral bij burgers.
- Onvoldoende verpleegstershulp. Het was nog steeds een bende en een chaos in het huis. Ook de polikliniek was in vol bedrijf, vooral met langstrekkende Arnhemmers. Er kwamen dagelijks klanten uit de Arnhemse ziekenhuizen. Op de zalen was een groot tekort aan verpleegsters. Moeder-overste merkte naar aanleiding daarvan op dat er geen vreemde zuster in huis zou komen. De zusters uit Amersfoort mochten niet in het gebouw werken. Ook had ik op een nacht (25 september) een zuster in huis gehaald die er niet hoorde. En al die Arnhemmers konden niet geholpen worden. Het ziekenhuis was vol en daarmee uit.
- Het bestuur verleent medewerking. Nog dezelfde morgen kon ik het Bestuur in vergadering bijeen treffen en deze stof zonder Moeder-overste bespreken. Er was heel wat overredingskracht nodig om duidelijk te maken dat beide ziekenhuizen alles moesten doen wat zij konden om aan de nood het hoofd te bieden. Het bestuur ging na raadkamer zover mij steun toe te zeggen. Er zouden zusters van buitenaf mogen werken. Voor dringende gevallen zou steeds één der bestuursleden aanwezig zijn, de heer Zonderland of de heer Meyer. Ook kreeg ik gedaan dat op de zolder wat extra ruimte in orde gemaakt werd om patiënten neer te leggen, burgers dan wel militairen. Dit is tenslotte nooit nodig gebleken.
- Verpleegsters van buitenaf. Er werden verpleegsters bij het Nederlandse Rode Kruis aangevraagd. Er zouden verpleegsters uit Amsterdam, Utrecht en Amersfoort komen. Deze waren voor beide ziekenhuizen bestemd.
- Hoe kan men alle patiënten helpen? Toevallig ontdekte ik dat er om 4 uur namiddag een artsenvergadering zou zijn op Marialust met als onderwerp: de ziekenhuisruimte in Apeldoorn. De Burgemeester zou er ook komen. Het ging over de talrijke noodinrichtingen van de luchtbescherming die nu door de Arnhemmers bezet waren, de behoeften daarvan en de geneeskundige verzorging. Op deze vergadering kwam vanzelf de vraag naar voren wat de militairen nog zouden eisen op het gebied van ziekenhuisruimte. Ik kon daarop tamelijk positief meedelen dat het in de bedoeling van de militairen lag de patiënten door de beide ziekenhuizen heen te 'malen'. Dus opereren en een kort ziekenhuisverblijf en dat dat systeem ook voor de burgers nodig zou zijn. Het is in feite naderhand in beide ziekenhuizen ook uitgevoerd. Het verdere verblijf onder specialistische behandeling gebeurde daarom in noodziekeninrichtingen zoals de Marechausseekazerne voor de Arnhemse evacués die uit het Liduïnaziekenhuis weg konden. 's Avonds wordt over hetzelfde onderwerp nogmaals vergaderd met een aantal huisartsen in de Bestuurskamer aan de Sprengenweg.

BURGEMEESTER PONT. Met de registratie van de vluchtelingen werd een begin gemaakt. Bij deze registratie werden tevens nooddistributiekaarten uitgereikt. Er werd een Centraal Registratiebureau, tevens inlichtingenbureau, gevestigd aan de Boerenleenbank. In hetzelfde gebouw werd gevestigd het inlichtingenbureau van het Rode Kruis. Op Heidehof werden 7 lijken van neergestorte vliegtuigen begraven.

1944 ----- 28 september donderdag.

HARDONK. Gelukkig helder, zonnig weer, wel koude wind. Straten zijn hier 's morgens en 's middags vol met onze tijdelijke medeburgers uit Arnhem. Wat de drukte betreft lijkt het wel feest in Apeldoorn maar de omstandigheden zijn verre van feestelijk. Er is sprake van dat hier circa 3000 gewonden zullen komen. Telkens zie je nog vluchtelingen langs komen die ergens ondergebracht moeten worden. Vanmiddag om 5 uur is een wagon met V-1's ontploft (geraakt?). Veel schade aan het station en in de stad. Heel weinig vliegtuigen. Vanmorgen om 4 uur stonden er verscheidene lichtkogels boven de plaats waardoor alles hel verlicht was. Personen gevraagd voor bloedtransfusie voor Engelse gewonden. Ook worden boeken, enz. voor hen ingezameld in overleg met het Rode Kruis. De Rode Kruisauto's rijden stukken minder dan gisteren. De Woeste Hoeve meldt weer kanonvuur richting Arnhem. De avonden bij kaars of elektrische noodlamp zijn niet prettig. Je kunt er zo weinig bij doen.

VAN HOUTUM. Twee lichtfakkels verlichten 's nachts bijna heel Ugchelen. Een arbeider van de fabriek vindt 's morgens de resten. Van een is de parachute verbrand en van de andere is deze nog onbeschadigd. Men begraaft 's middags een aantal Engelsen (naar men zegt zonder kist) op het nabijgelegen kerkhof [Heidehof]. In de loop van de middag passeren enige vliegtuigen. Enkele moffen schieten met hun auto's onder de bomen en zoeken zenuwachtig dekking. Zij lossen enkele schoten op twee jongelui bij ons in de tuin omdat deze vergenoegd naar de vliegtuigen hebben staan kijken. De jongens blijven ongedeerd. Zoiets is nog niet met standrecht goed te praten. In de NAC bedankt een geëvacueerde dame namens alle Arnhemmers de Apeldoornse burgers voor hun medewerking.

ZIEKENHUIS. Geen Arbeitseinsatz. In overleg met de Burgemeester en de Oberfeldartz Zengerling houd ik een betoog op het rijkscommissariaat (dr. Kalmeyer) om te verklaren dat in Apeldoorn veel gebouwen ter beschikking zijn gesteld van gewonde burgers en militairen, samen ongeveer 4000. Deze genieten een goede verzorging. In dat verband wordt er op gewezen dat door eventueel oproepen van arbeidskrachten veel moeilijkheden zullen ontstaan met eventueel schietpartijen. Daardoor zullen de artsen niet meer rustig kunnen werken. Voorts wordt geïnformeerd naar de mogelijkheid aan de Geallieerden te vragen op Apeldoorn geen bommen te werpen. Van Duitse zijde wordt verklaard dat het oproepen van arbeidskrachten zeer 'tam' zal gebeuren.

BURGEMEESTER PONT. Vandaag bezochten mij geheel onverwachts de heren K. en S. van het bureau van de Beauftragten, de heer L. van de arbeidsbeurs te Deventer en de heer U., waarnemend directeur van het ´Arbeitsamt´ te Apeldoorn. De heer K. voerde hoofdzakelijk het woord. Hij verlangde in opdracht van Dr. S. dat ik direct maatregelen zou treffen opdat 4000 mensen gevorderd zouden worden om naar Zevenaar te vertrekken om daar aan de IJsselbouw ingezet te worden. De door mij gestelde vragen en gemaakte opmerkingen werden zeer onbeleefd beantwoord. De arbeidsbeurs kon ´vanzelfsprekend´ niet ingeschakeld worden en als ik slechts wilde zou het voor mij zeer gemakkelijk zijn het gevraagde binnen 24 uur te bereiken.
Mij werd een conceptmededeling voorgelegd die nog de volgende morgen in het plaatselijke Mededelingenblad verschijnen moest. Ik heb de heer K. onmiddellijk medegedeeld dat een oproep mijnerzijds geen succes zou hebben. Het grootste deel van de bevolking stelt zich nu eenmaal op het standpunt dat het verrichten van diensten voor de Duitse Weermacht in strijd is met het landoorlogreglement en verraad betekent tegenover het Nederlandse volk. Het heeft geen zin hierover te discussiëren daar de propaganda grondig heeft gewerkt.
De stoffelijke resten van 12 in de Willem III kazerne overleden geallieerde soldaten zijn door de Gemeente bijgezet.

1944 ----- 29 september vrijdag.

HARDONK. Bewolkt, kouder weer. Vanmorgen passeerden veertig à vijftig boerenwagens, vermoedelijk uit Uddel en Barneveld, met evacués uit Arnhem. Meer Rode Kruisauto's dan gisteren. Personen, die nog in de richting Arnhem gingen, berichtten overschieten met geschut uit die richting. De granaten van de geallieerde artillerie kwamen bij Valkenhuizen terecht. Nu is er weer een bevel van de Duitsers dat vanmorgen alle mannen tussen 17 en 50 jaar zich moeten melden met deken en schop om te graven in Gelderland (genoemd wordt Zevenaar). Bij niet nakomen de nodige dreigementen. De mof kan toch niet iedereen nalopen. Dus wegblijven en niet op straat. Vanmiddag zijn 4 ´rechercheurs´ en 4 ´agenten´ de drukkerij van de Nieuwe Apeldoornsche Courant binnengegaan. Ze hebben verschillende drukkerij benodigdheden meegenomen zodat de noodkrant ´Mededelingenblad´ met de oproep tot graven niet uit kon komen. Nu ik dit schrijf zitten we bij een carbid noodlamp. Ik heb een oude carbidlamp uit de jaren 1914-1918 weer voor de dag gehaald en geprobeerd. Het ding geeft redelijk licht.

VAN HOUTUM. Zes tweemotorige bommenwerpers komen 's morgens om 9.45 uur laag over. Zij maken plotseling een duikvlucht. Daarop volgt een gierend lawaai. Wij horen een groot aantal bomontploffingen. Alles trilt. De projectielen vallen bij de spoorlijn. Hetzelfde herhaalt zich even later. Over het resultaat van de aanval is niets bekend. Geallieerde jagers beschieten om twee uur een trein. Britse vliegtuigen mitrailleren anderhalf uur later een colonne vrachtauto's bij Hoenderloo. Daarbij vallen ook bommen. Het Mededelingenblad van de NAC verschijnt niet. Leden van de ondergrondse beweging verhinderen de verspreiding van dit nummer. Dit door een artikel dat alle mannen tussen de 18 en 50 jaar zich morgen op het abattoir [slachthuis] moeten melden voor graafwerk. Betrokkenen moeten schop, deken en eten meebrengen. In plaats van de krant worden overal biljetten opgeplakt met de volledige tekst van deze verordening. In een eerste plakkaat wordt gesproken over graafwerk in Gelderland. Deze aanduiding is in een tweede aanplakbiljet weggelaten. Vrijgesteld zijn gemeenteambtenaren(!), bakkers, slagers en melkboeren. Veel jongelui uit het centrum van Apeldoorn duiken in de omliggende buurtschappen en dorpen onder.

POLITIE. De onderwachtmeester van de gemeentepolitie Hommels is op 29 september 1944 ondergedoken. Tevens is één gevangene met hem verdwenen.

ZIEKENHUIS. Geneesmiddelen voor de Engelsen. De koloneldokter Warwick vraagt mij via de Ondergrondse een bericht te laten versturen voor het parachuteren van een hele waslijst met geneesmiddelen voor 800 man en dit neer te werpen op het Willem III kazerneterrein. Het lijkt mij beter te proberen dat langs parlementaire weg te bereiken. Reden waarom ik hierover spreek met de Oberfeldartz dr. Zengerling. Hij is hier wel voor te vinden. Om 1 uur had ik met deze beide heren een conferentie over dit onderwerp. Dit is alleen mogelijk als van beide zijden medewerking wordt verkregen. In dit verband moet ik wijzen op een bom die vannacht in de Grote Velderslaan is gevallen en op een lichtkogel die boven Het Loo is afgeworpen. Dit kan morgen een bom betekenen. De zaak klemt des te meer waar nog een behoorlijke geneeskundige verzorging gegeven kan worden nu Arnhem uitgevallen is.
- Houding tegenover Duitse artsen. Het blijkt dat de houding die ik aangenomen heb van loyaliteit bij het contact zover mogelijk doorgevoerd door velen niet ingenomen wordt. Dit kan vroeg of laat tot grote onaangenaamheden leiden.
- Geneesmiddelen. Professor Borst meldt dat de voorraden geneesmiddelen buitengewoon klein zijn. Op grond daarvan vraag ik aan de Oberfeldartz dr. Zengerling om, wanneer aan de Engelsen voor hun gewonden geneesmiddelen gevraagd worden, dat ook te doen voor de Nederlandse burgers. De Oberfeldartz gaat hiermee akkoord.

BURGEMEESTER PONT. In mijn oproep die ik in opdracht van de Beauftragten in het plaatselijke Mededelingenblad heb doen opnemen, werd op aandrang van de heer K. nadrukkelijk verklaard dat de inzet niet langer dan voor 8 à 10 dagen zou zijn. De heer K. verzekerde mij dat aan deze termijn de hand gehouden kon worden. Door het feit dat in de middag van de 29e september de pers van de Nieuwe Apeldoorsche Courant door saboteurs vernield werd kon de oproep niet in het Mededelingenblad opgenomen worden. Bekendmaking vond plaats door middel van aanplakbiljetten.

1944 ----- 30 september zaterdag.

HARDONK. Een mooi succes voor de Apeldoornse- en Arnhemse bevolking. Vanmorgen om 7 uur moest zich de gehele mannelijke bevolking van 17-50 jaar melden met schop en deken op het Marktplein. De mof moest minstens 4000 personen hebben. Er meldden zich zeven personen! Een twintigtal officieren was aanwezig. Na dit ´succes´ trokken ze af na eerst het zevental een ´Ausweis´ gegeven te hebben voor hun ´vrijwillige´ aanmelding tot slavernij. Wat zal er nu verder gebeuren? In Zwolle ging het al even prachtig. Een aantal tanks werd vanmiddag op het station ingeladen, veel staan er nog aan de Arnhemseweg. Op straat meer vrouwen dan mannen. De meeste mannen houden zich schuil. Jacht op nieuws levert weinig op. Wel is er meer Duits verkeer. Vlees krijgen we deze keer niet, wel 6 eieren. Deze kunnen wegens gebrek aan elektriciteit niet opgeslagen blijven. Veel burgergewonden in de Marechausseekazerne uit Arnhem en Oosterbeek.

VAN HOUTUM. Er worden evenals de beide vorige dagen ook nu weer Engelsen op het Ugchelse kerkhof [Heidehof] begraven. 's Morgens melden zich slechts 14 personen voor graafwerk. Er zijn voor de ´grote toeloop´ 20 politieagenten aanwezig. De eerste Duitse poging is mislukt. Over strafmaatregelen is nog niet gesproken. Er gaan geruchten dat de waterleiding wordt afgesloten als zich niet meer personen aangeven. De waterleiding functioneert weliswaar een uur niet maar dit is aan een technische storing te wijten. De Duitsers arresteren in Beekbergen Barendsen (voorheen commandant Luchtbescherming) voor de tweede maal. Hij heeft een jaar geleden ook al in gijzeling gezeten. Over andere arrestaties is nog niets bekend. 's Avonds duikt mijn broer Jaap met A. Melissen onder door arrestatie van enige leden van hun verzetsgroep. Eén van hun medewerkers E. bleek in dienst te staan van de Gestapo en verraadde zijn vrienden in Apeldoorn. Tot de slachtoffers behoort Reinier van Gerrevink (geen familie van ons). De SD heeft alleen succes door verraad. Het is een steeds teugkerende fout bij verzetsgroepen. Ze zijn vaak te groot en zodoende het gevaar voor verraad vergroten.

BLOEM. Heden avond en ook de gehele nacht donderen de kanonnen uit de richting Arnhem maar gisteren voor de middag was en ook veel artilleriegeschut van de richting Ede - Wageningen. Verder is het de laatste dagen nogal rustig in de lucht. Het verkeer over de weg is niet anders dan van de SS. Een controlepost hier stelt onderzoek in of de papieren goed in orde zijn en of men soms ook wel zonder papieren op weg is en of er Tommies vervoerd wonden. De controle wordt 's nachts verdubbeld. Vandaag zijn van hier weer een 20-tal manschappen vertrokken naar men zegt Nijmegen maar men zegt ook Maastricht. Ook zijn 3 afweerkanonnen meegenomen. Ook in Klarenbeek zijn ze de bossen bij de kerk nu uit getrokken. Aanhoudend zwaar gedreun vanuit de richting Arnhem. Tommies zouden met een grote luchtmacht Oud Zevenaar, Elden en Duiven met de grond gelijk gemaakt hebben en bij Wageningen weer valschermtroepen hebben doen landen.

BURGEMEESTER PONT. Er meldden zich nog geen 10 man.
Op Heidehof werden 6 stoffelijke overschotten van de 15 gevallen slachtoffers van den aanslag te Beekbergen op 26 september, door de gemeente begraven. Eveneens de 5 geallieerde soldaten die in de Willem III kazerne zijn overleden zijn bijgezet.
In de loop van de maand september werden de navolgende schoolgebouwen gevorderd:
- school 8 (Ugchelen) op 7 september 1944,
- school 10 (Loenen) op 7 september 1944,
- school 12 (Stationsstraat) op 8 september,
- bijzondere school Ugchelen op 7 september,
- bijzondere school Uddel op 8 september,
- tweede Christelijke school Apeldoorn op 8 september.
Verder is een afdeling van de Duitse Weermacht gelegerd geweest in school 16 (Oosterhuizen) terwijl de lokalen van school 7 (Klarenbeek) geleidelijk door die Weermacht in gebruik zijn genomen.
Voorts is het schoolgebouw aan de Kastanjelaan in gebruik geweest voor legering van leden der NSB, een afdeling van de Duitse Weermacht terwijl daarin thans personen zijn ondergebracht die bestemd zijn voor het verrichten van grondwerk voor genoemde Weermacht.

1944 ----- 1 oktober zondag.

HARDONK. Regenachtige morgen. De gehele nacht en in de morgen geschutvuur te horen. Vanavond passeerde een groepje krijgsgevangenen. De Duitsers liepen er met gevelde bajonet naast. Overal weer plakkaten aangeplakt waarin de inwoners aansprakelijk worden gesteld voor vernielingen aan waterleidingen, spoorlijnen, elektriciteit, enz., enz. Bij overtreding zullen de huizen van de inwoners verbrand worden.

VAN HOUTUM. 's Morgens gaat mijn neef Jaap van Gerrevink naar het huis van de gearresteerde Reinier. Hij ontmoet daar tot zijn grote schrik een Duitser en een Hollander van de SD. Deze hebben hem een uur lang gevangen gehouden. Jaap moet vertellen of hij ook iets met de verzetsgroep heeft te maken. Dit is echter niet zo. Reinier zit gevangen in het gebouw van de SD aan de van Rhemenslaan. Bij hem in huis zijn een mitrailleur en twee revolvers gevonden. Het is voor ons onbegrijpelijk. Over onze hele familie en kennissenkring hangt een terneergeslagen stemming. Er zijn acht personen gearresteerd. De familie Westhof heeft ook een harde dobber. Eén van drie broers is ook bij een verzetsgroep aangesloten maar weet nog op tijd onder te duiken. De SD arresteert daarop zijn broer maar hij wordt weer vrijgelaten. De Duitsers doen verder bij mevrouw Bitter aan de Jachtlaan een inval. In dit huis zijn negen Geallieerde vliegers ondergedoken. Terwijl de moffen de trap oplopen weet de zoon hen tot vallen te brengen. Tegelijkertijd schiet een vlieger een Duitser dood. Er ontstaat een fel gevecht. Allen, behalve mevrouw Bitter en twee piloten, weten te ontkomen. Om vijf uur komen 30 Britse krijgsgevangenen voorbij. Zij worden die naar de kazernes in Apeldoorn gebracht.

BLOEM. De manschappen vertellen hoe ze van Frankrijk, waar ze de bezetting hadden voor de invasie daar te landen, waren vertrokken in het voorjaar naar Rusland en bij aankomst, daar de Russen 60 kilometer terug geslagen hadden, die naar men zegde zeer slecht bewapend waren. Men sprak ervan dat van de 5 Russen er maar één een wapen had en de rest vocht met knuppels. Ook zouden een 1200 man Russen zomaar tegen de Duitse afweerkanonnen ingetrokken en tot de laatste man vernietigd zijn. Ze spraken dat de Russen armoedig huisden in één vertrek waar ook de koeien, varkens en kippen bij elkaar er met de mensen samen woonden. Ze zaten zeer onder de luis. Ja een uitgetrokken hemd liep zo weg van de tafel. De mensen vertrouwden elkaar niet. Als ze 's nachts bij wijze van spreken de deur los hadden gelaten waren ze de volgende dag alles kwijt. Want veiligheid voor de mensen was er niet. De wegen in Rusland waren zo slecht dat een gewone auto er niet door kon komen. Dan gebruikten ze een zogenaamde zuigwagen. Dat is een wagen met 10 raderen waarop een rupsband loopt. De mensen zakten tot over de knieën in de modder. De Russen zelf hadden in de winter zoveel kleren aan dat de man niet van de vrouw was te onderscheiden. Ze hadden 3 maanden in Rusland gevochten. Toen waren ze naar Frankrijk vertrokken waar ze bij Rennes onder Caen gevochten en ingesloten zijn geweest en daar, zoals reeds vermeld, door de Duitse valschermtroepen ingelicht werden en zo door de nog open gebleven poort bij de andere troepen konden komen. Ook hadden ze meegemaakt dat er links en rechts zware artillerie in werking was en dat ze daarbij nog door de Tommies met boordwapens bestookt werden. Al kruipend met hun ellebogen op de grond moesten ze zich in veiligheid brengen. Gewonde kameraden moesten ze achterlaten. Soms vreselijk verminkt. Nadat de slag ten einde was moesten ze terug om hen op te halen en met de gewonden 3 kilometer op hun schouder lopen om ze in veiligheid te brengen.

SPOORWEGEN. Om 4.30 uur werd bij Barneveld een trein beschoten.

POLITIE. De wachtmeesters van de marechaussee Platenkamp en Prenger zijn respectievelijk op 1 en 2 oktober 1944 ondergedoken. Bij de verdwijning van laatst genoemde zijn tevens 3 gevangenen verdwenen.

ZIEKENHUIS. Verpleegsters. De heer Verspijck, hoofdbestuurslid van het Nederlandse Rode Kruis uit Den Haag, meldt telefonisch dat zich bij mij thuis zullen melden 16 verpleegsters uit Den Haag, drie broeders uit Utrecht en een onbekend aantal verpleegsters uit Amersfoort. De betaling zal door het BAB-gebeuren.
- Kraamvrouwenkliniek. Het voornemen bestaat het sanatorium van dr. Briët aan de Loolaan als kraamvrouwenkliniek in gebruik te nemen onder leiding van dr. Houwert. De Oberfeldarzt dr. Zengerling spant zich hiervoor in en zal spoedig bericht sturen. In de kliniek zijn aanwezig twee verloskamers, tenminste dertig bedden, sanitair, elektrisch licht en een kolenfornuis. Op dit moment liggen in de kraamafdeling van het RK-ziekenhuis Arnhemse en Apeldoornse gewonden zodat er voor kraamvrouwen geen plaats is.
- Willem III kazerne. Het wordt mij duidelijk dat het Nederlandse Rode Kruis officieel niet bij de Engelsen wordt toegelaten. Dr. Zengerling heeft echter gedaan gekregen dat ik als waarnemer een bezoek mag brengen aan de Engelsen. De Engelsen hebben het meeste behoefte aan beter eten. Hieraan wordt gewerkt en de resultaten moeten wij afwachten. Het schijnt dat 300 gewonden daar chirurgische hulp nog zeer nodig hebben.
- Geneesmiddelen. De verbandposten van de Luchtbescherming zijn samen met dr. Hermanides door de heer Mulder, apotheker alhier, ingericht. Om tot een goede voorziening van geneesmiddelen te geraken zal men waarschijnlijk de heer Mulder en een Arnhemse apotheker in de arm moeten nemen.
- Gewonde Engelsen. In het Sint Liduïnaziekenhuis werden gisteren 15 zwaar gewonde Engelsen opgenomen, vandaag 5.

1944 ----- 2 oktober maandag.

HARDONK. Prachtige heldere dag. Voor de Apeldoorners en Arnhemmers een moeilijke en droevige dag. Hedenmorgen vroeg had men al enige goede Apeldoorners en gevangen vliegers neergeschoten. Hun lichamen zijn op verschillende plaatsen aan de kant van de straten neergegooid met het opschrift ´partisan´. Tegen acht uur begon een auto met luidspreker de ingezetenen te vertellen dat om 9 uur alle mannen van 17-50 jaar zich opnieuw moesten melden op het Marktplein om ´stellingen´ aan te leggen. Dit tegen ´goed eten, roken en 5 gulden per dag´! Indien hieraan geen gevolg zou worden gegeven worden militaire represailles genomen. Apeldoorn zou daartoe al geheel omsingeld zijn? Deze oproep heeft heel wat leed veroorzaakt daar de mannen nu niet meer durfden weg te blijven. Ze moesten zich dus melden om voor de vijand te werken en zich daarbij blootstellen aan de luchtaanvallen van de geallieerde vliegers. Verscheidene mannen stelden het tot de middag uit. Zelfs tegen halfzeven kwamen er nog langs. Heel jammer dat velen nog hun eigen schoppen meebrachten! Het was een droeve dag. Bijna niemand kon er onderuit komen. Zelfs de brandweer moest zich melden en gaan graven. Hierdoor zitten we nu zonder brandweer. Vanavond kwam nog een flinke groep gevangen parachutisten uit de kazerne langs naar het station. Die lui liepen keurig en waren helemaal niet onder de indruk. Sommigen zongen Engelse- of Canadese liedjes. En nu zitten we weer bij de carbidlamp en wachten wat de nacht brengen zal. We beginnen bij al die narigheid toch wel erg naar de bevrijding te verlangen. Ruim 30 kilometer van je af de bondgenoten!

VAN HOUTUM. 's Morgens om zes uur worden op verschillende punten aanplakbiljetten aangebracht met de mededeling dat alle mannen tussen de 18 en 50 jaar zich om 9 uur 's morgens met een schop, deken en wat eten voor graafwerk op het marktplein moeten melden. Zo'n plakkaat is ook op een hekpost voor ons huis bevestigd. De bekendmaking is ondertekend door Schreider, de gevolmachtigde van Seyss-Inquart voor Gelderland. Een tweede aanplakbiljet hangt bij de slager. Hierop staat dat bij voortgaande sabotage aan de spoorwegen enkele huizen zullen worden verbrand nadat de voorraden zijn weggesleept. Oom Reinier belt om acht uur op en deelt mee dat op verschillende punten in Apeldoorn lijken op de straat liggen met het bordje ´Terrorist´. Leden van de ´Hollandse´ SS hebben zich in een ring om Apeldoorn opgesteld. Deze loopt onder andere over de nabij gelegen Viersprong. Zij die binnen de ring wonen, kunnen niet in de omliggende bossen verdwijnen. Deze soldaten houden iedereen aan en sturen hen terug. Met leeftijd wordt geen rekening gehouden. De SS-mannen (weer anderen) gaan om negen uur alle huizen binnen de ring doorzoeken. Als er bos doorzocht moet worden lopen deze verraders op drie meter afstand van elkaar. Samen met neef Jaap gaan we het bos in. Eerst blijven we op de Kooiberg. Al spoedig blijkt dat dit een algemeen punt van samenkomst is. Daarom besluiten we naar het afgesloten Ugchelse Bos te gaan. Wij hebben met oom Gerrit afgesproken dat we om elf uur op een afgesproken punt aan de Hoenderloseweg zullen samenkomen om de laatste berichten te horen. Tenslotte ga ik alleen naar de weg omdat de beide neven het veiliger vinden in het bos te blijven. Ik spreek kort daarop mijn oom. Buiten de ring is alles rustig. Wel heeft een Duitser onze fabriek en beide huizen oppervlakkig (alleen gelijkvloers) doorzocht. Van gevaar is geen sprake meer. Het is anders in Apeldoorn. Er hebben zich naar schatting al drie duizend gemeld. Tot hen behoort ook mijn neef R. van Gerrevink. Hij meende op een Ausweis vrij te komen. De Duitsers hebben hem echter gehouden. In Apeldoorn zouden totaal 38 lijken op straat liggen. Tot hen behoort Barendsen uit Beekbergen. Hij is zaterdag gearresteerd. Wij zullen om half één bij boswachter Scheeper samenkomen. Daar zal oom Gerrit ons eten brengen. Wij brengen nog de hele middag in het bos door en gaan tegen schemeren (ongeveer zeven uur) naar huis. We zitten in de eikenstruiken te kaarten om de tijd te doden. 's Middags rijden geluidswagens door Apeldoorn. Eén staat gedurende een moment bij de Viersprong. Om één uur roepen zij rond dat alle mannen tussen de 17 en 50 jaar zich voor twee uur moeten melden. Bij niet voldoen van dit bevel zullen ernstige militaire maatregelen tegen de stad worden genomen terwijl vrouwen en kinderen van betrokkenen worden doodgeschoten. Deze mededelingen worden afgewisseld door vrolijke marsmuziek. Velen bezwijken onder deze ongekende geestelijke dwang. Een uur later roepen deze radiowagens rond dat de aanmeldingen naar wens verlopen en de bevolking van Apeldoorn een goede houding aanneemt(!) Daarop echter wordt weer rondgeroepen dat niemand (dus voornamelijk vrouwen) zich na vijf uur op de weg mag bevinden. Deze maatregel is natuurlijk om tegen te gaan dat de vrouwen het contact met de mannen, die zich in de bossen verschuilen, kunnen onderhouden. De grote drijfjachten in de ring hebben zo'n succes dat er zich ruim 10.000 personen voor graafwerk melden en/of worden opgepakt. Mijn broer, die in een woning binnen de ring is ondergedoken, loopt nog even gevaar maar weet te ontkomen. In Ugchelen wordt een aantal burgers gearresteerd. Daaronder een man van 70 jaar. Hij bezit twee valse persoonsbewijzen en de moffen nemen hem onder beschuldiging van terrorist mee. De wacht bij de Viersprong blijft de hele avond en nacht staan. Daardoor blijven velen in de bossen overnachten.
De Duitsers brengen de politieke gevangenen uit de kazernes naar elders over om ruimte vrij te krijgen voor de vele jonge mannen die deze dag zijn opgepakt. Het blijkt al spoedig te klein. Daardoor wordt het merendeel in het Gymnasium en andere gebouwen ondergebracht. Zij blijven daar tijdelijk. Daarna moeten de jongeren naar de IJssellinie lopen. De ouderen worden per auto vervoerd. 's Middags horen wij dat zich onder de lijken in Apeldoorn ook het stoffelijk overschot bevindt van Reinier van Gerrevink. Mijn oom, vergezeld van een zuster van Reinier, fietsen hierop alle lijken af en vinden het in de Piet Joubertstraat. Zijn hoofd is door een schot in de slaap verminkt. De kleding en een ring aan de vinger vormen het bewijs dat Reinier het is. Het lijk is 's morgens vanuit een auto op straat gegooid. Daarna legden de moffen het bordje ´Terrorist´ er op. Wij weten nog niet precies hoeveel lijken er liggen. Het schijnen er niet meer dan acht te zijn. Men hoort namen noemen van Aalders, Schut, van Gerrevink en anderen. Er zouden ook twee Geallieerde vliegers bij behoren. Voordat ik 's avonds naar huis ga ga ik eerst nog naar mevrouw Roosegaarde-Bisschop om naar de BBC te luisteren. Zij zijn blij mij te zien omdat ik de hele dag niets van me had laten horen. Veel jongelui waren bij haar in de woning. Deze gingen in de loop van de middag weer geleidelijk weg. Mijn neven zien op de terugweg nog een honderdtal lichtkogels. Deze worden bijna gelijktijdig in de richting Deelen afgeschoten.

SPOORWEGEN. Vandaag werd om 3.00 uur bij post 63 tussen Barneveld en Stroe een trein aangevallen.

ZIEKENHUIS. 7 uur razzia. De Burgemeester heer Pont belt mij op om mee te delen dat de gehele mannelijke bevolking tegen negen uur is opgeroepen om aan de verdedigingswerken te gaan werken. Vannacht zijn er doden gevallen. Wij kunnen niet over straat lopen. Het zal een ellendige dag worden.
- 8 uur. Thuis blijven. Samen met dr. Heeringa strekken de bemoeiingen zich uit over de houding der artsen en de bescherming van ons personeel. Het blijkt dat wij in huis moeten blijven. Ik bestel een soldaat om naar de Rode-Kruisvergadering te gaan in de Boerenleenbank en om naar Het Loo gebracht te worden. De artsen blijven thuis. Aan de heer Oberfeldartz Zengerling wordt meegedeeld dat dit geen kwestie van onwil is.
- 10 uur Centrale Rode Kruis Commissie. Vergadering oprichting van de Centrale Rode Kruis Commissie in de Boerenleenbank onder leiding van dr. Augustein. Als taakverdeling wordt met het toezicht op de burgerbedden in de ziekenhuizen en noodziekenhuizen belast dr. Griede uit Arnhem.
- 11 uur Samenwerking tussen Nederlandse Rode Kruis en Weermacht. Samen met dr. Augustein bezoek ik gehaald door een soldaat van het Kriegslazarett het Paleis het Loo. Onderweg daarheen ligt in de Loolaan in overall het lijk van een man in het gras met een bordje erbij 'terrorist', kennelijk neergelegd. Wij worden ontvangen door Oberfeldartz Zengerling en Oberstabartz Kramer. Het gesprek loopt naar wederzijds genoegen. Dr. Zengerling zegt dat wij het beste doen in de gegeven omstandigheden samen een oplossing te zoeken voor de grote geneeskundige taak die volbracht moet worden. Wanneer het in onderling overleg gaat kan de samenwerking goed zijn. Hij deelt mee dat hem wat dat betreft in Nederland een goede ontvangst te beurt viel met uitzondering van Hengelo. Uit het Katholiek Ziekenhuis daar zijn de lekenzusters weggelopen. De nonnen zijn er gebleven. Hij verzoekt mij wel te willen meewerken om de onaangenaamheden op dit punt uit de weg te ruimen. Het oprichten van de Centrale Rode Kruis Commissie Apeldoorn wordt besproken. Bij de uitvoeringsmaatregelen blijkt dat voor de Willem III kazerne allerlei gebracht kan worden mits dat alles door één hand gaat. In het ziekenhuis zullen twee dames toegelaten worden om de Engelse gewonden te bezoeken. Er zullen dan Rode Kruis-paketten uitgegeven kunnen worden. Daarbij zullen om uiteraard gevoeligheden te voorkomen ook de Duitse soldaten een pakket krijgen. De ziekenhuisruimte in Apeldoorn is vrijwel in beslag genomen. Er blijft nog slechts over het Apeldoornsche Bosch en het Seminarium. Het Apeldoornsche Bosch bestaat uit vele kleine paviljoens en is voor gewonden lang niet zo geschikt als Sint Jozef. Wij delen mee dat wij bij een onverhoopte grote vermeerdering van het aantal gewonden bereid zijn een chirurgische ploeg te vragen de gewondenverzorging op zich te nemen. Het is belangrijk, teneinde de behandelingscapaciteit alhier op te voeren in het Katholieke Ziekenhuis de zolder in gebruik te nemen.
- 15 uur. Onderhoud met de neurochirurg dr. Lenshoek. Deze is ter oriëntering uit Amsterdam gekomen en ziet een aantal hersenpatiënten. Hij heeft aanwijzingen gegeven voor de behandelingsmethode daarvan. Daarna wordt de Willem III kazerne bezocht waarin nog slechts twee gevallen zijn die hem kunnen interesseren. Daarbij hoeven geen onmiddellijke voorzieningen getroffen te worden.
- 19 uur. Doden. De Burgemeester deelt mee dat onder meer doodgeschoten zijn de overste Barendse (Luchtbescherming), mejuffrouw van Terwisga, leidster van het Instituut voor steno en machineschrijven (dit blijkt later onjuist te zijn, zij is naar Duitsland gevoerd), de bekende Apeldoornse figuur heer van Gerrevink (zoon van de zaak uit de Nieuwstraat), de heer Karreman (zoon van een wasserij). Later hoor ik nog een zekere heer Welle noemen.
In totaal werden ook uit Arnhem 28 mensen gedood en verspreid in de gemeente opzettelijk op straat neergelegd. De Burgemeester deelt mee dat van een aantal van deze mensen aangenomen mag worden dat zij zich inderdaad met Ondergronds werk bezig hielden.
- 20 uur Wageningen. Een zekere heer Ariens uit Wageningen deelt mee dat daar 4000 zieken en ouden van dagen in kelders zitten omdat de stad onder Engels vuur ligt.

ZIEKENHUIS. RAPPORT aan het Hoofdbestuur van het Nederlandse Rode Kruis van een bezoek aan de Willem III kazerne te Apeldoorn op 2 oktober 1944, 15 uur, door dr. van Vierssen Trip.
Bezoek door dr. Lenshoek (neurochirurg te Amsterdam), dr. Noordenbos (assistent van Dr. Lenshoek), dr. Ruitinga (internist uit Amsterdam speciaal belast met bloedtransfusies) en dr. Trip.
- Nieuwe Gebouwen. Een enorm complex grote, nieuwe en proper uitziende gebouwen, een mooie bosweg met straatweg en brede fietspaden ter weerszijden en open losse slagbomen, een bos en daarna een zwaar hekwerk met de wacht. Wachtgebouwen links en rechts. In het linker wachtgebouw zetelt de Duitse officier van gezondheid, Stabartz Dr. Dotter. Ons bezoek is van tevoren aangekondigd door de chef Oberstabartz dr. Kramer. Deze heeft zijn zetel in het Paleis het Loo. Ik heb hem samen met dr. Augustein (inspecteur van het Nederlandse Rode Kruis) vanmorgen een bezoek gebracht. Wij treffen het. Het is mooi weer, niet koud en de zon schijnt voldoende om ons enigszins behaaglijk te doen voelen.
- Vertrek van een groep Tommies. Er wordt juist een aantal gewonden op transport gesteld. De Colonel dr. Warwich heeft ons al eerder ingelicht dat er omtrent 800 gewonden zijn waarvan nog 200 operatie behoeven. Deze liggen er sinds 17 september en daarna, dus nu 10 tot 14 dagen. Met verplegend personeel en intendance mee zijn dat er circa 1100.
Op zondag 1 oktober deelde de Engelse arts mij mee dat er van deze gewonden 500 op transport gesteld zouden worden naar Duitsland. Dit transport zou gebeuren in dichte wagons (beestenwagens) en zou omtrent 36 uur duren. Zij worden dus afgevoerd als krijgsgevangenen en niet als gewonden. Nu worden de jongens opgesteld en moeten een eindje over het terrein opmarcheren. Bij de eerste groep van 50 zijn er 2 die met een stok lopen en zich moeten voortbewegen. Bij de 2e groep van 50 zijn er 4. Deze worden er uitgehaald. Al deze Engelse soldaten zien er goed uit, opgeruimd, flink en maken niet de indruk er slecht aan toe te zijn. Zij lachen en groeten vriendelijk. Als zij een eindje verder op moeten marcheren laat de troepenofficier die de kazerne onder zijn bevel heeft de manschappen zich in de zon opstellen. Zij hebben een wandeling van een half uur naar het station voor de boeg. Dat kunnen ze best volbrengen. Ook de 3e groep van 50 man staat klaar. Bij de 4e komen er moeilijkheden. Want er zijn klaarblijkelijk zieken bij die moeilijk de tocht zullen kunnen volbrengen. Het blijkt nu dat de opzet is vandaag 250 man weg te zenden. De Duitse onderofficier stelt aan de Engelse kapiteindokter voor dit vierde groepje en het vijfde maar hier te houden. Ik krijg de indruk van overleg en gemoedelijkheid. Inmiddels is dr. Lenshoek met zijn assistent onder geleide van een Engelse arts en een Duitse hospitaalsoldaat naar de hersenpatiënten gaan kijken. Ik heb dr. Lenshoek uit het oog verloren.
- Ongedwongen onderhoud met de Engelsen. Ik ga nu met dr. Warwick het eerste van de drie paviljoens binnen dat door de Engelsen bewoond wordt. Wij zijn daar geheel vrij in ons onderhoud. Het heeft een volkomen ongedwongen karakter. Trouwens al bij het eerste onderhoud dat ik met de Engelse artsen had op 25 september werd ik geheel vrijgelaten in mijn gesprek met hen. Sindsdien zag ik de doktoren dr. Warwick, dr. Hereford, dr. Redman dagelijks. Ik maakte kennis met de geestelijke. Ik zie aanwijzingen over de godsdienstoefeningen. De drie gebouwen bevatten twee verdiepingen. Er is een brede, lange gang in het midden die uitloopt op een gedeelte dat aan weerszijden de slaapruimten van de kazerne bevat. Het zijn ruime maar vrij lage lokaliteiten waarin talrijke lage bedden, of zo men wil, kribben staan.
- In de barakken. Doorgaans staan er twee kribben boven elkaar. Er kunnen er ook drie boven elkaar staan maar dit is blijkbaar niet nodig. De strozakken zijn natuurlijk hier en daar al wat plat geworden. Nieuw stro is wel wenselijk. Lakens zijn aanwezig. Vele van de patiënten liggen te lezen. Er wordt geen aandacht aan mijn komst besteed. Soldaten met RAMC (Royal Airforce Medical Corpse) op de schouder verzorgen hen. Het zijn allen jongelui in de kracht van hun jaren. De stemming is goed. Het ruikt er niet onfris. Ik heb zo ongeveer de helft gezien want ik ben niet boven geweest. Ik kom nog wel eens terug. Zwaar zieken zijn er maar weinig. Wel zijn er zware verwondingen die hulp zeer van node hebben. Als voorbeeld een slecht staande bovenarmfractuur met gezwollen arm en waar de granaatsplinters nog inzitten. Ik maak een praatje. De jongen ziet er goed uit. De fractuur zal wel wat etterafscheiding geven. Dus van genezing is voorlopig toch geen sprake. Hij moet natuurlijk opgenomen worden maar er treedt geen verzuim voor later in wanneer de opname uitgesteld wordt. Zelfs bij slechte stand zou met refractuur later nog veel te bereiken zijn.
- Bloedtransfusie. Er is een zaaltje waar vier zwaar zieke soldaten liggen. Dr. Ruitenga is daar bezig met bloedtransfusies. Dit moet wel gecontinueerd worden. Het initiatief daartoe is enigszins toevallig ontstaan. De ziekste patiënt heeft het linkerbeen verloren. Om de stomp zit een gipsverband. Deze zieke patiënten hebben lakens en dekens en liggen uitstekend. Voor hen speciaal is één verzorger.
- Operatiekamer. Ik bezichtig de geïmproviseerde operatieruimte. Het is een ruim lokaal waarin twee artsen en acht helpers werkzaam zijn. De vloer is vuil van het gips. Het is een terrazzovloer die twee maal daags geboend wordt. De artsen hebben een gummischort dat met lysol afgenomen kan worden. Er zijn geen witte jassen en geen operatiehanddoeken. Er is geen stromend water maar het waslokaal ligt hier tegen over aan de overzijde van de gang. Door de verduisteringspapieren is het daglicht erg gedempt. Hoewel buiten de zon helder schijnt brandt hier elektrisch licht. Apeldoorn zit overigens in het donker. Er staat een elektrisch komfoor sinds twee dagen aanwezig. Hierop worden de instrumenten gesteriliseerd. Doeken kunnen niet gesteriliseerd worden.
- Rommelig en vuil. De gehele ruimte maakt een rommelige en vieze indruk. Echt zoals mannen dat doen. Een operatielamp is er niet. Wel hebben de Engelsen bij het afspringen een eenvoudige verstelbare schijnwerper meegenomen. Deze staat nu echter in de tweede operatiekamer die zich in de derde barak bevindt. Daarin wordt op dit ogenblik niet gewerkt. Er staat allerlei klaar van spuiten in lysol, instrumenten, messen, katheters, waskommetjes, een accu, tafeltjes, een paar bezems, handschoenen om van te watertanden, genees- en verbandmiddelen. De patiënt die op de tafel ligt is wakker onder een deken. Er moet een verbandwisseling gebeuren. Met eenvoudige middelen zou dit geheel toch wel bruikbaar zijn voor grotere en meer operaties. Het belangrijkste is dat er op het ogenblik geen jassen en doeken gesteriliseerd kunnen worden. De verlichting is gemakkelijk te verbeteren. Echter voor zwaar zieke mensen in groten getale kan de verpleging nooit worden wat deze in een ziekenhuis is.
- Fruit. Het heeft enige tijd geduurd voordat het zover was wat ons niet te zeer verwonderde. De Colonel vroeg mij om fruit. Dit wijst, hoe gerechtvaardigd deze vraag voor zieken ons ook voorkomt, toch op een zekere luxe. Wij Nederlanders krijgen immers ook maar weinig fruit. Men moet wel in het oog vatten dat deze Engelse soldaten naar onze begrippen totnogtoe verwend zijn geweest op het punt van vleesvoeding.
- Zending van het Nederlandse Rode Kruis. Gisteren had ik het voorrecht een grote zending van het Nederlandse Rode Kruis persoonlijk af te mogen leveren. Deze zending bevatte een groot aantal boeken, kaartspelen en spelletjes, zeep, verbandmiddelen, watten, gaas, narcose-aether en dergelijke. Alles werd onder toezicht van een Duitse onderofficier onder mijn ogen door de soldaten aangevat en meteen uitgepakt. Vandaag al zag ik dat de boeken hun weg gevonden hebben. Er ontbreken nog lakens en handdoeken. Dit is bekend en er wordt aan gewerkt. Er is centrale verwarming die brandt. In de voorraadkamer vond ik vandaag behalve de door ons meegebrachte geneesmiddelen ook de mee-afgeworpen kisten en de inhoud daarvan. Hierbij was een grote voorraad bloedplasma. Verder was er voor ons iets zeldzaams bij, namelijk wonderolie.
- Voeding. Men schijnt het zowel van Duitse als van Engelse zijde er over eens te zijn dat aan de voeding aanvankelijk zowel kwantitatief als kwalitatief wat ontbroken heeft. Wij nemen echter graag aan dat dit te wijten is aan organisatorische moeilijkheden. Deze zijn nu overwonnen. Het heeft geen zin aan het Nederlandse Rode Kruis te vragen met de voeding bij te springen. Dit wordt mij ook door de Engelse doktoren bevestigd. Tenslotte moge ik nogmaals met nadruk zeggen dat ik bij de Duitse autoriteiten volledig vertrouwen en volle vrijheid gevonden heb om mij op de hoogte te stellen van de toestand der Engelsen.

BURGEMEESTER PONT. Zonder nader overleg met mij werd de actie nu direct door de Beauftragten, Dr. Schneider, doorgevoerd. Een oproep werd 's maandagsmorgens aangeplakt en ter intimidatie werden in de nacht van zaterdag op zondag doodgeschoten terroristen (het aantal bedroeg 8) in het openbaar op drukke straatpunten gelegd. De actie die op die dag onderleiding van Ritterkreuzträger Major Gamer doorgevoerd had ook mede tengevolge van het hiervoor genoemde plaats gehad hebbende feit, succes daar zich plusminus 6000 mannen tussen 17 en 50 jaar melden en plm. 4000 weggevoerd konden worden. De bevolking beschouwt het op straat leggen van de genoemde lijken als een barbaarse terreurdaad. Die daad heeft de stemming tegenover de Duitsers zeer ongunstig beïnvloed. Het kan echter niet worden ontkend dat het vastnemen van gijzelaars en het in brandsteken van huizen waarmee in het begin werd gedreigd, hierdoor vermeden zijn.
Bij het uitzoeken van de personen die naar Zevenaar moesten vertrekken is men tamelijk willekeurig opgetreden. Met het oog op de groten spoed waarmee gehandeld moest worden was dit ook bijna onvermijdelijk. Een grote fout is echter geweest dat de namen en adressen van degenen die weggevoerd zijn, niet geregistreerd zijn. Er zijn namelijk moeilijkheden bij het uitbetalen van de lonen ontstaan. De OT schijnt niet te beschikken over de benodigde gelden voor uitbetaling van deze lonen. Men wenst dat de gemeente Apeldoorn voor de uitbetaling zorg draagt in dien zin dat de gemeente het geld aan de achtergebleven gezinnen overhandigt. De gemeente weet echter nu nog niet welke personen weggevoerd zijn. al op de 2e oktober verklaarde Dr. Schneider mij dat dit een actie was die slechts één maal plaats zou vinden en dat Apeldoorn verder niets te vrezen had. Op bevel van de heer Kolbmüller, vertegenwoordiger van de Beauftragten in Apeldoorn, werd dan ook door mij in het Mededelingenblad bekend gemaakt dat de actie voorbij was, dat ieder weer aan de arbeid moest gaan en dat men zich rustig op straat begeven kon zonder aan bepaalde gevaren te zijn blootgesteld. Op Heidehof werden de stoffelijke overschotten van 9 geallieerde soldaten begraven.

1944 ----- 3 oktober dinsdag.

HARDONK. Vandaag alles veel rustiger. De zaken zijn weer open en verscheidene mannen wagen zich weer op straat. Iedereen spreekt zijn afgrijzen en verontwaardiging uit over de barbaarse en mensonterende wijze, waarop de Duitsers gisteren met de lijken der vermoorde vaderlanders gehandeld hebben. Het is zo minderwaardig dat er geen woorden voor te vinden zijn. Op het front bij Arnhem schijnt niet veel te gebeuren tenminste je hoort geen geschut, vliegtuigen en transporten. De gisteren per aak [vaartuig] weggevoerde mannen zitten nu al in Babberich bij de grens. De te voet afgevoerden zouden bij Dieren aan de IJssel te werk zijn gesteld. Nu de tijd is verzet [wintertijd] zitten we al om 7 uur in het donker en moeten we de verdere avond zoek brengen bij het licht van de carbidlamp. De brandweerlui boven 40 jaar zijn weer vrijgekomen. Weer passeert een transport Canadezen, pittig zingend, heel andere lui dan de Duitsers. Wel een verschil.

VAN HOUTUM. We worden om drie kwartier na middernacht opgeschrikt door een inslaande bom in de omgeving. Het vliegtuig cirkelt rond en schiet vervolgens recht boven ons met de mitrailleurs. Het is een oorverdovend lawaai. Het vliegtuig keert een kwartier later terug en laat opnieuw een bom vallen. Daarvan is het fluiten te horen. Daarna schiet het weer met zijn boordwapens. Deze aanval wordt door luchtdoelgeschut beantwoord. De nachtwacht zegt dat het een tweemotorig toestel is (vermoedelijk een Mosquito) die op een trein heeft geschoten. Bij het nabijgelegen Patertehuis liggen patroonhulzen en op het aangrenzende bouwland vinden we overal scherven van de afweer. De trein is niet goed of helemaal niet geraakt want deze vertrekt later weer. De ring van SS soldaten rondom Apeldoorn wordt opgeheven. Van het fabriekspersoneel zijn vijf personen opgepakt. Drie van hen weten vrij te komen. Een deel van de gearresteerden moet bij Zevenaar werken en wordt bij boeren in Babberich voor de nacht ondergebracht. Het lijk van Reinier van Gerrevink is naar het ziekenhuis vervoerd. Het komt in een familiegraf. Bij de begrafenis mogen echter alleen directe bloedverwanten aanwezig zijn. De dood van Reinier is zo snel gegaan dat wij het ons nog niet helemaal kunnen realiseren. De burgemeester durft in de krant te schrijven dat jongens tussen de 17 en 50 jaar geen gevaar meer lopen op straat opgepakt te worden. De krant bericht dat men op één vleesbon een rantsoen vlees of zeven eieren kan krijgen.

BLOEM. Vandaag zijn de Duitsers, die hier inkwartiering hadden, weer vertrokken naar Klarenbeek. Hier was 15 man. In de hele buurt rond 70 man. Ik heb gewerkt aan de ´Todt´ tussen Epse en Gorssel. Tommies hebben 's morgens een trein gebombardeerd in Twello. Er vielen twee bommen, één bij Zendijk en één bij de Domineestraat, op een locomotief van een Rode Kruis-trein. 's Middags is een spoorwegviaduct bij de kalkfabriek van Trip aan de Snippeling gebombardeerd. Later vielen in de richting Zutphen een tiental bommen. Uit de gemeente Voorst zouden rond vijftienhonderd mannen opgeroepen zijn om aan de verdedigingswerken te Gorssel te helpen arbeiden. Hier moeten een drietal linies gemaakt worden. Deze bestaan uit een anderhalve meter diepe wigvormige greppel met hier en daar een mitrailleursstelling en achter deze linies een op tien meter afstand van elkaar gelegen zogenaamde ´Loch´ éénmansgaten. Vóór deze linies een vier meter brede prikkeldraad versperring. Er wordt gewerkt van acht uur 's morgens tot half vijf 's middags. Er wordt ook warm eten verstrekt. Het loon is vijf gulden per dag. Dinsdags is er een razzia gehouden vanaf Klarenbeek, de Broekstraat, door tot hier. Vele jonge boeren zijn gegrepen en naar Apeldoorn overgebracht vanwaar ze ´s avonds hier over de straatweg weer naar Zutphen moesten lopen en nu in Eefde te werk gesteld zijn aan de Todt-werken daar. Ze moesten op het werk blijven en kwamen niet thuis. Boeren die aan het ploegen waren konden het paard op stal zetten en moesten zo maar mee. Onder andere zijn meegenomen: Dorus Dolman, Gait Oosterman, Bart Borgonje, Toon Jansen, Tiens Jansen, Harm Jansen en Antoon Berends. Aanhoudend zwaar gedreun, ook in de nacht, richting Arnhem.

SPOORWEGEN. Vandaag werd om ongeveer 7 uur bij Barneveld een trein door vliegtuigen aangevallen. 10 bommen werden afgeworpen, de trein zwaar beschadigd terwijl 5 paarden en 5 Duitsers gedood werden.

ZIEKENHUIS. Ik [Vierssen] ben gevangen genomen door de Sicherheitsdienst op vermoeden meegewerkt te hebben aan het bevrijden van een geallieerde vlieger uit de Willem III kazerne. De vlieger is een Amerikaan. In de Willem III kazerne zitten alleen Engelsen. Ik verblijf in het politiebureau alhier.

BURGEMEESTER PONT. Op Heidehof zijn de stoffelijke overschotten begraven van 3 slachtoffers van de bominslag aan de Kleine Velderslaan.

1944 ----- 4 oktober woensdag.

HARDONK. Mooie najaarsdag. In de lucht erg rustig. 's Middags passeerden hier 9 Tigertanks en 3 lichtere. Die zware kasten hadden sinds gisteren aan de Arnhemseweg gestaan, geweldig grote gevaarten. Ze maken bij het voorbijrijden een vreselijk lawaai. Overal wordt de Hoofdstraat door het gewicht van de zware rupswielen vernield. We hopen spoedig de Engelse tanks voorbij te zien razen. Nu ik dit schrijf komen de Duitse tanks weer terug. Gisteren stond in de krant dat een ieder zich nu weer rustig zonder ´bepaalde´ risico's te lopen op straat kon vertonen. Vandaag hielden de heren echter alweer controle op Rodekruisbewijzen, later op Ausweisen. Je kunt ze nooit geloven want een dag later zijn ze al hun beloften vergeten. Nog steeds passeren vluchtelingen uit de Steeg. Het Duitse legerbericht van vandaag meldt strijd ten zuiden van Arnhem bij de ´nieuwe Duitse hoofdverdedigingslinie´. In Putten schijnen de Duitsers heel erg huisgehouden te hebben!

VAN HOUTUM. Een aantal wagens uit Veenendaal staat 's nachts in Ugchelen geparkeerd. Men laat de paarden in een wei bij de wagens grazen. Zij zijn echter later op de dag verdwenen. Het is niet bekend of de dieren zijn losgebroken of met opzet zijn losgelaten. Het duurt enige tijd voordat de Duitsers deze paarden terugvinden. Zij grazen in een wei die van de weg af niet is te zien. Daarna vertrekken de wagens naar Hoogeveen. Gedurende de hele middag rijdt veel Duits materiaal over de Arnhemse weg naar Apeldoorn. Daar wordt het geparkeerd. Er zijn tanks bij met een vlag van het Rode Kruis. Zes Tijgertanks rijden de Hoofdstraat kapot en draaien op de kruispunten alle straatstenen uit de weg. De Duitsers slepen de kruidenierswinkel van Westhof leeg. Zij zoeken bij een broer naar wapens en halen daar de hele kolenvoorraad tevergeefs ondersteboven. De SS soldaten die in Ugchelen patrouilleren dringen bij een boerderij binnen en vragen aan een jongeman waarom hij zich niet heeft gemeld voor het graven. Deze weet echter een goed antwoord te geven. Zij verdwijnen na een fles melk te hebben ontvangen. De burgemeester doet een beroep op alle verzetslieden om hun wapens binnen 24 uur in te leveren. Vrijstelling van strafvervolging is zogenaamd gegarandeerd. De moffen moeten echter niet menen dat wij hun mentaliteit vergeten. De terreurdaad van maandagmorgen (lijken op straat) vraagt niet om inlevering van de wapens maar om gebruik van deze wapens tegen de overweldiger.

SPOORWEGEN. Vandaag vonden om ongeveer half twee in de middag aanvallen plaats op treinen tussen Barneveld en Stroe bij km 63.9 en 64.5.

1944 ----- 5 oktober donderdag.

HARDONK. Een pracht dag, zonnig en helder. Echt een dag voor de vliegerij. In de morgen kwam hier een geweldig grote luchtvloot over, vermoedelijk naar onze buren. In de middag plotseling vliegtuigen, geknetter van afweergeschut, inslaan van bommen. Even later opnieuw geknetter. Overal tikten de kogels op de trottoirs of op de daken. Een drietal bommen kwam op de Soerenseweg terecht, een wielrijder gedood, enige personen gewond terwijl een villa nogal schade opliep. Verder werd een Duitse militaire trein beschoten. Daarbij werden verscheidene Duitsers gedood of gewond. Dat waren even gevaarlijke momenten! Vandaag hier opnieuw controle, zelfs van persoonsbewijzen en Ausweisen. Beloven en doen! Vanavond raasden opnieuw tanks langs nu weer richting Arnhemseweg. Daardoor wordt de bestrating nog meer vernield. Morgen moeten de schooljongens vanaf 15 jaar schuilkuilen (gaten) graven. Steeds hoor je met afschuw spreken over het op maandag gebeurde.

VAN HOUTUM. 's Middags na 1.30 uur passeren grote aantallen jagers waarvan de richting (door bewolking) niet altijd is te bepalen. Even later komen zes tweemotorige bommenwerpers in de richting Apeldoorn over. Kort daarop horen wij uit die richting zwaar mitrailleurvuur. Gevolgd door bomontploffingen. Het houdt enige minuten aan. De Duitse afweer is zeer actief. Het is niet duidelijk waar al deze kanonnen in onze gemeente staan opgesteld. Deze beschieting herhaalt zich binnen betrekkelijk korte tijd nog een tweede en derde maal. Ons huis dreunt voortdurend. Er wordt ook in de richting van Beekbergen geschoten. Er gaan allerlei geruchten over het afwerpen van strooibiljetten boven Apeldoorn. Men zou het station gedurende twee uur moeten mijden enzovoort. In werkelijkheid zijn er alleen stannioolstroken gevallen. Op de spoorlijn naar Zutphen werden twee treinen met auto's beschoten. Deze treinen branden allemaal. Een Duitse granaat doodt op de Soerenseweg een burger. 's Middags worden vijf personen, van wie de lijken maandag jl. op straat hebben gelegen, op het nabijgelegen kerkhof [Heidehof] begraven. Alles gebeurt in de meeste stilte. Het kerkhof is echter niet afgesloten. De Duitsers houden 's avonds op verschillende punten jongemannen aan en controleren hen op de persoonsbewijzen. Deze controle staat in verband met de piloten van de neergeschoten vliegtuigen. Men denkt dat er opnieuw een razzia is. Het personeel van de fabriek loopt daarop direct naar het bos. Alle scholieren tussen de 15 en 17 jaar moeten morgenochtend om zeven uur op het marktplein aanwezig zijn om een aantal dagen de dekkingsgaten uit te diepen. 's Avonds horen wij dat zondag in Putten twee Duitse officieren en een soldaat door burgers zijn gedood. Als represaille werden alle mannen van Putten naar kamp Amersfoort overgebracht. De Duitsers sloten de vrouwen in de huizen op. Zij werden later weer losgelaten en mochten een weinig eten uit de woningen meenemen waarna zij het dorp moesten verlaten. De moffen staken daarop ruim 100 huizen in brandt.

BLOEM. Ook in Apeldoorn is een trein kapot geschoten. Ook zouden daar terroristen vermoord zijn die men een dag langs de straat liet liggen. De lijken waren bedekt met een doek waarop een grote letter T stond. Ook zouden mensen die niet voor de Todt-organisatie wilden werken neergeschoten zijn. Bij de fabriek van v.d. Lande is, toen we daar werkten voor de Todt. Een Duitse jager neergeschoten door een Tommie. De piloot kwam behouden met een parachute aan de grond. s Middags een aanval op een schip dat bij het overslagbedrijf Kappelle in de IJssel lag. Daarbij sprongen de granaten van het afweergeschut op 150 meter van ons af uiteen. Ook is de Zeppelin Nettenfabriek in Apeldoorn gebombardeerd. Daarbij werden vier meisjes gedood en zes gewond. Dit kwam omdat het eigenlijke doel het station en de spoorwagens waren.

SPOORWEGEN. Vandaag werd te Barneveld een trein vanuit de lucht beschoten.

BRANDWEER. Om 2 uur kregen we de eerste raketbommen en wel aan de Soerenseweg 17 en achter het tegenover gelegen perceel. Hierbij werd één persoon gedood en 4 gewond. In de omgeving was veel glas- en pannenschade. Later op de middag werd op de Zutphense spoorlijn nog een trein bekogeld met niet minder dan 144 raketbommen. Deze aanval was de opening van een reeks aanvallen op treinen met raketbommen.

1944 ----- 6 oktober vrijdag.

HARDONK. Zonnige dag, veel wind, koud weer. Vanmorgen mijn neef Reinier van Gerrevink begraven. Bij het graf werd gezongen ´Veilig in Jezus armen´ en ´Beveel gerust uw wegen, al wat U harte deert´. al vroeg in de morgen klonk in de verte het dreunen van zware ontploffingen. Later ratelde ook hier het afweergeschut, daarna nog meer dreunen. Holtkamps matrassenfabriek in Deventer vernield, later ook het station en de rails te Dieren. Vanmiddag waren onze ´beschermers´ bezig met fietsen vorderen. Een deel werd in ons gangetje gezet. Bijna niemand ontsnapte aan de rovers. Zelfs de pastoor van Loenen moest zijn fiets afstaan.

VAN HOUTUM. Reinier van Gerrevink wordt 's morgens om 10.45 uur begraven. Tijdens het dragen van de lijkkist (zeer goedkoop, platte deksel, hoogstens zes planken) mogen alleen de directe familieleden op het kerkhof. De begraafplaats wordt een half uur later weer vrijgegeven. Daarop houden familie en kennissen nog een korte rouwdienst.

BLOEM. 's Morgens om half zeven is een trein aan de Goorweg in Klarenbeek kapot geschoten door de Tommies en 's middags zijn op dezelfde trein weer bommen gegooid. Hierbij is ook het huis van Drikus Berend getroffen. Een bom viel tussen het huis en de schuur. Eén machinist is gedood. Voor de middag is de matrassenfabriek van Holtkamp in Deventer gebombardeerd. Deze gaf wel een uur lang een dichte zware rook te zien. Verder zijn er twee treinen gebombardeerd. Eén aan de spoorbrug te Deventer en één in Twello, die er 's avonds nog stonden. Op Teuge zijn bommen gevallen bij het voormalig station. Aan het Hoge Vonder zouden de ruiten kapot en de pannen van het dak zijn.

BURGEMEESTER PONT. Op 5 en 6 oktober werden begraven de stoffelijke overschotten van 8 personen die op maandag 2 oktober van de straat zijn verwijderd in opdracht van den Sicherheitsdienst.

1944 ----- 7 oktober zaterdag.

HARDONK. Zonnige, mooie dag. al vroeg een trein beschoten aan de Veenhuizerweg, locomotief stuk. Rustige dag. Circa 2000 man infanterie vermoedelijk afkomstig uit Deventer, hier gelegerd.

VAN HOUTUM. Mijn neef Jaap, die sinds de razzia bij ons was, vertrok vannacht om 3.30 uur met een wagen van het Rode Kruis naar Heiloo bij Haarlem. Hij gaat met zijn moeder en tante (die beiden bij oom Reinier in Apeldoorn zijn geëvacueerd) naar familie in Noord Holland. Deze heeft op hun beurt een auto van het Rode Kruis gestuurd en rijdt door het luchtgevaar uitsluitend 's nachts. Als we 's morgens buiten komen zien we overal strooibiljetten liggen. Bij ons huis liggen er minstens zes. Het is nr.173 van de serie ´Nachrichten für die Truppe´ en is gedateerd vrijdag 6 oktober. Het geeft een overzicht van de Duitse verliezen weer. De Centrale Keuken in Apeldoorn treft voorbereidingen voor de voeding van die evacués die niet in staat zijn hun eigen maaltijd te bereiden. 's Avonds belt tante Mien uit Heiloo op dat ze allemaal veilig zijn aangekomen.

SPOORWEGEN. Vandaag werd alweer tussen Barneveld en Stroe (bij woning 63) een trein met vee door vliegtuigen aangevallen. Veel vee werd gedood, de trein en sporen zwaar beschadigd. Nabij Barneveld werden bommen afgeworpen. Om 7.30 die dag werd bij de Veenhuizerweg te Apeldoorn een Wehrmachtstrein aangevallen. Er waren veel gewonden en wellicht ook doden onder de Duitsers. De machine en de trein werden beschadigd.

1944 ----- 8 oktober zondag.

HARDONK. Nevelige ochtend, later zonnig zacht weer. Geen nieuws.

1944 ----- 9 oktober maandag.

HARDONK. Bewolkte lucht, 's morgens wat regen, verder droog en zacht. Kalme dag, geen schieten, geen vliegtuigen. Gisteren passeerden over de Deventerstraat richting Deventer 247 pantsers met bijbehorend zwaar materiaal. Vannacht zouden hier 500 personen uit Utrecht komen op doorreis om voor de Duitsers te graven. Telkens komen hier troepjes infanterie langs, meestal van Deventer.

1944 ----- 10 oktober dinsdag.

HARDONK. Somber en zacht weer. Op Het Loo en in Wiesel zijn de wegen afgezet om iedereen, zelfs die met Ausweisen, opgepakt voor graafwerk. Ook de huizen worden doorzocht. In Wenum liep dat uit op een complete razzia. Daarbij werd zelfs geschoten. In Apeldoorn zelf rustig. Bij de slavenjachten in Wenum en Wiesel zijn 100-200 personen opgepakt en schijnen helaas ook enkele mensen te zijn gedood.

VAN HOUTUM. Leden van de ´Nederlandse´ SS sluiten alle wegen naar Het Loo af en houden daar een grote razzia. Naar leeftijd of vrijstelling wordt niet gekeken. De SD in Apeldoorn krijgt opnieuw versterking en wel van 30 man. Eén van hen zegt dat de razzia's in de omliggende dorpen en buurtschappen zullen toenemen. Weer anderen vorderden auto's. Oom Willem weet zijn vrachtauto nog op tijd te verstoppen maar moet wel zijn aanhangwagen afgeven. Met ingang van donderdag aanstaande zal de gasvoorziening in onze gemeente eindigen. De commissie voor de noodtoestand deelt mee dat alle instellingen moeten centraliseren om brandstoffen te besparen.

BURGEMEESTER PONT. Met volkomen ontkenning van de door de Duitsers gegeven verklaring werd in de nacht van de 9e op de 10e oktober door de SS in samenwerking met de Sicherheitsdienst een razzia gehouden in het noordwestelijk deel van Apeldoorn. Deze razzia zou tegen terroristische elementen gericht zijn. Indien men zich tot het arresteren van deze elementen had bepaald zou hiertegen niets in te brengen zijn geweest. Men heeft echter honderden mannen naar de IJssel gestuurd die hiermee niets te maken hadden. Het vertrouwen van de bevolking in de toezeggingen van Duitse zijde is hierdoor tot ver beneden het nulpunt gezonken. De opmerking dient hierbij gemaakt te worden dat een der belangrijkste karaktereigenschappen van de Nederlanders is dat zij verlangen dat gedane toezeggingen gestand worden gedaan. Houdt men hiermee geen rekening dan verliest men ongetwijfeld het vertrouwen en kan het op geen enkele wijze terugwinnen. Het niet de hand houden van de genoemde termijn versterkt bovendien bij de bevolking de vrees dat het eigenlijke doel van de bezettingsautoriteiten is de mannelijke bevolking in Nederland naar Duitsland te voeren. Verder is het zeer belangrijk dat men op deze wijze het woord van de Burgemeester niet meer vertrouwt, wat voor hem slechts aanleiding kan zijn om ontheffing van zijn functie te verzoeken. Nadat de genoemde termijn van 8 à 10 dagen was verstreken bereikten mij verschillende vragen over de datum van terugkeer naar Apeldoorn van hen die op 2 oktober en volgende dagen zijn aangewezen en weggevoerd voor het verrichten van werkzaamheden in de Achterhoek. Zoals ik hierboven uiteengezet, heb ik op gezag van de Duitse autoriteiten in de oproep op last van de Beauftragten van 29 september doen weten dat de tewerkstelling 8 à 10 dagen zou duren.
De Duitse autoriteiten stellen zich ten aanzien van dit voor belanghebbenden zo belangrijke punt op het volgende standpunt. Wat Apeldoorn betreft is deze toezegging op zich zelf al vervallen door het feit dat een de tweede directe oproep door de Beauftragten noodzakelijk bleek aangezien op de eerste oproep praktisch niemand was verschenen. In de tweede plaats heeft de OT onder wier leiding de werkzaamheden plaatsvinden nieuwe opdrachten van de Weermacht ontvangen. Daarop was aanvankelijk niet gerekend zodat de duur van de werkzaamheden hierdoor wordt verlengd. Bovendien zijn zeer vele arbeiders, ook uit Apeldoorn, er vandoor gegaan. Over de vermoedelijke datum van terugkeer kon daarom niets met zekerheid worden gezegd. Ik betreur uitermate deze gang van zaken waardoor mijn woord in het geding is gekomen.
Tenslotte is een sterke onrust verwekt door het al hierboven genoemde feit, namelijk dat in het noordwestelijk gedeelte van Apeldoorn opnieuw een actie is gevoerd welke afvoer van vele arbeidskrachten tengevolge heeft gehad. Dit werd beschouwd als strijdig met mijn, op gezag van de Duitse autoriteiten in de dagelijkse Mededelingen gepubliceerde, verklaring dat de actie van 2 oktober was beëindigd en dat ieder zich dus veilig op straat kon begeven zonder bepaalde risico's te lopen. Deze nieuwe actie is echter uitgegaan van Duitse politieautoriteiten zonder mijn voorkennis. Deze autoriteiten stelden zich op het standpunt dat zij door geen enkele toezegging in hun actie belemmerd konden worden. Bovendien was het noordwestelijk gedeelte van Apeldoorn niet in de actie van 2 oktober betrokken geweest. De geruststellende verklaring kon nooit op dit gedeelte betrekking gehad hebben.
De gehele toestand waarin deze arbeiders verkeren en het feit dat zij nog steeds niet naar huis zijn teruggekeerd zijn in hoge mate onbevredigend. Van gemeentewege zijn verschillende maatregelen genomen om zoveel mogelijk tegemoet te komen aan de moeilijkheden waarin de arbeiders zich bevinden. Er wordt geprobeerd een regeling tot stand te brengen waarbij 80 % van de lonen door bemiddeling van de gemeente wordt uitgekeerd aan de gezinnen van de arbeiders. Tot dit doel gaan iedere week twee ambtenaren van de gemeente naar Doesburg en Zevenaar. Tot dusver is er helaas nog niet veel resultaat behaald, ten eerste omdat het zeer moeilijk is contact met de Apeldoornse arbeiders te krijgen en ten tweede omdat niet steeds de vereiste samenwerking tussen en met de arbeiders zelf en de aannemers plaats heeft. Verder heeft men tot stand gebracht een zogenaamde transportdienst. Deze dienst onderneemt twee maal per week een tocht naar de genoemde gebieden en brieven en pakjes voor de arbeiders meeneemt. Vooral bestaat grote behoefte aan schoon onder- en bovengoed. Er wordt nu getracht door middel van de genoemde transportdienst hierin zooveel mogelijk te voorzien.

1944 ----- 11 oktober woensdag.

HARDONK. Prachtige herfstdag. Van militaire acties weinig te merken. Alleen tegen 5 uur wat vliegtuigen. Ik heb een nieuwe carbidlamp besteld. De oude is defect geraakt.

VAN HOUTUM. De Duitsers hielden gisteren in Assel, Kootwijk, Milligen en Uddel grote razzia's. De bossen werden nauwkeurig onderzocht. Op iedere vijf meter liep er een mof. Er is praktisch niemand ontkomen. Zij zijn in het bos opgepakt. Ausweise of leeftijd hielp niet. Zij overnachten in het Seminarium en zijn vanmorgen nog viermaal ´geprüft´. Daarna kwamen er een aantal vrij. Deze gaan nu te voet naar Kootwijk. De overigen (de bewaking is streng) gaan naar Doesburg voor graafwerk. De politie komt om zes uur bij ons en verplicht mij morgen te komen helpen bij het uitdiepen van de éénmansgaten langs de weg. Ik weet er van af te komen door het voorwendsel dat ik geen zwaar werk mag verrichten.

ZIEKENHUIS. [De op 3 oktober 1944 in Apeldoorn gevangen genomen Ziekenhuistrio werd] Vrijgelaten.

BURGEMEESTER PONT. Op de begraafplaats ´Heidehof´ werd het stoffelijk overschot begraven van een lid van de Duitse Weermacht. Ook werden begraven de stoffelijke overschotten van 2 bekende en 4 onbekende inwoners van Putten.

1944 ----- 12 oktober donderdag.

HARDONK. Opnieuw fraaie dag. Vanmorgen telkens vliegtuigen, even afweergeschut in werking. De razzia van dinsdag heeft zich ook uitgestrekt tot Kootwijk, Uddel en Emst. In Milligen werd de fraaie villa bij Veritex verbrand omdat de eigenaar de benen had genomen. Bij Wiesel zou een wapendepot zijn ontdekt, vermoedelijk het wapendepot in het Weermachtbericht van vandaag noordoostelijk van Arnhem! Vannacht zijn weer vele personen gevangen genomen. Waarvoor? Nieuwe carbidlamp in gebruik, doet het uitstekend. Vannacht Sumatralaan geheel afgezet en twee personen gevangen genomen.

VAN HOUTUM. 's Morgens om acht uur beginnen een 20-tal personen de dekkingsgaten langs de weg uit te diepen. Zij vinden onder meer een overall en een gasmasker die de Duitsers daar op 17 september hebben achtergelaten. Ondanks het voorspelde afsluiten van de gastoevoer brandt de gaslamp 's avonds bij ons nog beter dan op de voorgaande dagen.

POLITIE. Vandaag moesten op last van de Sicherheitspolizei alle arrestanten worden ontslagen. Hieronder bevonden zich 4 recherche-arrestanten die zich aan ernstige misdrijven (plunderingen) hadden schuldig gemaakt.

BURGEMEESTER PONT. Zoals in de brief van de directeur der Gemeentediensten van 12 oktober 1944 werd meegedeeld, werd als maatregel ter voorziening in de brandstoffennood voor het rooien van stobben door ingezetenen aangewezen het terrein achter de Julianatoren, groot plusminus 20 hectare, waarvan het hout door de Duitse Weermacht was geveld. Dit terrein bevat naar schatting 15.000 stobben.
De kolenvoorraad is totaal uitgeput en daardoor moest de gaslevering worden gestaakt. In de gashouders moest enig gas achterblijven uit technische overwegingen. De stopzetting van de gaslevering heeft niet slechts tot gevolg dat de huishoudens zonder gas kwamen maar ook de industrieën en de ambachten. Voor de gehele bevolking is dit een ramp. Wel in het bijzonder voor de huismoeders die nu niet kunnen koken. Een zeer groot percentage van de bevolking bezit geen ander kookapparaat dan een gasfornuis of -toestel. Daar al eerder de stroomlevering was stopgezet stonden ook de gezinnen die elektrisch kookten voor het kookprobleem. Wanneer men daarbij nog rekening houdt met de tienduizend evacués, die Apeldoorn heeft moeten herbergen, is het duidelijk dat men met bijna onoverkomelijke moeilijkheden te doen heeft. Er is weinig uitzicht dat voor deze moeilijkheden spoedig een bevredigende oplossing gevonden wordt. Er zijn bij lange na geen voldoende vaste brandstoffen. Met angst en beven wordt de komende winter tegemoet gezien.
De gasfabriek zelf is aangesloten op het elektrische net zodat het bedienen van de ovens, die op temperatuur gehouden moesten worden, ongestoord voortgang kon vinden. Gedurende deze periode bestaat er gelegenheid om noodzakelijke reparaties uit te voeren. Hiermee is onmiddellijk een aanvang gemaakt. Het buizennet ondergaat eveneens noodzakelijke verbeteringen; onder andere verstoppingen opgeruimd.

1944 ----- 13 oktober vrijdag.

HARDONK. Iets kouder, afwisselend bewolkt. Om 9 uur geknetter van het luchtafweergeschut, gedreun, enz. Even later bleek de fabriek van Talens te zijn getroffen. Daarbij zouden 4 personen gedood zijn. Ook werd de Nettenfabriek beschadigd en enige huizen in de Veldhuisstraat. Er zit hier een massa ´Hollandse´ SS, landwacht, Sicherheitsdienst en hoe dat spul meer heet. We treffen het dus niet.

VAN HOUTUM. 's Morgens om 8.30 uur beschieten acht jagers het station van Apeldoorn. Van het doel wordt weinig vernield. Er vallen wel enige bommen in de omgeving die schade veroorzaken. In twee fabrieken breken kleine branden uit. Eén woning wordt totaal verwoest. Er zijn in totaal zes doden. Het luchtdoelgeschut vuurt onafgebroken. Rondom één van de jagers ontploffen granaten. Deze blijft onbeschadigd. Na deze aanvallen vluchten alle opgeroepen arbeiders (ook één van ons personeel) die op het station gedwongen werden te werken. Zij gaan er niet weer naar toe ondanks het mislopen van hun loon. Lightnings werpen om 11 uur een aantal bommen op de spoorlijn bij Assel. Voorts schiet het luchtafweer uit Apeldoorn noch driemaal op de patrouillerende jagers.

BRANDWEER. 8.50 uur, luchtalarm. Enige Engelse jagers cirkelden boven de stad. Het afweergeschut van het station begon te ratelen. Het was een oorverdovend lawaai. De vliegtuigen trokken zich van het afweergeschut niets aan en doken achter elkaar midden door het vuren heen in de richting van het stationsemplacement. De eerste schoot twee raketbommen af en gaf een lang salvo met zijn zware boordwapens, vervolgens het 2e, 3e en 4e toestel. Zware rookvlammen stegen op. Direct daarop kwam het bericht binnen dat de fabriek van Talens & Zn zwaar getroffen was en in brand stond. Ook de Nettenfabriek was zwaar getroffen evenals verscheidene woningen in de Veldhuisstraat. De nodige brandweer- en andere hulptroepen reden uit. Er was veel hulp nodig. Er werden 4 doden en vele gewonden onder het puin vandaan gehaald. De brandweer deed zijn best om de brand zo veel mogelijk te beperken. De bluswerkzaamheden moesten we nog al eens onderbreken voor het naderen van vliegtuigen. Gelukkig liep dit zonder incidenten af. Doordat er veel papier op de brandende zolder aanwezig was en het betondak ingestort was op het papier werd het blussingswerk zo belemmerd dat wij de volgende dag om 12 uur pas konden inrukken.

1944 ----- 14 oktober zaterdag.

HARDONK. Afwisselend bewolkt, veel wind, herfstachtig. De gehele dag in de verte kanongebulder, enkele vliegtuigen over. Zutphen schijnt vanmiddag zwaar getroffen te zijn. Een brandweerwagen uit Apeldoorn is ter assistentie daarheen vertrokken. Veel verkeer over de Deventerstraat richting Deventer. Verscheidene personen gearresteerd, bij één het gehele huis leeggehaald tot zelfs de brandstoffen toe. Nergens hoor je echt nieuws.

VAN HOUTUM. 's Morgens tussen 6 en 9 uur passeren er veel Duitse vrachtauto's (meestal trekkers) in de richting Apeldoorn. Zij vervoeren geplunderd materiaal. Zo zien wij een ledikant, bureau, naaimachine en zelfs konijnen in een konijnenhok achter in de auto's staan. Enkele wagens hebben nog gevorderde luxe auto's of vrachtwagens op sleeptouw (misschien voor benzinebesparing). Eén auto houdt voor de ingang naar het Patertehuis stil. De inzittenden, waaronder een vrouw, laden de hele vracht uit, schijnbaar om hun buit goed te bekijken. Hieronder bevinden zich veel weck- en wijnflessen. Alles is blijkbaar afkomstig uit Wageningen. Van de 9000 evacués in Beekbergen moeten er 6.000 naar elders. Er worden namelijk Duitsers ingekwartierd. Steeds meer mannen vluchten van de IJssellinie. Zij werken nooit hard en stonden bloot aan acties van Britse jagers. De Duitsers plunderen ook daar. Ze moesten enkelen uitsluitend koeien (kudden van 50 of meer) in de richting van Duitsland drijven. De overigen moeten hoofdzakelijk loopgraven en prikkeldraadversperringen aanleggen. De mannen slapen het meest bij boeren waar zij het goed hebben. Zij werken bij Zevenaar meestel onder Brits artillerievuur.

BLOEM. De spoorbrug bij Zutphen is gebombardeerd. Het rookte meer dan een uur lang. Misschien is er wel wat anders getroffen.

BRANDWEER. 17.45 uur. Zutphen zwaar gebombardeerd. De Brandweer vraagt om hulp. De Opelspuit met 7 man bezetting rukte uit. Deze ploeg verrichtte daar veel werk vooral toen zij alleen het blussingswerk van de grote gebouwen van de firma Reesink van twee andere spuiten moesten overnemen. De volgende morgen om 11 uur waren de branden geblust zodat wij naar huis konden terugkeren.

SPOORWEGEN. Vandaag om 3 uur werden te Stroe 11 bommen geworpen. Hierdoor werd een trein totaal vernield. Veel schade ontstond aan gebouwen en sporen.

POLITERAPPORT (15 september tot en met 14 oktober 1944).
- De onderwachtmeester R. verricht dienst te Zwolle daar hij zijn standplaats niet meer kan bereiken terwijl de onderwachtmeester S. door ziekte voorlopig zijn dienst niet kan hervatten.
- De stemming van de bevolking is, nadat grote beroering was ontstaan door het op de openbare weg neerleggen van terechtgestelde arrestanten van de Sicherheitsdienst en het op vorderen van nagenoeg alle mannelijke personen tussen 17 en 50 jaar, nu weer vrij rustig.
- Omtrent de politieke groeperingen en haar activiteit zijn geen bijzonderheden te melden.
- De goederenverzorging en aanvoer en bevoorrading van levensmiddelen en grondstoffen heeft tengevolge van de toestand nagenoeg geheel opgehouden. Vooral de brandstoffenpositie in deze gemeente is zorgwekkend.
- De discipline van de bevolking ten opzichte van distributie en prijscontrole geeft geen aanleiding tot opmerkingen.
- In verband met de noodtoestand is het personeel van de Economische Dienst tijdelijk ingedeeld bij de straatdienst. Dit had tot natuurlijk gevolg dat weinig of geen periodieke verslagen werden opgemaakt terzake distributie- of prijsovertredingen.

1944 ----- 15 oktober zondag.

HARDONK. Mooi zonnig weer. In de middag echter bewolking en regen. al vroeg in de ochtend vliegtuiggeronk, geschutvuur. Telkens zware ontploffingen onder andere veroorzaakt door het in de lucht vliegen van een munitiehuisje bij Stroe. Verscheidene personen, die bij Lochem en Zevenaar tewerk gesteld zijn, kwamen hierheen terug gevlucht. Ze waren gisteren bij graafwerkzaamheden voor de weermacht door vliegtuigen beschoten. Daarbij vielen doden en gewonden. In Zutphen zijn gisteren het station en de brug getroffen. Helaas is in de oude stad veel vernield en zijn mensenlevens verloren gegaan. Telkens kan men ontploffingen horen. Het was vanavond om half zeven al donker. Voor de meeste mensen, die geen kaarsen meer hebben of geen carbid kunnen krijgen, betekent het vroeg naar bed.

VAN HOUTUM. Wij horen 's morgens om acht uur de eerste ontploffingen in de richting Amersfoort. Het gaat tot elf uur. Het laatste uur volgen de explosies sneller op elkaar en zijn beter te horen. De deuren rammelen. Het doet aan tijdbommen denken. Later horen wij dat een munitietrein bij Stroe is beschoten en geëxplodeerd. De spoorlijn naar Amersfoort is sinds vanmorgen versperd. Alle mannelijke evacués in Beekbergen krijgen van de politie schriftelijk bericht dat zij zich morgenochtend om zes uur (!) bij de Echoput moeten melden voor graafwerk. Op de aanzegging wordt gesproken over de aanleg van zogenaamde Splitterboxen. Dat zijn dekkingsgaten voor vrachtauto's. Na afloop van dit graafwerk, zo vervolgt de aanzegging, kunnen de betrokkenen voor allerlei werkzaamheden (Duitland niet uitgesloten) worden ingezet. Het interlokale telefoonverkeer wordt opnieuw verbroken.

BLOEM. Weer grote activiteiten in de lucht omdat het helder weer was. Bij Deventer zijn nog bommen gegooid. Radionieuws in telegramstijl: Aken staat in brand, Athene in Griekenland is bevrijd. De Russen zijn 100 divisies aan het groeperen bij de Pruisische grens. Boedapest zware tankslag. Bij Arnhem zijn de Engelsen aan het hergroeperen. De Engelsen zouden de dijken van het eiland Walcheren kapot gegooid hebben. Daardoor staat het hele eiland onder water. De Hollanders waren geëvacueerd. De Duitsers hadden er zwaar geschut staan.

SPOORWEGEN. Vandaag werden de gehele dag treinen vanuit vliegtuigen bestookt. Te Stroe had een grote aanval plaats op een munitietrein. Deze werd totaal vernield. Ook ontstond grote schade aan gebouwen. Onder de Duitsers waren vele doden en gewonden.

1944 ----- 16 oktober maandag.

HARDONK. Bewolkt, later regenachtig. Er zijn vandaag veel Duitse troepen gekomen. Op straat lopen er heel wat. Vandaag is op de markt razzia gehouden om burgers voor graafwerk te deporteren. Op het politiebureau zat een aantal SS-soldaten opgesloten. Ze hadden in een burgerpakje geprobeerd van het zaakje af te komen. Ze niet weer te pakken kunnen krijgen. Vanavond even geronk van een vliegtuig en een moment geknetter van afweergeschut.

VAN HOUTUM. Er lopen allerlei geruchten over nieuwe razzia's. Merkwaardig is het dat zij, die van de IJssellinie gevlucht zijn, verklaren dat er binnenkort nieuwe razzia's zullen worden gehouden wegens de vele ontsnappingen.

BLOEM. Gisteravond weer zwaar gedreun van kanonnen ten westen van Arnhem. Het verkeer over de weg is nu gewoon. Het zijn alleen Duitse wagens die er langs komen. Vrijwel de hele gemeente Voorst is aangezegd te moeten werken aan de loopgraven en tankvallen achter de IJssel tussen Deventer en Zutphen. Er wordt weinig controle gehouden. Wie niet weg kan moet net zo goed werken als iemand die wel tijd heeft. Er moet gewerkt worden van 's morgen half acht tot 's avonds half zes.

1944 ----- 17 oktober dinsdag.

HARDONK. Regenachtig, winderig weer, in de avond stormachtig. Op postkantoor giro gestort. De juffrouw achter het loket zat met een handwerkje wegens de weinige klanten. Bij de postzegels werd je direct geholpen. Toch komt nog steeds post door. Met bakfietsen, gewone fietsen enz. tracht de post het vervoer van brieven gaande te houden. Bandengebrek maakt het echter steeds moeilijker. Vanmiddag voldoende andijvie kunnen kopen. Ook aardappels komen geregeld aan. Vandaag zijn hier veel minder Duitsers dan gisteren. Er moeten circa 300 man Sicherheitsdienst op het Apeldoorsche Bosch zijn gekomen, misschien ook met bet oog op de toenemende deserties onder de Duitse troepen. Vanavond was de Loolaan afgesloten, misschien wegens een bespreking tussen Seyss Inquart en de anderen. Bij een razzia op de markt zouden enige als burgers geklede, dus gedroste SS-soldaten, gepakt zijn. De animo schijnt er bij sommigen wat af te gaan!

VAN HOUTUM. 's Morgens komen twee geëvacueerde Arnhemmers bij ons. Daaronder E. van Wessem. Zij woonden de laatste tijd op 't Hilletje in Kootwijk. Zij werden er gisterenavond om 8.30 uur door de Landwacht uitgetrapt en gingen onder begeleiding van zo´n kerel naar Milligen. De landwacht huisde voorheen in een gebouw in Stroe. Zij zochten echter na de explosie van de munitietrein een veiliger oord. De kennissen bellen het Evacuatiebureau in Apeldoorn op. Deze wilde hen niet steunen omdat Kootwijk grotendeels tot de gemeente Barneveld behoort. Tijdens hun bezoek houden een viertal Duitsers in de omgeving alle jongelui aan en vragen hen naar het persoonsbewijs. Het geeft weer aanleiding tot geruchten over een razzia waardoor wij het bos invluchten. Hier blijven wij bijna twee uur terwijl ons intussen eten wordt gebracht. De moffen onderzoeken een huis omdat twee inwonende jongemannen voor hen vluchten. Zij worden gegrepen maar later weer vrijgelaten. Het schijnt dat zij ondergedoken ´terroristen´ zoeken. Want zij willen nauwkeurig weten wie op de diverse bedden hebben geslapen.

1944 ----- 18 oktober woensdag.

HARDONK. Veel wind, enkele regenbuien, kouder. Een achttal wagens met gevangen parachutisten vertrok onder bewaking van de kazerne richting Deventer. De gevangenen zagen er vrolijk en gezond uit en glimlachten tegen de mensen. Zelfs enkele bewakers grijnsden. Alles slepen de Duitsers hier weg, machines uit de ambachtschool en gasfabriek. Niets is veilig voor de lui. Er bevinden zich hier nogal veel gewonden. Op bet ogenblik zijn in Apeldoorn niet minder dan 20 noodhospitalen. Veldmaarschalk Rommel is overleden. Die heeft de ´Endsieg´ niet gehaald.

VAN HOUTUM. De hele ochtend patrouilleren leden van de veldgendarmerie in Ugchelen. Zij doen om tien uur bij boswachter Witteveen een inval nadat zij gisterenavond er hadden gevraagd of er ook wel eens vreemden sliepen. De huiszoeking duurt anderhalf uur. Zij halen alles overhoop en de bewoners moeten precies zeggen wie op de diverse bedden hebben gelegen. Nadat hun onderzoek tevergeefs blijkt nemen de Duitsers twee jongens mee die even voorbij de woning in het bos werken. Zij worden naar de verblijfplaats van de moffen in Assel overgebracht. Eén van hen komt na een uur vrij. De tweede zal waarschijnlijk naar de IJssellinie worden gedeporteerd voor graafwerk. De gendarmerie doet bij een gezin op de Keienberg huiszoeking. Daarvan zijn twee zoons (bij de NSKK en SS) ondergedoken. Hieruit is af te leiden dat deze moffen naar deserteurs zoeken. De hele dag komen grote aantallen evacués voorbij. Zij gaan naar Hoenderloo omdat ze Apeldoorn moeten verlaten. De uiteindelijke bestemming is Nunspeet. Dit is weer het toppunt van organisatie en medeleven. Men komt bij de schoonmaak van het Verenigingsgebouw Ugchelens Belang tot de ontdekking, dat het niet vrij van luizen is. Er was namelijk enige weken geleden een ontluizinginrichting. De gemeente bepaalt dat geen ondersteuning aan evacués zal worden uitbetaald als het Arbeidsbureau het niet goedkeurt. Met andere woorden of verhongeren of werken voor de vijand.

BLOEM. Einde van het werk aan de Todt waar vanaf de 3e oktober aan gewerkt is. Vandaag zijn in Twello vier bommen bij de Exportslachterij gevallen waarvan twee in de vleeswarenfabriek en waarbij vier arbeiders zijn gedood: G. Witteveen (Twello), H. Kers (Teuge), D. Nieuwenhuis en W. Willems. Twee bommen zijn gevallen voor de villa, staande aan een binnenweg van station Twello naar het veilinggebouw. Deze gaven een trechter gaven van 4 en 6 meter doorsnee en 3 meter diep. Een eikenboom van 12 meter hoog was op een hoogte van 4 meter dwars door midden geslagen. In andere bomen zaten vele scherven. Van de villa overigens waren alle ruiten kapot en een ruïne van takken en zand. Geen doden. Verder moeten er aan de Rijksstraatweg daar ook nog enkele bommen gevallen zijn. Hier is nog een meisje van l8 jaar gedood. Van vele huizen zijn de pannen af en talrijke ruiten zijn gesprongen.

ZIEKENHUIS. Coördinatie der ziekenhuizen. Rapport aan Mr. van Helsdingen over de geneeskundige situatie hier ter plaatse. Het overzicht over de geneeskundige algemene toestand hier ter plaatse wordt beheerst door de Centrale Rode Kruiscommissie. De voorzitter van het plaatselijke Rode Kruis te Apeldoorn is mr. van Helsdingen. De beide grootste geneeskundige inrichtingen hier, het Ziekenhuis aan de Sprengenweg en het RK-ziekenhuis, worden vertegenwoordigd respectievelijk door dr. Rodbard, Geneesheer-directeur Ziekenhuis Sprengenweg en dr. van Vierssen Trip met ´zekere volmachten´ van het bestuur van het Liduïna-ziekenhuis. Zeer veel hangt af van een goede samenwerking in deze Commissie. Het is duidelijk dat er voor gewaakt moet worden het zwaartepunt van de werkzaamheden van de Rode-Kruis-commissie naar één van de beide Ziekenhuizen te verleggen. In de houding die dr. Rodbard op de laatste vergadering op 17 oktober van die Commissie tegenover mij innam zie ik aanleiding enige bezwaren kenbaar te maken.
- Katholieke belangen. Dr. Rodbard liet duidelijk blijken dat hij belangen, die door mij voorgestaan worden, beschouwde als Katholieke belangen. Op verschillende vragen met betrekking tot voedselvoorziening en personeel, die door mij aan de Voorzitter gericht werden, werd door dr. Rodbard geantwoord met een beschrijving van de situatie in het Sprengenwegziekenhuis. Dit was verder voor mij aanleiding om te zwijgen. Onder dergelijke omstandigheden kan men zijn mening in een vergadering niet zeggen. De belangen die hier op het spel staan betreffen de geneeskundige verzorging van een groot aantal burgers van Apeldoorn en Arnhem. Met de bestaande middelen hebben wij in het RK-ziekenhuis zo veel en zo snel mogelijk georganiseerd. Door mijn ongelukkige afwezigheid in de Commissie is het zwaartepunt van de besprekingen duidelijk verlegd naar de zijde van dr. Rodbard. Deze gedraagt zich telkens als zou hij alle geneeskundige belangen van Apeldoorn voor ogen houden. Hij gaat daarbij echter het bestaan van het RK-ziekenhuis stilzwijgend voorbij. Hij verweet mij dat het RK-ziekenhuis niet gezorgd heeft voor het inrichten van een Noodziekenhuis zoals bij hem in de Groeneveldschool. In feite hebben wij dat wèl gedaan door het laten klaarmaken van de zolder. Door allerlei omstandigheden is die zolder nog niet in gebruik. De mogelijkheid bestaat dat er plotseling zeer veel patiënten geopereerd en nabehandeld moeten worden. De operatieve capaciteit in het RK-ziekenhuis is zeer groot. Alleen het bergen en nabehandelen van de patiënten vormt een probleem. Mocht dit nodig zijn dan heb ik daarbij aller medewerking nodig ook die van dr. Rodbard. In de Commissie kwam ter sprake dat er bedden beschikbaar zouden komen. Dr. Rodbard vroeg daarbij direct voor zichzelf 50 á 100 bedden zonder bij mij te informeren of het RK-ziekenhuis die soms ook nog nodig heeft.
- Heelkundige hulp. De heelkunde in het RK-ziekenhuis wordt verzorgd door dr. Wiersema, dr. v.d. Meulen uit Arnhem en mij. Wij hebben daarbij een werkverdeling gemaakt en een financiële regeling om een en ander zo harmonisch mogelijk te laten verlopen. Voorts hebben dr. Wiersema en ik afgezien van de praktijk in het Ziekenhuis Sprengenweg. Daar is volgens mij nu een algemene concentratie van krachten nodig. Het ware wenselijk geweest als omgekeerd dr. Pilaar ook had afgezien van het voeren van een particuliere praktijk in het RK-ziekenhuis. Nu komt met deze situatie duidelijk tot uiting het gemis van een Gemeenschappelijke Geneeskundige Dienst zoals die bijvoorbeeld in Hilversum bestaat. Een Algemene Dienst die beide ziekenhuizen onder zijn praktisch toezicht heeft zou in deze zaak het nodige evenwicht vanzelf teweeggebracht hebben. Ik voor mij tracht steeds zo onpartijdig mogelijk te zijn. Er is een uitvoerige uiteenzetting nodig geweest om de hachelijke geneeskundige situatie aan het Bestuur van het RK-ziekenhuis uit een te zetten.
- Het bestuur zal meewerken. Ik heb daar echter de volledige medewerking verkregen en weet zeker dat ik op dat Bestuur in noodgevallen niet tevergeefs een beroep zal doen. Men vergelijke echter nogmaals de situatie van de beide ziekenhuizen en bedenke dat het RK-ziekenhuis een niet gesubsidieerde Vereniging vormt. De praktische dagelijkse leiding daarvan berust bij de penningmeester, de heer Meyer en het bestuurslid de heer Zonderland. Beide heren staan nu telkens voor grote technische moeilijkheden. De oplossing daarvan vraagt ook Uw steun.
- Vervoer naar Zevenaar. Aan dr. Meinders deel ik iets mee over de moeilijkheden in de Rode Kruiscommissie. Hij antwoordt mij met het bericht dat er ook door hem nog allerlei op touw gezet is. Vooral is hij er in geslaagd om een auto in gebruik te doen stellen voor het vervoer van zieken en gewonden onder de arbeiders in Zevenaar van daar naar hier. Ook tussengelegen plaatsen zullen daarvan kunnen profiteren. Dr. v.d. Does heeft medewerking verleend.

1944 ----- 19 oktober donderdag.

HARDONK. In het begin regen, later zonnig weer. Appels zijn hier tot nu toe nog steeds genoeg te krijgen en groente gaat ook nogal. Even enkele vliegtuigen maar geen schieten te horen. Weinig Duitsers wel veel gewonden richting Deventer vertrokken. De NSB-ers schijnen zich toch niet gerust te voelen. Verscheidene willen hun meubels verkopen of bij anderen onderbrengen. Steeds weer hoor je van ´Hollanders´ die uit de SS of andere formaties proberen te deserteren.

VAN HOUTUM. De gaslamp wil 's avonds niet meer branden. De gastoevoer is nu helemaal gestopt. Ondergrondse krantjes verschijnen praktisch niet meer. Wij krijgen door toeval nog een exemplaar van ´Ons Volk´ van september 1944.

ZIEKENHUIS. Ziekenhuisopname. Ik bemerk dat er een eenvoudige breukoperatie bij een vrouw geschiedt door dr. Pilaar. Moeder-overste zegt dat zij van deze opname niets wist. Het is ook tegen haar zin. Zij zal zorgen dat voortaan alleen patiënten zullen worden opgenomen door dr. Wiersema, dr. v.d. Meulen en mij.
De kwestie van de bedden houdt zijn aandacht. De zolder is nu gereed. Zodra er bedden zijn kan hij in gebruik genomen worden. Dat zal voor burgers nodig zijn. Er zijn vrij veel lege militaire bedden. De Engelsen liggen er nu ruim drie weken. Ze vragen nog steeds veel werk. De toestand van enkelen is zeer slecht. De meesten zijn zwaar gewond. Zij zullen de eerste maanden niet genezen zijn. De Engelsen blijven in de Willem III kazerne. Het transport van en naar de kazerne heeft geheel opgehouden. De Stabartzt Dr. Paulig deelt mij mee dat hij met de Engelse officieren van gezondheid de gewonden bekeken heeft in de kazerne. Het is niet meer nodig dat zij in het ziekenhuis behandeld worden. De internist Dr. Ruitinga is een andere mening toegedaan. Hij toont zich verontwaardigd over de slechte behandeling die aan de gewonden ten deel valt.
- Braunsche spalken. Om Braunsche spalken en ander extensiemateriaal in meerdere hoeveelheid te kunnen krijgen zal ik een bezoek brengen aan de Buiscarfabriek.
- Evacuatie van Apeldoorn. Een punt van zorg blijft nog wat er moet gebeuren bij de noodzakelijkheid van totale evacuatie van Apeldoorn. Ons interesseert dan de vraag hoe de zieken moeten worden vervoerd en wie er voor hen moeten zorgen. Ik verneem dat op een der eerstvolgende Rode Kruis vergaderingen dit punt besproken zal worden. Voorts ben ik nog steeds benieuwd naar de mogelijkheid van het verkrijgen van eenheidsveldbaren.
- Opname BAB-patienten. Telefonisch onderhoud met de heer van Doorn, plaatselijk voorzitter van het BAB. Ten gevolge van een misverstand verloopt dit zeer stekelig. De heer van Doorn heeft in de Marechausseekazerne een arts van het BAB, dr. Luigies, belast met toezicht op de opnamen. Daardoor is voor ons enige stagnatie ontstaan. De strekking van het onderhoud wordt aan mr. van Helsdingen meegedeeld. Het blijkt dat de Gemeente Secretaris overeenkomstige moeilijkheden met de heer van Doorn gehad heeft. Op de Rode Kruis vergadering zal het nader besproken worden.

1944 ----- 20 oktober vrijdag.

HARDONK. Heldere ochtend, later somber weer. In de middag geregeld vliegtuigen en later zware ontploffingen en kanonvuur, verder geen nieuws. Vanavond ontplofte onze carbidlamp en deed een zwarte roetwolk omhoog stijgen.

VAN HOUTUM. Alle dekkingsgaten langs de wegen moeten op last van de Duitsers tot 1,60 meter diepte worden uitgegraven. Langs de Hoenderloseweg worden dezelfde personen opgeroepen als verleden week. Zij gaan gedwee aan het werk. 's Morgens doen twee leden van de Gestapo een inval bij de weduwe van de op één oktober gefusilleerde Reinier van Gerrevink. Zij halen al grijnzend het meeste van de hamstervoorraad weg. Terwijl de auto wegrijdt grijnzen deze ploerten nog tegen de vrouw.

BLOEM. Vandaag moesten we vluchtelingen wegbrengen. Deze mensen kwamen uit Limburg, waren de grens overgegaan en zijn later door de Duitsers bij Gendringen weer over de grens gezet. Dan met de tram (streektram van Gendringen via Doetinchem naar Zutphen) naar Zutphen vervoerd. Van daar door boeren uit de Wilpse Achterhoek naar Twello overgebracht. Hun einddoel zou Utrecht zijn. Deze mensen kwamen uit het Limburgse Gennep, 20 kilometer onder Nijmegen. Ze hadden meegemaakt dat de Duitsers in wanorde waren teruggetrokken en een paar dagen hadden ze geen Duitsers gezien. Toen waren ze schoorvoetend teruggekomen en hadden het dorp weer bezet. De mannen hadden ze op straat opgepikt en met machinegeweren in bedwang gehouden. Ze moesten voor de Todt loopgraven maken. Toen ze geen mannen genoeg kregen hadden ze vrouwen en meisjes tewerk gesteld. Later hadden ze bericht gekregen dat ze binnen 2 uur moesten vertrekken met alles achterlatend wat ze niet mee konden krijgen. Wel hadden ze de Duitse commandant veel goud aangeboden, door het dorp bijeen gebracht, als ze de Maas mochten oversteken alwaar bevrijd ge- bied was, ´maar bevel is bevel´ had de commandant gezegd. Zo waren ze over de grens naar Goch in Duitsland getrokken, toen naar Rees en vandaar naar Gendringen. Dit midden in de nacht en bij regen. De boeren uit Gendringen, om half twaalf nog gewaarschuwd, hadden hen opgehaald waar toen de nacht verder werd doorgebracht. Vandaar met wagen en tram naar Zutphen en toen opgehaald door boeren uit de gemeente Voorst. Naar Twello gebracht vanwaar we ze de 20e oktober weer naar Brummen gebracht zijn. De boeren van Brummen brachten ze weer verder naar Dieren om vandaar weer door binnenwegen verder getransporteerd te worden naar Utrecht. De Duitsers hadden verboden om over de grote wegen te trekken.

SPOORWEGEN. Vandaag vielen om 17.15 uur te Barneveld een achttal bommen waardoor het spoor gestremd werd.

ZIEKENHUIS. Extra bedden. Er moeten dadelijk bedden komen in het RK-ziekenhuis. De zolder staat daarvoor klaar. Vannacht is er een kraamvrouw met de tang verlost en daarna naar huis gestuurd. Er zijn nogal wat lege militaire bedden. Daar zal echter vandaag of morgen veel mutatie in komen.
- Paleis Het Loo. Bezoek aan Oberstabarzt Kramer. Ik verneem dat eergisteren weer Engelsen vertrokken zijn uit de Willem III kazerne. Thans zijn er in het geheel nog ongeveer 130 waarvan 90 gewonden. Er zijn er 7 ontsnapt waaronder de artsen Colonel Warwick en Colonel Hereford en de aalmoezenier Mac Govern. Ik acht deze houding onjuist maar moet mij daar overigens buiten houden. Dr. Kramer deelt mij echter mee dat Oberfeldarzt Dr. Zengerling en hij daardoor tegenover de militaire autoriteiten enigszins in een moeilijke positie geraken. In het algemeen wordt hun toch al verweten dat zij een tegemoetkomende houding aangenomen hebben tegenover de Engelsen. Ik kan hun gedachtegang in deze zaak volkomen volgen en appreciëren. Ook wordt mij nu meegedeeld dat Dr. Zengerling met rood hoofd een standje in ontvangst heeft moeten nemen van de zijde van Obergruppenführer dr. Rauter omdat hij moeite heeft gegeven mij vrij te krijgen. Er is hem een waarschuwing gegeven zich voortaan niet met andermans zaken te bemoeien. Dat zijn dan de zaken van de Sicherheits Dienst. Natuurlijk is dr. Zengerling hierover enigszins gekrenkt en gevoelt hij zich geheel in zijn recht. In feite was het ook zijn belang dat ik vrij kwam. Er kan onder deze omstandigheden geen sprake van zijn dat wij proberen nog iets te doen voor circa 30 Hollandse gevangenen van de Sicherheits Dienst. Deze verblijven in de Willem III kazerne. Ik deel mee dat dr. Meinders geregeld de kazerne bezocht heeft. Van hem hoorde ik weinig klachten. Voorts vertelde ik dat ook dr. Ruitinga geregeld in de kazerne kwam en dat deze zich verontwaardigd betoonde over diverse wantoestanden. Het was er, zoals ook ik beschreven heb, tamelijk vies voornamelijk in de operatiekamer. Dit lag aan de Engelsen zelf. Dat er de laatste 10 dagen geen Engelsen meer naar de ziekenhuizen gingen lag ook aan de Engelse artsen zoals mij ook al door Stabarzt Paulig verteld was. De chirurgische behandeling door de Engelse artsen schoot te kort. Zij maakten soms wel een Röntgenfoto maar lieten na pogingen in het werk te stellen om een slechte stand te verbeteren. Er werden vrachtauto´s voor hen ingelegd voor transport naar Zutphen. Een deel van de Engelse soldaten had zeker ook kunnen lopen. Laten wij bedenken hoe de Nederlanders hebben moeten lopen van Utrecht naar Zevenaar in snel tempo. Thans hebben een aantal Engelse artsen zich nog aan hun taak onttrokken ook. Dr. Kramer ziet dit als misbruik van vertrouwen. Hij heeft de artsen veelvuldig in onze ziekenhuizen toegelaten. Hij heeft hun ook de gelegenheid gegeven in Arnhem te kijken, kortom is hun zo veel mogelijk tegemoetgekomen. Ook Stabarts Dotter maakte bezwaren tegen de slechte behandeling door de Engelse artsen. Wij moeten toegeven dat de volgorde waarin de Engelse patiënten in de ziekenhuizen kwamen ook niet met onze keuze zou overeenkomen. Thans staat de hele Willem III kazerne ontruimd te worden. Er zal een gewondentrein komen die ook de ziekenhuizen meeneemt wat mee te nemen is. De laatste 30 gewonden uit de Willem III kazerne zullen verdeeld worden over de ziekenhuizen.
- Rode Kruis commissie. Vergadering Rode Kruis commissie. De heer van Doorn blijkt in allerlei opzichten aan te sturen op een regeling als bij een semi-permanente toestand. Wij leven echter op een vulkaan. In dit verband kan de heer van Scholt ons de inlichtingen geven die de Burgemeester kreeg. De Duitsers rekenen er op dat de Engelsen van Vianen naar Utrecht, Amersfoort tot aan de Zuiderzee [nu IJsselmeer] zouden kunnen doordringen. Het is de bedoeling van de evacuatiecommissies om te proberen voor die 3.000.000 inwoners in de vesting Holland samen te brengen.
- Nieuwe evacuaties? De evacuatie gaat nog steeds door. Her-evacuaties geschieden thans. Velp staat op de nominatie en zal naar hier overgebracht moeten worden. De Duitsers brengen allerlei aan de andere kant van de IJssel in veiligheid. Geneeskundige voorbereidende maatregelen worden in Groningen getroffen, aldus dr. Kramer. Het zou dus bij gelegenheid kunnen gebeuren dat wij er hier in Apeldoorn mooi tussen komen te zitten.
- De Arnhemmers weer weg? Allerlei door ons getroffen maatregelen behouden daarom een provisorisch karakter. Tot de naaste mogelijkheden behoort dat alle Arnhemmers van hier op korte termijn moeten vertrekken. Wat met de inwoners van Apeldoorn gebeurt daarover zwijgt de historie vooralsnog. Het BAB hier staat dus op losse schroeven.
- Betalingen. Dr. Rodbard vraagt om kussens. De rest van de bedden heeft hij klaar. Voor het RK-ziekenhuis moeten onmiddellijk gehele bedden komen. De betalingen van de geneesmiddelen zijn urgent. De apothekers laten de mensen gewoonlijk contant betalen. De kosten van de ziekenhuisopnamen zijn nog niet geregeld. Om dit alles langs formele weg te doen geschieden op de wijze zoals ziekenfondsen tot stand komen ontbreekt de tijd en het personeel van de fondsen. Dit laatste is namelijk gaan graven. In normale tijd zou het met hard werken in 14 dagen een eindje op streek kunnen zijn. Er moet een andere oplossing gezocht worden.

1944 ----- 21 oktober zaterdag.

HARDONK. Prachtig zacht herfstweer. Alleen enkele vliegtuigen in de lucht. Vandaag mannenrazzia bij Wilp. De evacués uit Arnhem moeten hier nu weg in westelijke richting door de précaire voedselpositie van Apeldoorn en ook de eventuele gevolgen van mogelijke militaire gebeurtenissen en de geografische ligging van Apeldoorn. Kan dit duiden op een mogelijke evacuatie van de Apeldoorners zelf? Laten we hopen dat de militaire gebeurtenissen straks zo verlopen zullen dat de Duitsers het eerst evacueren moeten.

VAN HOUTUM. Door ziekte en redenen voor camouflage van dit dagboek ben ik niet in staat een goed overzicht van deze dag te geven. De ´Hollandse´ SS zoekt in Ugchelen naar auto's en vinden er drie. Voorts vorderen de soldaten natuurlijk eigenhandig (de eigenaren weten ook niet in hoever zij zich kunnen verzetten) een groot aantal auto-onderdelen en hulpmiddelen daarvoor, zoals elektrische luchtpomp, gelijkrichter enzovoort. Het is gewoon plunderen. Er wordt weer een bon voor zeven eieren bekendgemaakt. Dit is al de vierde maal. Dit betekent per maand bijna drie miljoen eieren omdat er thans 100.000 mensen in onze gemeente verblijven. Hieruit is duidelijk op te maken hoeveel eieren de Duitsers de laatste jaren hebben weggevoerd.

BLOEM. In Twello moesten de daar gelegerde Duitsers fietsen hebben. Hiervoor houden ze mensen met fietsen aan. Wie geen bewijs tegen inbeslagname heeft wordt de fiets afgenomen. Daags daarna gebeurt hetzelfde in Deventer. In Deventer is niet veel manvolk op straat. Iedereen moet werken voor de Organisatie Todt. Vóór Deventer is alles vol greppels en loopgraven. Bezijden de stad, oostelijk, zijn in het weiland langs de IJssel veel stellingen opgewerkt. Dagelijks werken talloze mannen aan de IJssellinie. Vandaag weer een bomaanval op Twello. Weer op de exportslachterij maar ook op verschillende plaatsen elders in het dorp vielen bommen. Aken gevallen. Dit is de eerste stad door de Engelsen op Duits gebied veroverd. Men zegt dat de Engelsen met grote troepenmacht op Arnhem aantrekken en dat op het eiland Walcheren verbeten wordt gevochten om de Scheldemond in bezit te krijgen. Wanneer ze die hebben kunnen troepen en materiaal veel vlugger aangevoerd worden omdat dit nu nog via Frankrijk moet gebeuren.

ZIEKENHUIS. De Inspecteur der Volksgezondheid. Vergadering aan het ziekenhuis Sprengenweg met dr. van Erp Taalman Kip. Het is de bedoeling dat de evacués behandeld worden door geëvacueerde artsen. Hierbij worden allerlei regelingen besproken, ook in de verdere omtrek in de gemeente Apeldoorn die mij verder weinig interesseren. Er zal voor de drie BAB-noodziekenhuizen hier ter plaatse een internist als directeur aangewezen worden, te weten de heer Hoefnagels. Deze is nu als internist bij dr. Rodbard werkzaam. Voor de chirurgische patiënten te Apeldoorn is dr. Bax aangewezen met medewerking van dr. v.d. Meulen. Dr. Bax houdt polikliniek in het ziekenhuis Sprengenweg. De bedoeling is dat hij ook de chirurgische patiënten in het RK-ziekenhuis zal behandelen eventueel met dr. v.d. Meulen als hulp. Het lijkt mij dat deze taak voor dr. Bax persoonlijk te groot is. Het grootste bezwaar dat ik tegen de regeling aanvoer is de kwestie dat de ziekenhuisopname nu in één hand behoort te zijn. Op dat gebied ondervind ik voornamelijk moeilijkheden van dr. Pilaar. Hij kon tot nog toe licht zieke patiënten opnemen en opgenomen houden. Zodra dit punt opgelost is kunnen wij met Bax overleggen om tot een goede regeling te komen. Het tweede punt betreft nog steeds de bedden. Kip adviseert mij te proberen de luchtbeschermingsbedden te vorderen eventueel met behulp van mr. van Helsdingen. De financiële regeling van de artsen die voor het BAB werken is nog niet in orde. Er wordt gesproken over een mogelijkheid dat alle Arnhemmers Apeldoorn zullen moeten verlaten.
- Vertrek van de Arnhemmers. 2 uur namiddag. De heer Bentinck, vroeger postdirecteur te Groningen, deelt mij mee vernomen te hebben dat nu inderdaad de Arnhemmers hier weg zullen moeten gaan. Voor het vervoer verwijs ik hem naar de heer v.d. Veen van de Gemeente Apeldoorn.

BURGEMEESTER PONT. Begonnen is met het afvoeren van een belangrijk deel van de evacués naar het westen, in aantallen van 500 tot 1000 per dag. Hierbij werd de behulpzame hand geboden door het beschikbaar stellen van boerenwagens ten behoeve van diegenen die daaraan de meeste behoefte hadden.

1944 ----- 22 oktober zondag.

HARDONK. Bewolkt, somber weer, droog en niet koud. Rustige dag, zwak schieten veraf. Veel SS uit Arnhem hier in Apeldoorn, afgeloste troepen van het front. Evacués in het noorden van Apeldoorn hoeven nog niet weg, alleen uit Loenen, Hoenderloo, Beekbergen en Klarenbeek.

VAN HOUTUM. Om 11.30 uur loop ik tegen twee leden van de ´Hollandse´ SS aan terwijl ik naar F. Preller onder weg ben om naar de radio te luisteren. Zij vragen alleen wie ik ben. Van luisteren komt echter niets. Ik hoor nu de eerste nieuwsuitzending om 14 uur. Radio Oranje waarschuwt de verzetsgroepen dat de SD uitgebreide razzia's zal ondernemen om deze groepen uit te schakelen. Men zei voorzichtig en op zijn hoede.

BLOEM. Bij Slagman in Gorssel had de landmacht door verraad 12 onderduikers en 2 Canadezen gevonden. De Duitsers hebben de boer al zijn vee afgenomen. Onder andere 23 melkkoeien en ook de pinken. Deze zijn naar Deventer gedreven. De varkens en kalveren in wagens. De boer erachter aan met een oranje band om zijn arm. De vrouw en kinderen zijn het huis uitgejaagd. De boerderij is met de zaad- en hooibergen in brand gestoken. De landmacht groepeerde zich er rond omheen, om, als er nog één uit zou komen, deze neer te schieten. Zo wordt gestraft door de Duitsers als men de vijand begunstigt. Deze boer is vermoedelijk wel doodgeschoten. Latere berichten melden dat hij in een Duits concentratiekamp is gestorven.

BRANDWEER. 19.50 uur. Een bommenregen in de omgeving van het Station. Gas, water, elektriciteit en telefoon vernield. Vele woningen werden totaal vernield. Nog meer werden ernstig beschadigd. Er was een grote schade aan dakpannen en glas. Tien personen werden gedood en vijftien ernstig gewond. Aan de achterzijde van het Sint Liduïnaziekenhuis [op de plek van de huidige Kastanjehof] zat geen ruit meer in de ramen. De patiënten moesten naar andere zalen worden overgebracht. Gelukkig was nergens brand ontstaan.

ZIEKENHUIS. Willem III kazerne. Zondagmorgen. Onderhoud op het Paleis het Loo met Oberfeldarzt dr. Zengerling en dr. Kramer. Ik heb mijn rapport meegebracht. Dit wordt gelezen en besproken. Het is de bedoeling de Willem III kazerne zo spoedig mogelijk leeg te krijgen. Dat was enige dagen geleden ook al zo. De gewondentrein laat op zich wachten. Ik vraag nu toch nog een bezoek te mogen brengen aan de Kazerne. Het is de bedoeling daarbij te beoordelen of de bloedtransfusies nog langer nodig zijn. Daarbij de vraag te beantwoorden welke patiënten meteen naar de Nederlandse ziekenhuizen verplaatst kunnen worden. De bezoeken en het aanbieden van geschenken door Nederlandse artsen en door het Nederlandse Rode Kruis, voor zover dit buiten mij om gebeurd is kunnen en zullen dan meteen een einde nemen. Dit is voor de persoon van een aantal artsen in dit geval dr. Meinders beter. Want door het ontsnappen van een aantal gevangenen bestaat altijd de mogelijkheid dat er enige verdenking op dr. Meinders komt te rusten.
- Slordig ook met voedsel. Voorst wordt besproken dat de Engelsen van hun verblijf in de Kazerne niet gemaakt hebben wat er van te maken viel. Denken wij daarbij allereerst aan de operatiekamer waar het in rond Hollands een zwijnenstal was. De hoeveelheid personeel was ruimschoots voldoende om daarin verbetering te brengen. Varkenspootjes en zwijnskop-oren werden in de asbak aangetroffen. Een gewoon mens zou daar tenminste soep van maken.

1944 ----- 23 oktober maandag.

HARDONK. Bewolkte lucht, later iets helderder, zacht. Vanavond kwart voor acht plotseling schieten, bommen en glasgerinkel. Daar het tegen achten ging kon ik niet uitvissen wat er gebeurd was. Een veertigtal ´staatsbrandweer´ met geweren hier om van het graafwerk gedroste personen opnieuw te pakken. Edel handwerk!

VAN HOUTUM. 's Avonds om 7.30 uur cirkelt een toestel boven onze omgeving rond. Kort daarop is alles tot tweemaal toe hel verlicht. Wij horen echter geen ontploffing. De brandweer belt een kwartier later op dat er bommen op het station in Apeldoorn zijn gevallen. De ruiten zijn tot ver in de omtrek gesprongen.

BLOEM. Bomaanslag 's avonds half acht op het station Apeldoorn. Daarbij zijn 11 doden en 35 gewonden te betreuren. Een meisje en een jongen hadden melk gehaald. Het meisje is gevonden zonder hoofd met de melkfles naast zich. De jongen miste een hand, een arm en een been. Hij is doodgebloed. Een huishouding van een vrouw en schoonouders in één slag dood. Ze zijn gedood door bommen die op Wormen gevallen zijn. Een voltreffer is gevallen midden op de overweg Arnhemseweg naast de tunnel. Deze is daags daarna alweer vrijgegeven. We zitten nu ai een week of zes met spoorwegstakingen over het gehele land. Het spoorwegpersoneel is nu ondergedoken. Het spoorwegverkeer wat er nog is wordt uitgevoerd door Duits personeel. Hier in de omtrek is geen trein meer te bekennen. De rails liggen te roesten. Men zegt dat Den Bosch half in Engelse en half in Duitse handen is.

SPOORWEGEN. Vandaag werden om plusminus 19.35 uur in de onmiddellijke omgeving van het station Apeldoorn vanuit vliegtuigen bommen geworpen. Beide sporen aan de kant van de Hoofdstraat werden weggeslagen en de voetgangerstunnel liep zware schade op.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Er vielen in de avonduren in de omgeving van het station 8 brisantbommen, waarvan 7 ontploften en 1 niet. Zes doden vielen onder de burgerbevolking te betreuren, ook enige zwaar- en lichtgewonden. Een 8-tal huizen werden totaal verwoest, terwijl plusminus 700 panden glasschade opliepen.
Door het feit dat Apeldoorn van het elektrische net werd afgesloten kunnen de alarmeringstoestellen van de luchtbeschermingsdienst niet meer worden gebruikt.

ZIEKENHUIS. Bezoek aan de Engelse gewonden. Maandagmorgen. Bezoek met Oberstabarzt dr. Kramer aan de Willem III kazerne. Alleen de middelste van de drie barakken is nog bewoond. De chef-arts is de chirurg dr. Fraser. Wij bezoeken allereerst het zogenaamde ziekenzaaltje. Daarin worden drie zwaar zieke patiënten aangetroffen. Deze hoeven zeker bijzondere verzorging, ook bloedtransfusies. Op mijn voorstel deze naar de Nederlandse ziekenhuizen over te brengen antwoordt de heer Fraser dat dan de behandeling door de Engelse chirurg onderbroken zou worden. Met andere woorden dat hij de patiënten uit handen zou moeten geven en dat dat jammer zou zijn. Op mijn aandringen komt de wedervraag of de behandelende chirurgen wel competent zijn en dat het toch beter zou zijn om de behandeling door een orthopedist te doen geschieden.
- De Engelsen proberen in de Willem III kazerne te blijven. Met de gedachte voor ogen dat het nu is kiezen tussen een langdurig transport per trein naar Duitsland of een verblijf in een ziekenhuis te Apeldoorn verzoek ik de heer Kramer de knoop snel door te hakken. Het is duidelijk dat deze mensen in Apeldoorn moeten blijven. Aan de heer Fraser wordt meegedeeld dat deze patiënten zo spoedig mogelijk naar de Nederlandse ziekenhuizen overgeplaatst zullen worden. En zo vervolgens worden alle Engelse gewonden onderzocht. In totaal zullen er 27 in onze ziekenhuizen opgenomen worden. De overigen zijn meest of wel armverwondingen of wel hoofd- en rompverwondingen. Zij maken het goed en hun herstel is binnen korte tijd te voorzien. Allen die een been verloren hebben, ook als de algemene toestand goed is, zullen in Apeldoorn blijven. Dr. Kramer is ruim in zijn indicatiestelling tot hier-blijven. Het is voor mij nu volkomen duidelijk dat de Engelse artsen steeds getracht hebben ook de zwaar zieke patiënten bij zich te houden. Dat is toch onbegrijpelijk waar zij in zo ruime mate persoonlijk in de gelegenheid geweest zijn te zien hoeveel beter de patiënten bij ons lagen dan bij hen. Het doet volgens mij het recht op klagen verliezen.
- Pyjama´s. Blijkbaar zijn zij er ook in geslaagd om pyjama's te krijgen. Zij vroegen daar al een der eerste dagen naar. Ik kan niet anders zeggen dan dat dit een enigszins overdreven indruk maakt. Als ik dat vergelijk met de ellendige omstandigheden waarin onze medeburgers uit Arnhem in deze streken moeten verblijven dan voel ik deze overdreven hulp als misplaatst. Dit thema geeft uit de aard van deze zaak licht aanleiding tot wederzijdse gevoeligheden. Deze moeten zo veel mogelijk vermeden worden. Dat kan gebeuren door niet buiten het Rode Kruis om allerlei voorraden naar de Engelse kazerne te sturen zoals nog telkens geschiedt.
- Rode Kruis pakketten. Wij hadden nog de gelegenheid aan dr. Fraser te vragen of hij nog wensen had. Hij gaf te kennen nog graag 60 pakketten van het Nederlandse Rode Kruis te zullen ontvangen. Deze zijn inmiddels besteld. Voorts zei hij gaarne in de gelegenheid te zullen zijn de gewonden in de Nederlandse ziekenhuizen te bezoeken. Ook dit werd hem toegestaan. Ik vroeg hem naar de kwestie van het voedsel. Van Duitse zijde werd toen meteen geantwoord dat de gewonden hetzelfde kregen als de Duitse gewonden. Ik vroeg hem toen of de gewonden wel voldoende eiwit gekregen hadden. Dit werd bevestigend beantwoord door Fraser. Toen deelde ik hem mee dat het nu beter was dat de bemoeiing van het Nederlandse Rode Kruis op zou houden. Wij konden nu toch de zwaar zieke patiënten overnemen. De licht zieke patiënten zouden binnenkort afgevoerd worden naar Duitsland. Vervolgens verzocht ik met dr. Kramer het ziekenhuis Sprengenweg en het RK-ziekenhuis om te horen welke zieken naar de Willem III kazerne alsnog vervoerd zouden kunnen worden. Dit zijn er van de Sprengenweg drie en van het RK-ziekenhuis negen. Aan de Sprengenweg is plaats voor de 27 zware zieken uit de Willem III kazerne. Dr. Kramer deelde verder mee dat het de bedoeling is alle Engelsen in één van de ziekenhuizen samen te brengen. Wat de afmetingen betreft is de Sprengenweg geschikter. Wat de bewaking betreft het RK-ziekenhuis. De beslissing zal later vallen.
- Hulppost Terlet. 's Middags ontvang ik bezoek van de Duits sprekende dr. Bakker uit Terlet. Er is daar een Hulppost waar hij zich ophoudt. Er komen daar nu nog geregeld gewonde burgers uit Huissen. Dus van de overzijde van de Rijn. Hij heeft er zeer veel werk mee. Voorts bedient hij de burgerbevolking in de omgeving. De boeren dus die ter plaatse wonen zijnde ongeveer 500 mensen, in Terlet, Woeste Hoeve, Beekhuizen en Groenendaal. Hij betoogt dat het noodzakelijk is de post te laten bestaan. Dr. van Erp Taalman Kip bezocht hem en maakte bezwaren tegen het feit dat hij daar opereerde. Ik deel hem mee dat die bezwaren ondervangen kunnen worden door de zwaar zieke patiënten onmiddellijk naar ons te sturen. Wij kunnen voor transport zorgen per rijwielbrancard. Hij kan zich steeds wenden tot de ziekenhuizen in Apeldoorn.
- Bommen op het Station, 7.30 uur namiddag. Een aantal harde knallen vlak na elkaar tijdens een bezoekje aan dr. v.d. Stok. Het maakt op ons als bewoners van het Oranjepark de indruk van afweergeschut. Ik ga mij van niets kwaads bewust naar huis. Ik word om 8.45 uur zeer verontwaardigd opgebeld uit het RK-ziekenhuis waarom ik er nog niet ben. In volslagen duisternis er heen. In de Hoofdstraat vlak bij het Station liggen op straat glasscherven en stenen. De overwegbomen zijn neergelaten. Er staan veel mensen. De tunnel ligt vol grof gruis. Halverwege is de tunnel ontzet. De zijmuur is iets ingestort. In het RK-ziekenhuis worden doden en gewonden binnengebracht door de Luchtbescherming. Het tocht er als de hel. Vrijwel al het glaswerk is kapot. Er is geen licht. Er flakkeren kaarsen. De verduistering is ook overal kapot. De grote ruiten van de eerste operatiekamer zijn gebroken. In de tweede operatiekamer is het meeste glaswerk nog heel. Daar kan nog gewerkt worden. Dr. Winter verzorgt daar een hoofdwondje. Weldra kan op volle kracht gewerkt worden. Het is duidelijk dat de stroom gewonden binnenkomt elders geholpen moet worden. Wij sturen 10 lichtgewonden naar de Sprengenweg met een grote vrachtauto van de Luchtbescherming.
- Het RK-ziekenhuis beschadigd. Vier zwaargewonden worden door ons verzorgd. Een meisje met een glassplinter in de buik in shocktoestand en met zware verwondingen van linkerarm en gezicht, alles door glasscherven. Zij werd nog na 20 uur door dr. Wiersema voor haar buik geopereerd. Zij is overleden. Bij ons werden vijf lijken binnengebracht en aan de Sprengenweg drie. Bespreking met dr. Meinders en dr. Tromp. Het ziekenhuis moet verlaten worden. Dr. Paulig en zijn staf bieden ons hulp aan. Deze is niet nodig. Ook de Duitsers zullen onmiddellijk het Ziekenhuis verlaten.

BURGEMEESTER PONT. Door de bomaanval werden ook gas- en waterleidingen getroffen. Met het herstellen hiervan werd onmiddellijk een aanvang gemaakt. Na enige dagen vond de watervoorziening in de betrokken wijken weer normaal plaats.

1944 ----- 24 oktober dinsdag.

HARDONK. Prachtig zonnig najaarsweer. De bommen van gisteren blijken in de omgeving van het station te zijn neergekomen en hebben daar nogal veel verwoesting aangericht. Een bom viel op het Stationsplein, waardoor bij de hotels Atlanta en Suisse alle ruiten kapot gingen en binnen alles door elkaar geworpen werd. In de wijde omtrek sneuvelden overal de ruiten en vlogen de pannen van de daken, vooral in Wormen. Enige bommen kwamen terecht in de tuin van het Katholieke Ziekenhuis [Liduïnaziekenhuis, Arnhemseweg hoek Parallelweg] en ontploften niet. Anderen richtten in de buurt echter zware schade aan en eisten slachtoffers, minstens 8 doden en een groot aantal gewonden. Zelfs hier in de buurt zijn ruiten gesprongen onder andere bij De Jong, Van Dijk, bij De Wekker [boekhandel], De Duif, Zoutman [juwelier], Ten Bosch (van Kinsbergenstraat), Swarts Cleaning Service, Velo-gebouw enzovoort. Vanmorgen trokken vele mensen uit de omgeving van het station weg en zochten ergens anders in Apeldoorn een veiliger plekje. Sprak 's avonds een mevrouw die om half acht al naar bed ging omdat ze geen kaarsen of carbid had.

VAN HOUTUM. Iedereen is vol over het bombardement van gisterenavond. Er is grote glasschade. Het Rooms-katholieke ziekenhuis bijvoorbeeld heeft zoveel ruiten kapot dat het gedeeltelijk moet worden ontruimd. Er is een bom in de tuin gevallen. Op een ander punt viel een projectiel op een woonhuis waardoor vijf personen werden gedood. Eén bomkrater zit dicht bij de tunnel. Deze staat onder rioolwater terwijl de wand is ontzet. De drie andere bommen zijn midden op straten gevallen en lieten grote en diepe bomkraters achter. In totaal zijn er acht doden en veel gewonden en de schade aan huisraad is ook groot. De Landwachters die de spoorlijn moeten bewaken worden bang en willen niet meer in de seinwachterhuisjes wonen. Daarom vorderen zij [in Ugchelen] de woning met aangrenzende schuren van boswachter Witteveen. Deze moet voor 12 uur 's middags zijn huis ontruimd hebben. Dat wil zeggen vier uur gelegenheid om te verhuizen.

BLOEM. Den Bosch is nu in Engelse handen.

SPOORWEGEN. Vandaag werd om 10 uur Barneveld zwaar gebombardeerd. Er ontstond veel schade.

ZIEKENHUIS. Wij zoeken een nieuw tehuis.
7 uur. De Marechausseekazerne wordt door mij bezocht onder leiding van zuster Boucher. Het lijkt mij dat er nog wel iets ruimte is voor het RK-ziekenhuis. Het zou dan zo moeten zijn dat die twee lichamen naast elkaar in de kazerne zouden moeten werken. Ongeacht de oplossing van dit vraagstuk moet er onmiddellijk begonnen worden de in het Ziekenhuis aanwezige patiënten te verwijderen. Wij zouden nog voor 12 uur 20 patiënten kunnen laten gaan. Daardoor krijgen we aan de Arnhemseweg meer ruimte om onze zieken uit de koude weg te halen. Zuster Boucher kan 40 patiënten bergen. Ik geef aan luitenant den Ouden opdracht vanaf 9 uur klaar te staan om 20 patiënten te vervoeren. Om 9 uur blijkt deze opdracht door een tegenorder van de heer Zonderland teniet te zijn gedaan. Dr. Wiersema die al van 8 uur af de patiënten in het Ziekenhuis uitgezocht had dringt aan op spoedig vervoer. Er is enige stagnatie. De Burgemeester roept mij om 10 uur bij zich. Aanwezig is ook mr. Trouw senior als evacuatiecommissaris, dr. Rodbard en luitenant den Ouden. De burgemeester spreekt over een ander gebouw. Hij telefoneert naar de Secretaris-generaal van Justitie. Er blijkt echter dat professor Schrieck vandaag niet aanwezig is. Mr. Hooykaas doet de toezegging zo veel mogelijk ruimte beschikbaar te stellen. Er kunnen daartoe gebouwen geruimd worden. De Burgemeester vraagt voor mij toegang tot Sint Marie. Om elf uur wordt dit door mij bekeken in overleg met het bestuur van het RK-ziekenhuis. Om 12 uur ben ik terug. Het gebouw is wel erg klein. Het vervoer van de patiënten is nog steeds niet voor elkaar. Luitenant den Ouden komt in persoon met de heer Hulsbergen bij het voltallige bestuur waaraan slechts de voorzitter ontbreekt. Informaties inwinnen. Geen antwoord. Ik neem het woord. Ik verzoek hem de patiënten weg te voeren. De majoor Vossbeck komt binnen. Hij adviseert ons de burgers vandaag nog te evacueren. Dit schijnt voor het bestuur een nieuw gezichtspunt te zijn. De militairen zullen ook zo spoedig als doenlijk is verdwijnen. 's Middags ben ik in de Marechausseekazerne. Ik heb de Ortskommandant ingelicht dat Sint Marie wel erg klein is. De Marechausseekazerne wordt door mij grondig onderzocht. De mogelijkheden vallen tegen. Het zal allerlei moeilijkheden met de Katholieke zusters geven. Ook administratief zal de zaak moeilijk voor elkaar te brengen zijn. Het is misschien wel te doen maar van enthousiasme kan geen sprake zijn. Toch blijven mijn gedachten in deze richting gaande. Een ander gebouw hebben wij niet ter beschikking. Er zou dus aan de Zwolseweg geopereerd moeten worden. Het zou ook zonder de RK-zusters kunnen maar dan toch wel met materiaal uit het RK-ziekenhuis. Zes religieuzen slapen 's avonds in de Marechausseekazerne. Zij voeren hardop hun avondgebed uit. Dit geeft aanstoot midden op de zaal. 's Avonds had ik en telefoongesprek met de heer van Doorn. Het BAB is niet geheel ingelicht. Het is mogelijk wat benauwd voor de expansie neiging van het RK-ziekenhuis. Ik antwoord de heer van Doorn dat de patiënten voorlopig goed ondergebracht zijn. Ik kan het geheel nog niet goed overzien en ik zal graag de mogelijkheden onderzoeken en bespreken.

1944 ----- 25 oktober woensdag.

HARDONK. Bewolkte lucht, later opklarend, mooi weer. Weer veel controle om ´gravers´ te pakken. Gisteravond zelfs na 8 uur controle bij verschillende huizen. Er werd dan gebeld. Wanneer men open deed liepen de Duitse handlangers meteen naar de kamer. Bij aanwezigheid van jonge mensen zonder Ausweis kregen deze bevel zich morgen voor graven te melden. Zo blijkt men nooit veilig te zijn, steeds is het oppassen. Volgens de krant schijnt zich in Brabant een groot offensief te ontwikkelen en niet zonder resultaat voor de geallieerden. Er wordt hier ontzettend veel hout door de burgers uit de bossen gehaald en ook veel nodeloos vernield. Zelfs andermans eigendommen zijn voor sommige lui niet veilig. Zo werden op het Roburterrein [aan de Asselsestraat] verscheidene dingen gewoonweg gesloopt waar onder de kleedkamer. Op de schietbaan groef men de wallen af om de stobben eruit te halen. Jammer dat zoveel mensen in deze tijd het verschil tussen mijn en dijn ten opzichte van hun landgenoten totaal vergeten. Ze vergroten daardoor de door de vijand aangerichte vernielingen.

VAN HOUTUM. Om twee uur komen vier Duitsers op het fabrieksterrein. Zij willen de fabriek vorderen. Zij vinden hem ongeschikt voor reparatiewerkplaats. 's Avonds om 8.30 uur kloppen twee Duitsers bij een buurman aan de deur. De eigenaar opent wegens spertijd niet waarop de moffen de deur ontwrichten en naar binnen gaan. Zij eisen eten en onderdak. De moffen verdwijnen na enige tijd zonder eten en lopen vervolgens naar een andere buurman waar zij eten krijgen. Na dit adres (B. heeft schijnbaar over een adres met paard en wagen gesproken) belanden de Duitsers om 9.30 uur bij N. Melissen. Zij halen eerst het dresseerkarretje uit de schuur en kloppen daarna aan. De moffen eisen met het geweer in de aanslag een paard (één van de vier) op. De eigenaren geven het onder protest. Dit baat niet. Eén van de zoons wil meerijden maar dit wordt geweigerd.

ZIEKENHUIS. Niet in de Marechausseekazerne. Vergadering met de heer van Helsdingen, de heer van Doorn, zuster Boucher, haar adjunct-zuster Swart, dr. Hermanides en de heer van Zuuk, beheerder van de voorraden in de Marechausseekazerne. De heer van Helsdingen stelt voor dat in het voorste gebouw van de Marechausseekazerne operatieruimte komt en dat het RK-ziekenhuis een school in de Koningslaan exploiteert voor de verpleging. Het is de beste oplossing om de beide organisaties gescheiden te houden. Ook zou een ander schoolgebouw ter beschikking kunnen komen. Als zo danig komt de Van Kinsbergenschool in aanmerking. Persoonlijk wordt toestemming gevraagd aan de heer Nolen. Het gebouw wordt bekeken samen met de heer Zonderland. Deze voelt voor een school in de Koningslaan niets. Als wij dan toch op een eigen gebouw aangewezen zijn is Sint Marie altijd nog beter. In overleg met verschillende bestuursleden en met dr. Meinders besluit ik nu aan de Ortskommandant alsnog om Sint Marie te vragen. Dit gebeurt om 15 uur. De Ortskommandant zegt onmiddellijk volledige medewerking toe. Hij belt mij al de volgende morgen op dat de besprekingen in volle gang zijn en dat hij op aandringen van de Burgemeester probeert om het Seminarium te krijgen.

1944 ----- 26 oktober donderdag.

HARDONK. Bewolkt, maar zacht weer. In de middag enkele Amerikaanse vliegtuigen, verder heel kalm. De meeste winkels versterken hun ruiten. Of het echt helpen zal? Toch brengt elke dag ons dichter naar de bevrijding.

VAN HOUTUM. 's Morgens belt N. Melissen de Gendarmerie op en stelt hen in kennis van het vorderen van zijn paard en wagen. Deze komen direct en zij volgen het spoor dat door het bos loopt. Naar uit het onderzoek blijkt bevonden de Duitsers zich gisterenavond om elf uur al in Assel. Daar namen zij een burger mee die hen de weg naar Amersfoort moest wijzen. Deze moffen (de Gendarmerie beschouwt hen als deserteurs) zijn voor het laatst gezien in Voorthuizen. Hierna ontbreekt ieder spoor.

ZIEKENHUIS. Bericht aan de Secretaris generaal van Justitie. Ik bezoek professor Schriecke en kan hem meedelen dat wij waarschijnlijk een ander gebouw kunnen krijgen. Dus hoeven we voorlopig van de Marechausseekazerne geen ruimte te vragen. Wel laat ik hem verzoeken de nog leegstaande stal in zoverre in te richten dat deze winddicht is en gestookt kan worden zo dat er eventueel bij een ramp bedden geplaatst kunnen worden. De heer Schriecke toont zich verheugd dat ik hem niet hoef te vragen iets van voorraden weg te halen want deze zouden daarbij wellicht verloren kunnen gaan.
13.30 uur. De Burgemeester belt mij op. Mijnheer Trip ik heb een klacht van luitenant den Ouden ontvangen dat de patiënten in de Marechausseekazerne liggen zonder windring, zonder urinaals en dergelijke. Bovendien dat het vervoer gedeeltelijk met te weinig dekens is gebeurd. Het Ziekenhuis schijnt niets af te willen geven. U moet dat dadelijk in orde laten maken. Als het Bestuur tegenwerkt laat ik dadelijk het hele Bestuur 24 uur in de kast zetten. Maakt U het in orde? ´Ja burgemeester´. Ik bel Moeder-overste op en bestel een heel lijstje bij haar. Ze zegt dat er niets het huis uit gaat. Ik bel dr. Tromp op. Deze is afwezig. Dr. Meinders is al op de hoogte en verzoekt mij de zaak met straffe hand aan te pakken. Ik verzeker mij van steun van luitenant den Ouden. Deze is bereid te komen. Ik zal echter eerst proberen de zaak goedschiks los te krijgen. Van zuster Swart krijg ik een waslijst met benodigdheden. Daarmee gewapend verzoek ik in het RK-ziekenhuis gekomen aan Moeder-overste met klem van redenen een en ander mee te willen geven. Zij weigert pertinent zodat ik de heer den Ouden opbel. Om half drie is deze samen met de wagen om het op te halen in het ziekenhuis aanwezig. Ook tegen luitenant den Ouden blijft Moeder-overste weigeren. Als deze haar gaat bedreigen zegt zij dat nu het moment gekomen is waarop het Bestuur bijeengeroepen moet worden. Ik zeg haar dat dit al een uur eerder had moeten gebeuren. De luitenant kan hierop niet wachten. Zij roept het bestuur. Belt dr. Tromp op. Deze zegt dat ze het gevraagde moet geven en de boel wordt bij elkaar gezocht. Om half vijf is de wagen verdwenen. Het een en ander heeft verdere besprekingen met de bestuursleden Zonderland, Meijer en Leneman ten gevolge. 's Avonds wordt mijn betoog aan de Deken uiteen gezet. Het spijt mij dat ik de heren onder druk moet zetten maar ik ben verantwoording schuldig aan de Burgemeester en daarom zijn zij het nu aan mij. We leven nu eenmaal in een noodtoestand. Deze besprekingen verlopen bevredigend. Hier volgt de verlanglijst van zuster Swart voor onze patiënten:
- 20 stuks windringen
- 20 st. urinaals
- 10 st. bekkentjes
- 5 st. pincetten, anat.
- 5 st. pincetten, chir.
- 2 st. glazen korentang
- 2 st. verbandscharen
- 5 st. mannen- en vrouwen-catheters
- 2 st. verbandtrommel steriel
- 5 liter lysol
- 20 paar gummiehandschoenen
- 20 lt. aether
- 2 lt. alcohol
- 100 st. sublimaattabletten à 1 gram
- 1 lt. superol jodium
- 10 st. temperatuurmeters
- 2 elk spuiten 10 cc. 20 cc.
- 2 st. steken.

BURGEMEESTER PONT. Blijkens brief van 26 oktober 1944 (no. 40/47/1944) werd met de gemeente Arnhem een regeling getroffen dat de stoffelijke overschotten van evacués, verblijf houdende in de kom van Apeldoorn en te Beekbergen, zullen worden begraven op de begraafplaats ´Heidehof´ te Ugchelen. Dit omdat de beschikbare ruimte op de begraafplaats te Beekbergen, onder normale omstandigheden nog slechts toereikend voor 4 à 5 jaren, niet toelaat een als gevolg van de evacuatie onevenredig groot aantal lijken te begraven.

1944 ----- 27 oktober vrijdag.

HARDONK. Bewolkte lucht, zacht. Rustige dag. Volop appels kunnen kopen. Zoete 45 cent per kilo, zure (Goudrenetten) 50 cent per kilo. De timmerman heeft nieuw slot aan de achterdeur gemaakt. Vannacht enig schieten richting Arnhem. Overdag geen vliegtuigen. Hier komt veel afweergeschut.

VAN HOUTUM. Hotel Prinsen in Ugchelen krijgt elektriciteit voor het verschaffen van onderdak aan Duitsers. In Apeldoorn komt een kolentrein aan bestemd voor de gasfabriek. De Duitsers willen de kolen echter niet vrijgeven. De gasfabriek eist van onze onderneming steenkolen op omdat wij deze indirect geweigerd hebben. Wegens de schaarste aan levensmiddelen ontstaat steeds bij het uitkomen van de officiële lijst een run op de winkels. Om dit te voorkomen verkopen winkeliers dikwijls 's morgens al van de voorlopige lijst. Hierbij komt nog dat veel mensen de winkelier hun bonkaarten geven. Het oponthoud wordt dan nog groter omdat ze in zo'n geval ook nog de bonnen moeten afknippen en sorteren.

ZIEKENHUIS. Werkverdeling van de chirurgen. Overleg met dr. Bax, dr. v.d. Meulen en dr. Wiersema over de werkverdeling. Wij hebben elkaar spoedig gevonden. Een en ander vindt in volle harmonie plaats. De Bax kan onder alle omstandigheden bij ons ontvangen worden voor operaties wanneer de omstandigheden het toelaten. Wij zijn bereid hem te helpen. Omgekeerd hij ons, bijvoorbeeld bij de patiënten in de Marechausseekazerne.
- 16 uur Kleinseminarium. Majoor von Oldershausen (Ortskommandant) belt mij op dat het Seminarium ter beschikking gesteld is van het ziekenhuis. Met Wiersema ga ik het nog voor het donker bezoeken om de indeling vast te stellen en om af te spreken wat er anderen daags (zaterdagmorgen) gebeuren moet. Zodat er maandag werklieden in kunnen beginnen.

1944 ----- 28 oktober zaterdag.

HARDONK. Prachtige zonnige dag. al vannacht grote formaties vliegtuigen overgekomen. Om half vijf weer en overdag tot de avond toe voortdurend door gevlieg. In de morgen is het station Twello beschadigd, de spoorlijn Deventer - Zutphen en de spoorbrug bij Deventer. Hier is alles rustig gebleven, geen geschiet, geen ongelukken.

VAN HOUTUM. 's Middags gaan twee SS-soldaten met paard en wagen naar N. Melissen en eisen duizend kilo aardappels. Zij krijgen het niet en Melissen belt opnieuw de Gendarmerie op. Daarna verdwijnen zij. Nico moet opnieuw opbellen als de soldaten weer bij hem op het terrein komen. Deze landverraders gaan daarop naar Klopman en krijgen daar wel hun aardappels. Ik telefoneer hiervoor naar de Gendarmerie. Krijg als antwoord dat het hun niets scheelt. De Gendarmerie praat dus uit twee monden.

BLOEM. 's Morgens een bomaanval op het station Twello. Dit is nu al de derde maal dat Twello aangevallen wordt. De schuur tussen de export en het station is geraakt evenals het station zelf. Twee Engelse jagers zagen we duiken van hier af. De derde wilde duiken en kreeg een treffer. Een grote vlam, een zwarte rookwolk en pijlsnel sloeg de machine naar beneden. Slechts weinig brandend een streep van rook achterlatend. 's Middags probeerden zware bommenwerpers misschien weer een aanval. Echter ze werden door mitrailleurvuur en zeer zwaar afweergeschut (8 cm) bestookt. Bij Dirk te Maten in de Withagen zijn vijf bommen om en bij het huis gevallen. Verder had de Wolbosch verscheidene ruiten kapot. Eén bom viel bij Berend Kruising (Kelder) [veldnaam van landerijen in de buurt van Wolbosch/Streilerweg] en één bij Daan Gerrits. Hier moest een bakkerswagen met paard uitgegraven worden vanwege het zand wat er opgespoten was door de bomtreffers. Paard, wagen en volk hier ongedeerd evenals in de andere gevallen.

SPOORWEGEN. Vandaag werden op diverse plaatsen op de spoorlijnen bommen geworpen. Veel schade werd aangericht aan wagens en sporen.

BURGEMEESTER PONT. Op 26, 27 en 28 oktober werden begraven de stoffelijke overschotten van 7 omgekomen personen bij de bominslag in de omgeving van het station op 23 oktober.

1944 ----- 29 oktober zondag.

HARDONK. Opnieuw zonnige dag, kouder. Veel jagers in de lucht, maar niets in de buurt gebeurd.

BLOEM. Heden werd in Apeldoorn weer razzia gehouden om maar arbeiders te krijgen voor de Organisatie Todt. Naar nu al bekend is zijn in deze streek, maar voornamelijk in de buurt van Apeldoorn, negen stuks vee, groot en klein, uit het weiland gestolen. Men zegt dat in Amsterdam een hectoliter aardappels f 200,- [gulden] opbrengt door de voedselschaarste omdat, nu er geen treinen meer lopen, er in de grote steden hongersnood begint te komen. Ook zit alles in het donker omdat er geen elektrisch licht meer is vanwege de kolenschaarste. Overal is men de laatste carbid en kaarsen aan het opbranden. Eén kilo carbid kost f 25,-, een kaars f 3,- en een liter petroleum f 25,-.

ZIEKENHUIS. Moeder-overste op de korrel. In de Doopsgezinde Kerk. Dominee v.d. Kater preekt over Tollenaars en Farizeeërs. Hij vertelt dat er deze week patiënten in een Noodziekenhuis moesten opgenomen worden. Daarbij deden de nonnen de verpleging en dat de Moeder-overste voor de nonnen eiste dat zij apart zouden eten en apart slapen. Ook dat ze apart bediend worden en op bijzondere uren zouden eten. Zij maakte er aanmerkingen op dat een meisje, dat hen bediende, gekleed was in overall en dat zij niet geschoeid was. Zij droeg namelijk klompen. De dominee zei dat dit misschien geen Farizeïsme te noemen was maar dat het er toch wel naar rook. Des namiddags het een en ander meegedeeld hierover aan dr. Tromp.

1944 ----- 30 oktober maandag.

HARDONK. Guur weer, enige regen. Vorige week bij een boerderij in Beekbergen 's avonds geklopt, opengedaan en gevraagd wat moet dat? We moeten je paard. Ik heb geen paard. Dat heb je wel, paard gevonden. Je paard nemen we mee. Zoon zegt, dan ga ik mee. Ik hoor bij het paard. Na gepraat zoon met paard mee. Even later gaan alle twee mee. Morgen vroeg bij Seminarie soldaten op wagens naar Vaassen brengen. Voorbij Apeldoorn Hollandse SS als dollen tekeer. Schieten op kippen, ganzen en eenden. Gooien met handgranaten naar koeien, brooddronken lui. Jongen met paard gelukkig weer te Beekbergen terug. Zo zijn er onder de bezetting van Apeldoorn in oktober 1944! Verwacht ook minder mooie dingen voor de Apeldoornse mannen, gezien het stukje in de krant over ´vrijwillig´ melden van 250 man voor graafwerk voor de weermacht. Daar zal wel meer achterzitten! In de afgelopen nacht veel auto's enz. op straat.

VAN HOUTUM. Ook deze dag passeren weer grote aantallen boerenwagens met evacués. Er vertrekken er gemiddeld 600 per dag uit Apeldoorn. Er zijn ook boeren die weigeren deze vluchtelingen te vervoeren. Zij verdienen er namelijk niet genoeg aan. De vergoeding voor een tocht à 20 gulden wordt door de Weermacht met 60 gulden betaald. De ABD moest van dergelijke egoïsten paard en wagen definitief vorderen. De Duitsers nemen een groot deel van onze kolen in beslag. Deze zijn bestemd voor de gasfabriek. De burgemeester van Apeldoorn wijst erop dat degenen, die aan de IJssellinie werken, geen verlof zullen krijgen. De Duitsers betalen hun slechts 20% van het loon. De Gemeente moet de rest betalen. In een ander artikel wordt erop gewezen dat zich 250 mannen aan de Arbeidsbeurs moeten melden. Gebeurt dit niet dan zullen de Duitsers ingrijpende maatregelen nemen. Het zal wel niet bij deze oproep blijven. De moffen bedenken een volgende keer weer een ander smoesje om meer arbeidskrachten te krijgen. Een deel van de Apeldoorners werkt aan de IJssellinie terwijl een andere groep onderkomens voor vrachtwagens in Hoog Soeren en langs de Amersfoortseweg graaft. In het Kroondomein wordt veel munitie ingeladen voor het front bij Wageningen. 's Middags krijg ik een ´Vliegende Hollander´ [strooibiljet] van 18 oktober . Deze is in de provincie Utrecht gevonden.

ZIEKENHUIS. Voorzieningen in het Seminarium. In het Seminarium komt personeel dat er 's avonds ook slaapt. Aan de verwarmingsmontage wordt begonnen. Een deel van het gebouw moet uitgeschakeld kunnen worden. De kachel voor stoom in de keuken wordt aangemaakt. Er komt licht en er komt telefoon. Er is een behanger aan het verduisteren en er is een schoonmaker. Er komt verhuisboel in. Ik kan hout bestellen bij de Heide-Maatschappij. Ook het vervoer kan in orde worden gemaakt. Besprekingen met de heer van 't Hof voor de brandstofvoorziening.

1944 ----- 31 oktober dinsdag.

HARDONK. Somber weer, in de avond wat helderder. Veel verkeer met Duitse wagens ook al in de nacht, wat troepen met bussen naar de kazerne.

VAN HOUTUM. Er melden zich slechts 15 personen bij de Arbeidsbeurs. Volgens geruchten zouden de Duitsers daarom na twaalf uur op alle kruispunten mitrailleurs opstellen. Dit is niet gebeurd. Het beste is dat niemand zich aanmeldt. Het zou toch wenselijk zijn dat zij, die voor 17 september bij de Weermacht tegen hoge lonen werkten, zich nu opgeven voor werk aan de IJssellinie. Dat zou een goede straf zijn. 's Middags om 4.30 uur omsingelt de Duitse politie het huis van dokter Piekema in Ugchelen. Alles wordt nagezocht en de aanwezigen moeten in een kamer onder controle van een mof blijven. De dokter is niet aanwezig. De Duitsers wachten vervolgens op hem en hij verschijnt twee uur later. Intussen zat een mof piano te spelen. Ondanks een gegeven waarschuwing gaat dokter Piekema toch naar huis. Daar arresteren de Duitsers hem en voeren hem weg. Het Arbeidsbureau belt alle ondernemingen op en deelt mee dat voor morgen 12 uur de volledige personeelslijsten moeten worden ingediend. De spoorbrug bij Deventer is op zaterdag door een luchtaanval onbruikbaar geworden. Eén peiler is helemaal weggeslagen. Er vielen ook bommen in de stad. Daarbij vielen 40 doden.

ZIEKENHUIS. Overleggingen met de Brandweer (commandant Brandweer) over afsluiters in de brandleiding. Namens de Ortskommandant komt Oberzahlmeister Schottscheck. Hij deelt mij mee dat het Seminarium het laatst in aanmerking zal komen voor het legeren van troepen en voorts dat de meubelen in het huis aanwezig zullen blijven. Rode Kruis commissie: de heer van Helsdingen bespreekt de evacuatie van geheel Apeldoorn. Enkele dagen later wordt de heer van Helsdingen gearresteerd.

BURGEMEESTER PONT. Het overleg tussen de vertegenwoordigers van de gemeente, het Staatsbosbeheer en het Kroondomein heeft tot resultaat geleid dat voor de distributie van brandhout aan de ingezetenen 5000 m³ hout geveld en geleverd zal worden. Het kwantum dat de gemeente zal leveren werd bepaald op 1300 m³. Met de veiling in ´Berg en Bos´ is inmiddels al een aanvang gemaakt. Daar de hierboven omschreven veiling van hout een grote hoeveelheid afvalhout oplevert werd op 31 oktober ´Berg en Bos´ weer opengesteld voor het sprokkelen van dood hout en takken.
In de maanden september en oktober zijn door de Duitse Weermacht nog gevorderd of meegenomen:
- de zogenaamde ´Ersatzwagens´ (vrachtwagens) 18, 20 en 21, die in de loop van 1944 waren aangekocht ter vervanging van de gevorderde wagens met gelijke nummeraanduiding,
- de wagens 24, 25, 26, en 27 (zonder bewijs),
- de beerputtenwagen no. 14 werd op 24 september gevorderd maar op 30 september veer vrij gegeven.
- wagen 24 is na enkele dagen volkomen vernield van de Arnhemseweg teruggehaald,
- de personenauto Fiat werd op last van de Burgemeester gebracht naar het Politiebureau en werd de vertegenwoordiger van de Beauftragten voor de Provincie Gelderland, evenals de loco-burgemeester van Arnhem, de heer Schermer, ter beschikking gesteld. Op deze wijze werd in ieder geval voorkomen dat de wagen in handen van onregelmatige troepen zou komen.
In de maand oktober zijn door de Duitse Weermacht de navolgende scholen gevorderd:
- school 14 (Zevenhuizen),
- RK school Spoorstraat, Apeldoorn,
- RK school Molendwarsstraat, Apeldoorn,
- bijz. school Doggersbank, Apeldoorn.
In school 7 (Klarenbeek) is een noodziekenhuis ingericht.
Inmiddels zijn besprekingen gevoerd met handelaren in bouwmaterialen over de verstrekking van karton en boardplaten bij bominslag. Een distributiesysteem voor deze materialen werd ingevoerd. Idem inzake de voorraad bouwmaterialen en de uitgifte van noodbonnen besproken voor stenen en dakpannen. Besprekingen gevoerd met handelaren in glas inzake het invoeren van noodbonnen voor andere soorten vensterglas.
Ik heb contact opgenomen met het Bureau Goedkeuring Werken Overijssel dat sinds de evacuatie uit Arnhem de zaken van het Bureau Gelderland behartigt.
Opgaven verstrekt aan de daarvoor in aanmerking komende instanties van de door oorlogsgeweld beschadigde objecten op, 26 augustus; 11, 26, 28, 29 september; 4, 5, 6, 13 en 18 oktober 1944.
Een aanvang is gemaakt met de registratie van schadegevallen tengevolge van het bombardement van 23 oktober j.1. al nu staat vast dat meer dan 700 objecten beschadigd zijn.
In verband met de overbelasting van de afdeling is deze tijdelijk versterkt door ambtenaren van het Prijzenbureau, de afdeling Riolering en een ambtenaar van Gemeentewerken Arnhem, terwijl enige particuliere architecten zullen worden ingeschakeld.
Na besprekingen met de Algemeen Gemachtigde voor den Wederopbouw werd voor de maand oktober een toewijzing voor 700 m² glas ontvangen.
De stemming onder de bevolking kan vrij rustig worden genoemd.
In het begin van de maand oktober was deze in verband met het neerleggen van meerdere lijken van terroristen op openbare straten door de Duitse autoriteiten en naar aanleiding van de oproep van mannelijke personen voor graafwerk aan de IJssellinie, zeer nerveus. Nadat op maandag 3 oktober enige duizende Apeldoorners voor tewerkstelling aan de IJsselstellingbouw zijn vertrokken is de stemming rustiger geworden.
Het verstoken zijn van gas en elektriciteit en de brandstoffenschaarste is voor de bevolking een groot inconveniënt.
Het vorderen van alle motorrijtuigen door de Duitse autoriteiten stelt de politie voor onoverkomelijke moeilijkheden. De surveillance en andere diensten per rijwiel zijn bijna niet meer uitvoerbaar door bandennood. Voor de opsporing van gepleegde strafbare feiten is dit in een gemeente met een oppervlakte als Apeldoorn een grote handicap.
Het gehele gastankstation is door de Duitse Weermacht gevorderd en al gedemonteerd en weggevoerd. Het gebouw alleen is overgebleven. Deze installatie werd in 1941 opgericht. Het voorzag in een toenmaals bestaande dringende behoefte en heeft het autoverkeer grote diensten bewezen. De kosten van deze installatie hebben in totaal bedragen fl. 41.766,94 welk bedrag volledig is geamortiseerd [afgeschreven]. Financieel heeft deze vordering dus geen nadelige gevolgen maar economisch is het in het bijzonder voor de autobezitters van Apeldoorn en omgeving een groot verlies.
Voor de bedrijfsleiding is het verloren gaan van dit bedrijfsonderdeel, dat met zo veel moeite en zorg was verkregen, een grote teleurstelling.
Met machtiging van de Burgemeester werd een hoeveelheid carbid gevorderd en op de gasfabriek opgeslagen. De in beslag genomen hoeveelheid bedroeg plm. 5500 kg. Via de distributiedienst werd een bepaald kwantum gedistribueerd terwijl het restant ad 3000 kg door de Duitse weermacht in beslag werd genomen.
Op 1 oktober werden de Zweminrichtingen gesloten terwijl het badhuis, dat geheel op gas is aangewezen, op de 12e oktober, de dag van de stopzetting van de gasleverantie, buitenbedrijf gesteld moest worden.
Ook hier zijn de noodzakelijke reparaties ter hand genomen. Het volksbadhuis bleef doorwerken maar werd op meerdere dagen en uren door de Duitse Weermacht gevorderd zodat zij op deze dagen en uren voor het publiek gesloten moest blijven.
In de loop van oktober werd men verblijd met de berichten dat er een trein gaskolen voor de gasfabriek Apeldoorn aan het rollen was. Een hoeveelheid van plm. 600 ton zou Technische Bedrijven in staat hebben gesteld om gedurende een maand enkele uren per dag gas te leveren. Daarmee zou het kookprobleem voor een zeer groot deel zijn opgelost geweest. Inderdaad is de trein na enige dagen aan het station Deventer gestaan te hebben in Apeldoorn aangekomen maar werd van Duitse zijde niet vrijgegeven. De commissaris der provincie Gelderland deelde de Burgemeester later mee dat de heer K., vertegenwoordiger van de Beauftragten voor de provincie Gelderland in Apeldoorn, deze zaak verkeerd begrepen had. De wagons waren voor Apeldoorn vrijgegeven door de Rüstungsinspektion. De Weermacht had zich hier buiten te houden daar de Rüstungsinspektion in deze het laatste woord heeft te spreken. Ir. H. verzocht dringend herhaling te voorkomen en deelde tevens nog mee dat in de eerste helft van de maand november vermoedelijk opnieuw 30 wagons met 20 ton kolen naar Apeldoorn gestuurd zouden worden.
Wat betreft de huisbrandvoorziening kan worden medegedeeld dat deze zeer precair is. De talrijke instellingen die door de opname van de evacués in het leven geroepen werden - zoals noodziekenhuizen en noodkeukens - maken de brandstoffenvoorziening nog gecompliceerder. Om aan deze noodtoestand te proberen enigermate tegemoet te komen is een commissie in het leven geroepen. Deze heeft zich er mee belast een partij brandhout onder de bevolking te brengen. Met medewerking van de Kroondomeinen, Staatsbosbeheer, Heide Maatschappij en Gemeentebestuur zijn de noodzakelijke voorbereidingen getroffen en hoopt de commissie binnenkort een hoeveelheid hout aan de burgerij beschikbaar te kunnen stellen.
Een vervoerverbod van hout dat een dezer dagen is gepubliceerd zal bijdragen de omvangrijke houtdiefstallen te beteugelen.
Eind oktober was de toestand zo dat door het Kroondomein, Staatsbosbeheer, Heide Maatschappij en de gemeente Apeldoorn een hoeveelheid hout beschikbaar gesteld kon worden van plusminus 6400 m³. Dit hout moet grotendeels nog worden geveld en uit de bossen naar de brandstoffenhandel worden gesleept. Deze twee laatste feiten vormen de grootste problemen door gebrek aan geschikte werklieden en het benodigde transportmateriaal. Met behulp van de beide groothandelaren, de firma Hugenholz en de firma van Achterbergh, zal alle mogelijke moeite worden gedaan om deze problemen op te lossen. Deze houtverstrekking betekent dat aan elk Apeldoorns gezin een hoeveelheid hout van plusminus 500 kilo zal kunnen worden verstrekt tegen de prijs - afgehaald aan het magazijn van de brandstoffenhandelaar - van 5 gulden per 100 kilo. Deze verstrekking is een voortzetting van de al in het Apeldoornse Mededelingenblad gepubliceerde distributie. Het trekt de aandacht dat de prijs van het hout van de volgende distributie hoger ligt dan die van de eerste. De calculatie daarvan bracht een hogere verkoopsprijs. Deze is door 0pperluitenant D. van de gemeentepolitie goedgekeurd. Hoewel een hoeveelheid van een halve ton hout per gezin niet geheel voldoende zal zijn om de winter door te komen kan hier toch worden vastgesteld dat al het mogelijke is gedaan om althans in de ergste nood te voorzien.
Wat betreft de verdere positie van de brandstoffen in Apeldoorn kan worden medegedeeld dat deze zeer zorgelijk is. Wanneer er in de maanden december en januari werkelijk vorst komt en Technische Bedrijven gedurende die tijd geen aanvoer van brandstoffen krijgen dan is het niet te ontkomen dat de Apeldoornse bevolking kou lijdt. Dit geldt dan eveneens voor de instellingen als departementen, scholen, ziekenhuizen en zelfs de voedselbereiding zal daardoor in gevaar komen.
Toen de elektriciteitsvoorziening door kolengebrek werd stopgezet hield ook de verschijning van de Nieuwe Apeldoornsche Courant op. Wegens de noodzakelijkheid echter om het publiek van de voornaamste gebeurtenissen en maatregelen op de hoogte te brengen werd begonnen met het verspreiden van een ´Mededelingenblad´. Eerst op enige dagen van de week, later dagelijks. Dit Mededelingenblad is langzamerhand het officiële orgaan geworden. Aanvankelijk werd het in hoofdzaak in beslag genomen door berichten betreffende de evacuatie van Arnhem (vooral distributieberichten) met een kosteloos beschikbaar gestelde rubriek voor evacués, die hun familie zochten. Later kwamen ook de officiële mededelingen van het gemeentebestuur, oproepen voor te werkstelling voor de Duitse Weermacht, oorlogsnieuws in het kort, overlijdensberichten enzovoort. Het blad kreeg langzamerhand meer het karakter van een normaal nieuwsblad, zij het op beperkte schaal.
In de afgelopen maand hebben enige malen op grote schaal vorderingen van rijwielen en auto's door de Duitse Weermacht plaatsgevonden. Soms geschiedden deze vorderingen ongeorganiseerd, door doortrekkende troepen, door leden van de Nederlandse SS, door leden van de Landwacht. Deze ´vorderingen´ vooral hebben grote verbittering onder de bevolking te weeg gebracht.
Een ander maal heeft een vordering ´officieel´ plaats gevonden, georganiseerd door een plaatselijk commando. Er moest toen een bepaald aantal rijwielen worden geleverd. Dit aantal is echter niet bereikt. Door deze vorderingen zijn velen, voor wie een rijwiel welhaast onmisbaar is, wederom ernstig gedupeerd.
Alle auto's, zowel personen- als vrachtwagens, in eigendom toebehorende aan de gemeente en in gebruik bij de verschillende diensten, werden op last van de Wehrmachtkommandantur gevorderd. De politie hield zelfs geen motorfiets over. Hetzelfde geldt voor de luchtbescherming, de brandweer, met dien verstande dat de brandweer haar spuiten, één ladderwagen en één materiaalwagen kon behouden.
In de maanden september en oktober werden zeer veel woningen gevorderd door de Duitse Weermacht. Op bijgevoegde lijst staat nauwkeurig aangegeven welke woonhuizen in de genoemde maanden werden gevorderd, dan wel vrijgegeven.

1944 ----- 1 november woensdag.

HARDONK. Opklarend, later helder zonnig weer. Vandaag opnieuw veel militair vervoer. al gistermiddag reden telkens volgeladen vrachtauto's met materiaal en bussen met soldaten naar de kazerne. Dit ging gedurende de nacht en vanmorgen door en vanmiddag begon een formele uittocht in groepjes van 20-50 man van de kazerne naar het station. Sommigen droegen de beroemde ´pantservuist´ op de schouder. Onafgebroken reden de bussen leeg en soms ook vol weer in de richting van Deventer. Men vertelde dat de troepen tot Dieren zouden gaan. Gistermiddag deed de Sicherheitsdienst een inval in het bovenhuis van boekhandel De Wekker om een politieman te pakken. Na 24 uur wachthouden verscheen de persoon in kwestie niet. Hij zal wel tijdig gewaarschuwd zijn! Vanmiddag veel bommenwerpers over. Veel schieten richting Zutphen. Weer dezelfde oproep als dinsdag over de 250 man die zich morgen moeten melden.

VAN HOUTUM. In de krant staat opnieuw een oproep van de burgemeester voor aanmelding van 250 man op het Arbeidsbureau. Om acht uur wordt een trein bij Assel beschoten. Lichtzuilen (bommen) vanaf de grond zijn duidelijk waar te nemen. Een uur later schiet in Oost-Apeldoorn het lichte afweergeschut even. De lichtspoormunitie is goed te onderscheiden. Het herhaalt zich om 11.15 en 11.30 uur.

BLOEM. 's Avonds om half acht is weer een viertal bommen in Twello gevallen. Twee stuks op Welbergen, één op het bos van Overmeen en één op het Molenveld (voetbalveld). Aan de Molenstraat stond een man met zijn zoon buiten te kijken omdat een vliegmachine lichtkogels had uitgegooid. Deze ontdekte toen een stilstaande trein die nabij het Molenveld stond en zette hierop een aanval met mitrailleur in. Daarbij is de vader geraakt in de hand en de zoon in de buik. De zoon, Hendrik Heuvel is twee dagen later gestorven. Verder veel glasschade. 's Nachts een paar keer mitrailleurvuur van aanvallende vliegtuigen op treinen. De treinen die er nu lopen zijn grotendeels bemand met Duits personeel. De goederen die ze vervoeren zijn in hoofdzaak hier in ons land weggehaald. Goederen van allerlei aard wat maar nagellos is wordt meegenomen over de grens.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Omstreeks 17.45 uur ontploft bij de Anklaarseweg - Schoonbroekseweg een projectiel van het afweergeschut en één achter Lijsterbesweg 9. Er deden zich geen persoonlijke ongelukken voor. Wel was er enige glasschade aan de omliggende percelen.

1944 ----- 2 november donderdag.

HARDONK. Zonnige dag. In de afgelopen nacht een zestigtal personen van het bed gelicht, vermoedelijk wegens zich onttrekken aan graverij. Bij één zei de vrouw 'mijn man is niet thuis'. Bij huiszoeking werd de man echter gevonden, waarbij de helden ook de vrouw afranselden! In Eerbeek is een grote razzia gehouden. Vanmorgen veel bommenwerpers overgekomen. Niet zo veel echter als gisteren. Opnieuw staat de oproep tot graven in de krant. De Duitse troepen die gisteren zijn vertrokken gaan vermoedelijk naar Zevenaar. Engelse troepen zijn gisteren bij Vlissingen en Westkapelle geland zodat Walcheren ook wel spoedig bevrijd zal zijn. De gehele avond bromt er een vliegtuig boven Apeldoorn. Dit vliegtuig heeft gisteren auto's op de Jachtlaan beschoten.

VAN HOUTUM. Men kan nu ook door middel van commissiepakketten verzenden aan de tewerkgestelden bij de IJssellinie. Het vervoer gaat per driewieler (ook getrokken door een fietser). Deze driewielers zijn gewoonlijk een volle dag onderweg. De commissie doet in dit verband een oproep tot eigenaren van driewielers om deze hiervoor af te staan. De burgemeester maakt zich nogal bezorgd over de dekkingsgaten langs de wegen. Hij stelt de bewoners van de aangrenzende woningen voor de vernielingen aansprakelijk.

1944 ----- 3 november vrijdag.

HARDONK. Sombere ochtend, later opklarend, maar tegen de avond regenachtig. Ik heb wat planken ter bescherming tegen mijn winkelramen laten maken. Vanmiddag moet Schaarsbergen direct ontruimd worden. De krant vermeldt nieuwe landing op Walcheren en hevige strijd bij Vlissingen. Vanavond druk verkeer met vrachtauto's. Geen vliegtuigen. Verscheidene gevangen genomen personen vanmorgen per vrachtauto weggebracht. Men zegt naar Zevenaar. Vandaag werd niemand in Arnhem toegelaten.

VAN HOUTUM. De Duitsers vorderen bij veel wasserijen in Ugchelen al het generatorhout op en laten het direct door auto's weghalen. De grote loodsen bij Brouwersmolen, waar veel generatorhout lag opgeslagen, zijn bijna geheel leeggereden. De vrouw van gefusilleerde Reinier van Gerrevink moet voor de Duitse rechtbank verschijnen. In de krant staat voor de vierde maal onder ´Laatste oproep´ de oproep van het Arbeidsbureau. Het rantsoen taptemelk wordt tot één liter verminderd. De overige driekwart liter bestaat uit 500 gram poeder voor acht weken.

SPOORWEGEN. Vandaag vielen bommen in Barneveld op de baan en woningen. Ook het station werd vernield. Onder de burgers werd een vrouw gedood.

1944 ----- 4 november zaterdag.

HARDONK. Wisselend bewolkt. In de nacht telkens afweergeschut in actie. Een Engels vliegtuig neergeschoten bij de Vossenweg. De gehele dag onafgebroken vliegtuigen (vooral jagers) in de lucht. Tegen 5 uur liet er één een aantal bommen vallen bij Kootwijk en kwam toen deze richting uit. Plotseling barstte het geschut in hevigheid los. Onafgebroken klonken de knallen. Een vliegtuig kwam bij de Koninklijke Stallen terecht. Enige raketbommen vielen op het hoofdgebouw der stallen. Hierbij werd een aantal Hollandse SS gedood en gewond en het gebouw beschadigd. Andere bommen kwamen bij de Loseweg neer. Daarbij werden enige personen gedood, onder meer de gepensioneerde opperwachtmeester H.B. Saarloos [Loseweg 122]. Tegen 7 uur passeerden hier veel vliegtuigen en telkens - vanaf half zeven -  zit een toestel boven ons te ronken. Misschien een Duitse nachtjager? Zojuist komt het afweergeschut in actie. Dus kan het geen Duits toestel zijn. Om 9 uur weer gedreun van een tweetal ontploffingen. Eveneens tegen half elf klinkt schieten.

VAN HOUTUM. 's Morgens horen wij van de Duitsers dat heel Arnhem en Schaarsbergen binnen tien minuten moet worden ontruimd. De burgers moesten al bij aanzegging hun woning verlaten. Mensen die boodschappen deden konden niet meer naar huis. Alle inwoners werden letterlijk naar één punt gedreven en vervolgens onder begeleiding naar de Apeldoornseweg gebracht. Daar moesten zij zich maar zien te redden. De Duitsers vorderen bovendien nog enige voertuigen van deze vluchtelingen. Evacués, die voor betreding van het stadsgebied op de Kattenberg bij de NSB-burgemeester vergunning haalden, werden eveneens door de SD naar één centraal punt gedreven. Zij moesten alle voertuigen achterlaten. De mannen werden opgepakt voor graafwerk aan de IJssellinie. De vrouwen moesten lopen (de fietsen waren ook gevorderd) naar Apeldoorn. Radio Oranje deelt 's avonds mee dat er 's middags veel bommen zijn geworpen op de Stallen van het Paleis Het Loo (een soort kazerne) en op een huis aan de Langeweg (woning van Seyss-Inquart). Er zijn drie doden gevallen [Loseweg 120 werd geheel vernield]. 's Morgens brengt de post een pakketje met 30 kranten van De Telegraaf. Deze zijn na 12 september niet meer in Apeldoorn verschenen. De familie Holsmuller in Amsterdam heeft deze speciaal voor mij bewaard. Het pakket is door iemand van Amsterdam naar Apeldoorn meegenomen en in onze gemeente gepost.

BLOEM. We hebben van hier af gezien hoe een tiental Engelse 2-motorige toestellen doken van grote hoogte en bommen hebben gegooid op het Loo. Tussen de gedenknaald en het paleis zijn ze terechtgekomen. Bij station ´Het Loo´ stond een munitietrein. Aan de Loolaan woont nu de rijkscommissaris Seyss Inquart. Wat het doel is geweest weet men niet. Hierbij vielen een achttal doden. Hier komen de gewonden nog bij alsmede een aantal kapotgeschoten huizen, als gevolg van deze aanval. Daar ze ook met mitrailleurkogels geschoten hadden was één huis letterlijk doorzeefd. De mensen die gedood zijn met deze aanval zijn allemaal op de straat gedood. In de huizen geen. Ook zagen we hier recht boven ons een tweetal 2-motorige toestellen dalen in de richting van Apeldoorn. Die lieten een tweetal nevelstrepen achter. Ze doken met zeer veel salvo's naar beneden. Naar later bleek op het Woudhuis waar bij Meierink een vijftal bommen om het huis liggen. Geen schade. Ook is terzelfder tijd met minstens een twintigtal toestellen een aanval geweest op een munitietrein bij Kootwijk. Welke ze gebombardeerd en ook getroffen hebben. 's Avonds om 9 uur vloog een toestel laag boven Apeldoorn. Het werd in de lichtbundels van schijnwerpers gezet en een tiental lichtkogels, wit en geel gekleurd. Het toestel schoot, vuurde op de schijnwerpers en verdween in oostelijke richting.

BRANDWEER. Vandaag werden de Koninklijke Stallen gebombardeerd. Hierbij ging het grootste gedeelte van het Hoofdgebouw verloren. 2 Percelen aan de Loseweg werden eveneens zwaar gehavend. Een vliegtuig werd hierbij afgeschoten en kwam vlak bij de Koninklijke Stallen terecht.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Omstreeks 10.30 uur. Enige bommen gevallen ter hoogte van Zwolseweg 624. Geen persoonlijke ongelukken.
Omstreeks 11.05 uur. Een tweemotorige Engelse bommenwerper neergestort aan de Vossenweg hoek Kleinzorg. Toestel geheel vernield. Van de piloten niets bekend. Geen persoonlijke ongelukken en geen schade.
Omstreeks 16.15 uur. Aanval van 12 jagers op het noorden van de gemeente. Voltreffer op perceel Loseweg 120-122. Hierdoor zijn 4 personen gedood en enige mensen uit de omgeving gewond. Veel schade aan woningen in de omgeving door beschieting met boordwapens.
Omstreeks 18.30 uur. Een serie bommen afgeworpen in weilanden aan de Zutphensestraat nabij Woudhuis. Geen persoonlijke ongelukken. Glasschade aan enige percelen in de omgeving.

1944 ----- 5 november zondag.

HARDONK. Veel wind, in de avond stormachtig met regen. Alleen in de morgen enkele vliegtuigen en in de avond een paar machines. Vanmiddag de verwoeste huizen op de Loseweg gezien. Beide huizen waren grotendeels vernield en ook het hoofdgebouw van de Koninklijke Stallen ligt voor een deel in puin. Overal in de omgeving van de Wendenlaan zijn ruiten stuk, pannen van de daken en vormen de daken golvende lijnen. Bij de ontruiming van Schaarsbergen moesten de vrouwen, zonder hun kinderen of bagage te mogen meenemen, weg naar Apeldoorn! De kinderen waar onder een baby moesten alleen achterblijven en werden pas 's avonds met Rode Kruisauto's opgehaald. Verscheidene mensen zijn zonder het hoogstnodige hier aangekomen! Het stortregent nu. Toch passeert telkens een heel laagvliegend toestel waarop niet geschoten wordt.

VAN HOUTUM. 's Morgens zie ik vanuit mijn slaapkamer stannioolstroken in een eikenboom hangen. Ik ga direct na het ontbijt het bos in. Er liggen vrij veel stroken allemaal van groot formaat. Vooral de stroken, die aan de takken hangen en door de wind wapperen, vormen een mooi gezicht. In de omgeving liggen exemplaren van 180 cm lengte en 5 cm breedte. Ze zijn met wit dan weer met bruin of zwart papier beplakt. De lucht is 's avonds van 8 - 9.30 uur boven Radio Kootwijk helder verlicht. Een Duitse jager vloog tegen één van de zendmasten aan en is daarbij in brand geraakt.

1944 ----- 6 november maandag.

HARDONK. Afwisselende bewolking met telkens zon, maar de middag een flinke hagelbui. Vanavond heldere lucht. Veel bommenwerpers komen over. Vandaag nogal wat jagers in de lucht. Telkens geluid van ontploffingen.

VAN HOUTUM. Om 8.30 uur cirkelen vier Britse jagers boven Apeldoorn en laten twee bommen vallen. Tien anderen vliegen boven de spoorlijn bij Assel en werpen daar acht projectielen af. Om 9.10 uur vallen er opnieuw zes bommen in die richting. Drie worden er boven Apeldoorn afgeworpen. Door toeval brengt onze elektricien 's middags het klokje van Graham [onze auto] mee. Deze is in het Ugchelse Boschs (verboden gebied) verstopt. De auto is door een jongen gevonden. Hij was van mening dat het een wagen van een Duitse officier was. Zodoende sloopte hij het klokje. Mijn neven zijn van plan de auto naar een veiliger plek te brengen en er rijzen [rijshout] om heen te zetten.

SPOORWEGEN. Vandaag vielen bij woning 63 en 64 tussen Barneveld en Stroe 4 bommen en 10 brandbommen om ongeveer 3.30 uur. Een half uur later was Kootwijk aan de beurt. Daar veroorzaakten de bommen aanzienlijke schade aan gebouwen en sporen.

BURGEMEESTER PONT. Nadat de exploitatie van de Centrale Gaarkeuken op 4 september jl. door het Rijk werd overgenomen bleef de distributie van warme voeding aan de burgerbevolking op aanwijzing van de NVD nog in handen van de gemeente. Mede in verband met de ontvangst van de evacués van de gemeente Arnhem werd de verstrekking van warme voeding aan ingezetenen van Apeldoorn door de Rijkskeuken gestaakt ingaande 25 september 1944 zodat deze instelling uitsluitend kookte voor de evacués. Ook de distributie van de voeding werd door de Rijkskeuken verzorgd. Aan deze laatste figuur heeft de Rijkskeuken weer een einde gemaakt en met ingang van 6 november de distributie van de warme voeding weer aan de gemeente overgedragen. Per dag werd 1 liter warm voedsel per persoon verstrekt voor 0,31 gulden per liter of 2,17 per week. Op het tijdstip van overname door de gemeente waren hoofdzakelijk uitdeelposten gevestigd in de buitenwijken van de gemeente voor evacués. Als gevolg van de her-evacuatie en van de ingevoerde regeling dat voor de (aanvankelijke kosteloos) verstrekte voeding betaald moest worden daalde de afname zodanig dat de capaciteit van de Rijkskeuken toereikend werd om ook aan de burgers van Apeldoorn voeding te verstrekken.

1944 ----- 7 november dinsdag.

HARDONK. Guur novemberweer, regen en hagelbuien, veel wind. Enkele jagers in de lucht. Even schieten van afweergeschut. Verder rustige dag.

VAN HOUTUM. De burgemeester van Apeldoorn plaatst een nieuwe oproep in de krant voor aanmelding bij het Arbeidsbureau. Hij is veel milder gesteld dan de vorige. Aanmeldingen kunnen nu dagelijks plaatsvinden. Over aantal en represailles wordt niet gesproken. Het waterrad bij de fabriek is nu zover geperfectioneerd dat beide woningen voldoende licht (zes volt) hebben. Om het licht zoveel mogelijk op de gewenste plaatsen te laten vallen maken wij kapjes om de lampen. Deze zijn van binnen beplakt met het stanniool van de stroken die in onze omgeving liggen.

1944 ----- 8 november woensdag.

HARDONK. Bewolkt, ook opklaringen. , 's Morgens en in de nacht regenbuien, guur. Om 5 uur 's morgens botsing tussen twee Duitse treinen bij de Veenweg. Doden en gewonden. De troepen grotendeels in de kazerne ondergebracht en in de late namiddag in groepjes weer vertrokken. Om half negen een zestal bommen in een weiland aan de Plasweideweg, geen schade. Tegen de middag razzia op mannen en jongens in de omgeving Molenstraat. Deze naar het politiebureau overgebracht. Naar mijn tante geweest. Niet zo donker als gisteravond tijdens de hagelbuien. Af en toe enkele vliegtuigen in de lucht.

VAN HOUTUM. 's Morgens om vijf uur botsen twee Weermachtstreinen op het baanvak bij de Jachtlaan tegen elkaar. Beide rails zijn voor enige tijd geblokkeerd. De Duitsers van een troepentrein en van een trein met legerauto's worden wegens de regen bij burgers in de omgeving ingekwartierd. De soldaten komen uit Noord-Brabant en zullen in Oost Nederland opnieuw gegroepeerd worden. Zij zijn terneergeslagen en hebben hun uitrusting verloren. Tot nu toe zijn bij deze botsing zes doden geborgen. Om 2.30 uur komt onze boodschappenjongen geheel overstuur op de fabriek aan. Hij is bij de Openbare School door de moffen (er rusten daar ongeveer honderd Duitsers uit) aangehouden. Deze vroegen wat het doel van zijn tocht was. Hij moest voor ons een kist met appels halen. De Duitsers eisten dat hij deze ging halen en aan hen zou verkopen. Zij dreigen hem dood te schieten als hij de appels niet zou ophalen. De boodschappenjongen komt via een omweg weer op de fabriek zonder de bewuste appels. Hij is toch niet naar het adres gegaan. De moffen komen een kwartier later op de fiets voorbij zonder dat wij er nog enige last van hebben. De evacués, die in de pakkamer van de fabriek Brouwersmolen zijn ondergebracht, hebben bruiloft omdat één uit hun midden in het huwelijk is getreden en nu naar Elspeet zal vertrekken. De Duitsers maken in de bossen om Gortel grote opslagplaatsen voor munitie. Zij die zich onlangs bij het Arbeidsbureau hebben gemeld moeten daar werken. Alleen al gisteren werden op het station van Epe 60 goederentreinen met munitie gelost.

BLOEM. 's Nachts een aanval van een jager op een trein die bij de ´Rakborst´ [boerderij van B. Borgonje aan de Broekstraat] stil stond. Hij is tot vijf maal toe gedoken. Gaf met volle lading mitrailleurvuur en gooide toen nog een lichtkogel wat het hele terrein verlichtte. Overdag een aanval op een stilstaande trein op het ´Hartelaar´ in Twello. Daar zijn een achttal bommen op geworpen. Daarbij werd een paard gedood en het huis van Hein Hurenkamp liep pannenschade op. Het bij Deventer staande afweergeschut schoot één van de drie aanvallende vliegtuigen neer. De piloot redde zich met een valscherm. Het vliegtuig kwam bij de Basseltlaan neer achter notaris Crol. De piloot was een Canadees die in hechtenis is genomen.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Omstreeks 8.15 uur. Bommen gevallen naast de spoorlijn Apeldoorn - Zwolle ter hoogte van de Plasweideweg. Een persoon licht gewond. Veel glasschade.

1944 ----- 9 november donderdag.

HARDONK. Guur weer, regenbuien, hagel en sneeuw. Slechts een paar vliegtuigen. Vanmorgen is de stop uit het elektrisch licht weggehaald omdat de melkinrichting stroom moet hebben. Jammer dat er voor ons ook niet wat overschiet. Het is heel wat beter en gemakkelijker dan carbid!

VAN HOUTUM. De houtvesterij van het Kroondomein stelt aan de bevolking van Apeldoorn stobben ter beschikking. Deze moeten zelf gerooid worden. Eigenaars van bossen gaan op dezelfde manier aan het werk en wijzen bomen aan die door de mensen zelf moeten worden gekapt. Dit neemt echter niet weg dat er op grote schaal wordt gestolen. Zo komt het voor dat een brede berkensingel bij de Bakenberg in de kachel is verdwenen. De SD in Apeldoorn ontvangt opnieuw versterkingen. Zij laden hun auto's voor het gemeentehuis uit. Ik krijg weer een enveloppe met veel illegale blaadjes uit Rotterdam van de heer E. Roosegaarde-Bisschop. Deze Oranje bulletins worden onder andere uitgegeven door Ons Volk, Op Wacht, Trouw, Het Parool, De Ploeg, Vrij Nederland, De Waarheid en Je Maintiendrai.

1944 ----- 10 november vrijdag.

HARDONK. Regenachtige koude morgen, later opklarend met zon. Bijna geen vliegtuigen. Dinsdag de spoorlijn bij Assel, Kootwijk en Stroe gebombardeerd, circa 30 bommenwerpers. Spoorlijn ongeveer 2 dagen gestremd. De bevolking van Uddel, Kootwijk en Stroe werd natuurlijk geprest om de lijn te helpen herstellen. Controle door de landwacht bij de Langeberg aan de Amersfoortseweg. Het ging vooral om gravers. Broodrantsoen is ook weer verminderd. Verder ook bijna geen suiker. Groente begint tegenwoordig opnieuw schaars te worden. Deze week alleen 1 grote witte kool gekregen. Appels krijgen we deze week zo goed als niet. Vannacht de heer J. Westhof doodgeschoten. Zijn lichaam werd vanmorgen aan de Huygenslaan gevonden. Hij was begin oktober ternauwernood aan de Sicherheitsdienst ontsnapt!

VAN HOUTUM. De Duitsers schieten 's nachts de kruidenier Westhof dood. Hij was in Apeldoorn west ondergedoken. Hij werd sinds begin oktober gezocht naar aanleiding van de arrestatie van Reinier van Gerrevink en anderen. Zijn broer is destijds al gearresteerd maar weer vrijgelaten omdat het op een vergissing berustte. Een tweede broer is eveneens ondergedoken. De moffen zochten naar Canadese vliegers waardoor hij vluchtte en zodoende de aandacht op zich vestigde. De rantsoenen worden voor de gemeente Apeldoorn lager. Het broodrantsoen wordt van 1800 op 1600 gram teruggebracht. Het suikerrantsoen bedraagt 50 gram. Een bon voor eieren is niet meer bekend gemaakt. Volgens geruchten zal de toewijzing voor boter ook verminderen. Er zouden vanmiddag nieuwe noodkaarten worden uitgedeeld. Dit is om onbekende redenen uitgesteld. Er gaan geruchten dat mannen tussen de 16 en 50 jaar geen bonnen meer zullen ontvangen.

-1944 11 november zaterdag.

HARDONK. Bewolkt, later een poosje opklaringen. In de middag opnieuw bewolking en regenbuien. De gehele dag nogal wat vliegtuigen. Vanavond veel toestellen overgekomen. Verder hier een rustige dag.

VAN HOUTUM. Op 25 oktober werden bij de landbouwer Melissen door twee Duitsers een paard en dresseerwagen gevorderd. Beide zijn terecht. Het was inmiddels door een boer in Staverden gekocht voor 200 gulden. Deze wilde het niet zonder vergoeding van dit geldsbedrag afgeven. Paard en wagen zijn echter zonder gepraat meegenomen door de eigenaar. Het is geen succes van de gendarmerie. Iemand uit Ugchelen wist van de verkoop af.

BLOEM. Een paar dagen van zwaar bewolkte hemel met regen en wind gaf niet veel activiteiten in de lucht gaf. Hedenochtend om 9 uur begon een aanval met vijf vliegtuigen. Deze doken met veel mitrailleurvuur in de richting van Voorst waar naar later bleek een man (Wolters) gedood werd. Om 11 uur voormiddag een aanval van vier vliegtuigen. Deze deden met raketbommen een aanval op de spoorlijn in Twello. Daar kreeg het pakhuis van de Algemene Boeren- en Tuinders Bond een voltreffer. Het werd verwoest rn het personeel bevond zich in de schuilkelder. 's Middags om half twee weer een aanval. Misschien weer de spoorlijn Deventer - Apeldoorn. Twee bommen gevallen bij Kruitbosch aan de Grote Wetering in Teuge. In het weiland, 50 meter van ons huis. Alleen glasschade. Tegen 4 uur weer een aanval op Deventer waar we hier vandaan de rook konden zien optrekken. Daar op het ogenblik iedere stad en streek - doordat het treinverkeer wegens staking stil ligt - op zich zelf aangewezen is moet er geleefd en geteerd worden op de voorraden die nog aanwezig zijn. Zo kost een pak lucifers al f 6,-. De boven omschreven aanval van vier uur is op de spoorbrug te Deventer geweest. De knecht van X. Biesterbos uit de Zonnebergstraat was met nog anderen gerekruteerd om die middag munitie per paard en wagen te vervoeren van Vunderink (Wilpse Dijk) naar de spoorbrug. Hij was met een geladen wagen op de aan de spoorweg parallel lopende straatweg geweest toen de Tommies hem in het zicht kregen. Er werden bommen gegooid. Omdat hij dekking had van de spoordijk werd hij niet geraakt ondanks dat de bommen vlak bij hem in het water kwamen.

SPOORWEGEN. Vandaag werd om 08.17 uur een munitietrein aangevallen nabij Stroe en totaal vernield. De spoorbaan werd geheel vernield. Onder de Duitsers waren vele doden en gewonden. De hele verdere dag hadden voortdurend aanvallen plaats.

1944 ----- 12 november zondag.

HARDONK. Bewolking, regenachtig. Kerkdienst in de Grote Kerk bij dominee v.d. Brug. Door de onverwarmde kerk zullen de kerkdiensten voorlopig 1 uur duren. De middagdiensten zijn speciaal voor de catechisanten. De gewone catechisaties zijn niet mogelijk door de kolennood, de gevorderde lokalen en het om 8 uur 's avonds binnen moeten zijn. Vanmiddag voor het eerst weer een fietstocht gemaakt langs het Orderbos en de Brouwersmolenweg (tegenwoordig Europaweg). Aan de Brouwersmolenweg stond een man met geweer bij een ruwe loofhut op wacht, vermoedelijk tegen houtdiefstallen. Kwam er ook een tegen met een witte vlag om Duitse auto's bij luchtalarm te waarschuwen. De bossen zijn nog mooi daar slechts weinig blad is afgevallen. Vanavond even uit geweest. Het was erg donker. Dus er was niet veel aan. Bijna geen vliegtuigen, weinig schieten te horen. Zaterdagmiddag tegen 5 uur was blokhuis 42, de voormalige halte Kootwijk, door bommen grotendeels vernield. Ook de lijn was iets beschadigd, evenals de lijn Twello - Deventer. Deze was echter flink vernield.

VAN HOUTUM. Radio Oranje maakt bekend dat dr. H. Colijn [voormalige minister-president van Nederland] op 16 september jongsleden op 72 jarige leeftijd in Duitsland is overleden. De Duitsers geven hartverlamming als oorzaak op. Het zal echter wel weer een moord zijn.

ZIEKENHUIS. In het Seminarium. Het Seminarium loopt. Het ziet er keurig uit. Men zou niet zeggen dat het een noodziekenhuis is. Alleen zijn de deuren te smal. De bellen op de kamers ontbreken nog. Het ligt wat ver uit het centrum. Overigens is het gewoonweg ideaal. De verduistering moest vernieuwd worden. De behangers zijn nu al 14 dagen bezig. Ze zijn er grotendeels mee klaar. Het zijn twee man. Twee elektriciens soms drie of vier. Ze hebben nog handen vol werk. Er komt nog een sterkstroomkabel voor de Röntgenkamer. In de operatiekamer hangt de grote lamp. De tweede operatiekamer werkt nog niet. Deze laten we pas inrichten als het te druk wordt voor één. Onze eigen wastafels uit Liduïna werden in de verbandkamer geplaatst voor het wassen bij de operaties. Om bevriezen te voorkomen van de brandleidingen moeten deze onderdelen afgesloten kunnen worden. Dat was niet mogelijk. Het is nu mogelijk geworden door er tweeduimskranen tussen te plaatsen, in het geheel omtrent twaalf. De centraleverwarmingsmonteurs zijn nog steeds bezig. Door de naderende vorst is er veel te doen omdat het huis niet geheel gestookt zal worden. De kleine stoomketel is onvoldoende voor het ziekenhuis. Hij moet het warme water voor de patiënten verzorgen, het warme water voor de keuken en de stoom om het eten klaar te maken. Bovendien hebben we er geen goede brandstof voor. Ik laat nu onderzoeken of de reserveketel die voor oliestook is ingericht ook als ketel voor hout kan worden ingericht.
Er wordt geroofd op het terrein. Er moet een wacht aan de poort komen. Er is telefoon in het wachthuisje gemaakt. Dat staat namelijk 100 meter vóór de gevel. Voor alle deuren komen drempels om er met de brancards beter over te kunnen komen. De noodverlichting (24 volt uit Liduïna) is naar hier overgebracht. Het noodwater in de toren staat klaar om te helpen als de waterleiding uitvalt. Het transport van de brandstoffen, cokes en vooral het hout uit Woeste Hoeve baart nog zorgen. De timmerman zal het klein moeten maken met een cirkelzaag. Deze staat hier in huis opgesteld omdat bij hem thuis geen stroom is. Terwijl ik type belt dr. Houwert op over een curettage morgen. De schilder heeft de rode kruizen op het dak gemaakt en het opschrift ´General Mülverstedt Kaserne´ verwijderd. Verder heeft hij de kamers voor zover nodig gesausd.

1944 ----- 13 november maandag.

HARDONK. Bewolkt, regenbuien met natte sneeuw, guur. Groente was er vandaag niet. Wel boontjes uit het vat, 55 cent per kilo. Vandaag gedroogde groente gehad, zogenaamd voor driepersonen. Eén persoon had er nog niet genoeg aan. Vannacht een twintigtal tanks van Deventer naar Apeldoorn doorgekomen. Door het bar slechte weer geen vliegtuigen. Buiten was het 's avonds stikdonker. Ik kwam van de Korte Nieuwstraat tot Hoofdstraat geen mens tegen. Voor suiker wordt nu 14,50 gulden per pond gevraagd. Iets geschutvuur op afstand.

VAN HOUTUM. Het Rijkscommissariaat verdwijnt plotseling uit onze gemeente. Seyss Inquart kwam voorheen iedere zaterdag in de richting Hoenderloo voorbij. Achter zijn auto rijdt altijd een tweede waarin ook een Duitser met de rug naar de chauffeur zit.

1944 ----- 14 november dinsdag.

HARDONK. Nat en somber weer, al vroeg donker. Zelf briketten gemaakt en houtblokjes gezaagd. Weer geen groente. Volgens de Duitse omroep zouden de geallieerden met hun offensief vanuit de Betuwe zijn begonnen en bij Heelsum (!!) teruggeslagen. Het lijkt me erg onwaarschijnlijk! Vanavond surrogaat anijsmelk gedronken. Van anijs was niet veel te bespeuren.

POLITIE (15 oktober tot en met 14 november 1944).
- In verband met de oorlogshandelingen en de evacuatie van Arnhem, Oosterbeek en Renkum, [heeft de gemeentepolitie Apeldoorn enige versterking gekregen?].
- De stemming van de bevolking is vrij rustig, ongeacht dat de gevorderde mannelijke personen tussen de 17 en 50 jaar nog niet zijn teruggekeerd van tewerkstelling aan de IJssellinie. Dit zou ongeveer 12 dagen duren. Deze tijd is ver overschreven.
- De goederenverzorging en aanvoer en bevoorrading van levensmiddelen en grondstoffen staat nagenoeg stil. Slechts door middel van aangespannen voertuigen kan nog het hoognodige uit de omliggende gemeenten worden aangevoerd.
- De discipline van de bevolking ten opzichte van distributie en prijscontrole wordt er tengevolge van deze toestand niet beter op. Meer en meer gaat men er toe over zich ´zwart´ van het nodige te voorzien,
- Speciale controle wordt gehouden in verband met houtdiefstal, enige honderden zagen en bijlen werden in beslaggenomen en op het politiebureau.
- Er werden 78 aangiften gedaan van rijwieldiefstal.

1944 ----- 15 november woensdag.

HARDONK. Somber weer, erg koude wind, vanavond bar donker. Er zijn weer personen gearresteerd waar onder de familie Kleekamp. Vandaag weer geen groente. Geen vliegtuigen.

VAN HOUTUM. De burgers, die in Rotterdam bij een razzia zijn gearresteerd, zijn nu in Heerde en omgeving. Zij bedelen bij de bewoners om voedsel of bonnen omdat zij van de Duitsers zo goed als geen eten ontvangen. Van werken is ook nog geen sprake.

BLOEM. Daags trokken geregeld Duitse troepen richting grens. Ook de daarop volgende nacht zeer veel auto's.

1944 ----- 16 november donderdag.

HARDONK. Eindelijk beter weer, af en toe zon, minder guur. Weer enkele personen gevangen genomen, onder andere Frits de Jong en Jan van Asselt. Vannacht en vanmorgen verbazend druk militair verkeer, geschut enzovoort. Het meeste in de richting van Deventer. Geregeld zag je wagens met paarden en auto's doortrekken. In de lucht heel rustig. Op het padvindersterrein aan de Valkenberglaan verscheidene bomen gekapt. Ook veel boompjes door de Duitsers voor camouflage gebruikt. Het nieuwe offensief van het 2e Britse leger in Limburg schijnt volgens de krant niet ongunstig te verlopen. Wanneer gaat het onze richting uit?

VAN HOUTUM. Wij horen de hele ochtend ontploffingen in de richting Amersfoort. Het doet eerder aan Duitse vernielingen dan aan een bombardement denken.

BLOEM. Vandaag veel met paarden bespannen voertuigen over de weg. Allerhande types, hele kleine wagens op vier wielen, landauers en tweewielige sjezen. Allemaal zo langs de weg in beslag genomen materiaal. Ze hadden hun lading gedekt met stro en hooi. Men kon de inhoud niet zien. Eén dergelijke colonne van 40 stuks heeft 's nachts hier overnacht. Althans om 12 uur 's middags gekomen en 12 uur 's nachts weer vertrokken. Hier zijn vier man geweest met zes paarden en twee wagens. Een foeragewagen en één met stro bedekt. Daaronder hadden ze vier beste biggen die ze met haver voerden. Eén van de mannen had in Rusland gevochten. Daar had hij eens tegenover drie man gestaan. Daarvan had hij er twee doodgeschoten. Met de derde had hij een half uur met de bajonet gestreden. De patronen waren namelijk op. Hij zei dat hem het haar klam op het hoofd was toen hij de strijd gewonnen had. Hij zei ook dat de Russen, zo zij Duitsers krijgsgevangen maakten, deze soms zwaar verminkten. Hij zei ook dat de Russen helemaal niet vooruitstrevend waren. Eén koe voor eigen gebruik, varkens en ook de kippen idem dito. De grond lieten ze zo maar liggen. De vrouwen konden er achter de ploeg, eggen en moesten nog meer mannenwerk doen. De mannen werkten niet veel. De huizen waren ellendig. Niet eens een vloer in huis. Het vee was in hetzelfde vertrek waar ook de mensen woonden. Wegen op het land waren niet verhard. ´s Winters waren deze dus één modderpoel. Ze hadden meegemaakt dat 's winters met 50 graden vorst de laarzen vastvroren aan de voeten. Ook de handen, neus en oren bevroren. Hij had vier maanden in het ziekenhuis gelegen maar was weer geheel hersteld. De Duitsers die in Rusland in de strenge winter hebben gevochten dragen een lint op de jas in blauwe kleur en met helrode afsteek. Ze hadden met 30 man tegenover een heel bataljon Russen gestaan die naar hen toe oprukten. Omdat zij in een bunker hadden gezeten hadden ze alle aanstormende Russen vernietigd. Eén van hen had ook in 1939 bij Niemandsland gelegen en was daar kok geweest. Daar moest hij voor zichzelf, de andere Duitsers en ook voor de mensen koken. Die waren daar om versterking aan te brengen. Ook had hij de leegstaande huizen daar helpen leegplunderen.

1944 ----- 17 november vrijdag.

HARDONK. In de morgen goed, later betrokken en 's avonds slecht weer. Veel jonge mensen uit Rotterdam weggesleept en te voet(!) vervoerd naar Westfalen. 's Nachts nog veel militair verkeer. Weer mensen in Apeldoorn gevangen genomen.

VAN HOUTUM. Volgens geruchten zouden er 's nachts in Apeldoorn 24 personen zijn gearresteerd. Het getal 24 wordt niet bevestigd maar wij horen de namen van vijf personen. Een tweede gerucht houdt in dat alle evacués (ook zij die bij bloedverwanten zijn ondergebracht) Apeldoorn moeten verlaten. Het blijft gelukkig bij een gerucht. De Duitsers houden in Otterlo grote razzia's. De reden is niet goed bekend. Algemeen wordt gezegd dat de Duitsers een geheime zender hebben gevonden en hiervoor alle mannen oppakken. Er zijn nog geen burgers terechtgesteld. Volgens een andere lezing zijn twee Duitse officieren doodgeschoten. Daardoor zou Otterlo binnen tien minuten moeten worden geëvacueerd. Wij merken hiervan echter niets. Het Rode Kruis moet Otterlo echter wel verlaten. Om 11.20 uur passeren hiervan elf wagens. Zij vervoeren gewonden en brengen deze naar de fabriek van Van Gelder over. Om 1.30 uur passeren minstens 40 auto's van het Duitse Rode Kruis in de richting Hoenderloo. Het zijn buiten een tiental luxe wagens allemaal vrachtauto's. In een aantal daarvan zitten verpleegsters. De overigen vervoeren soldaten. Aan het einde van deze colonne rijden twee benzinetankwagens die ook van het Rode Kruis - teken zijn voorzien. Kort daarop passeren vier vrachtauto's met licht veldgeschut van 7 à 8 centimeter. Daarna zien we nog voortdurend auto's die weer andere en een stuk geschut op sleeptouw hebben (benzinebesparing). Zij rijden allemaal in de richting Hoenderloo. De transporten houden om vijf uur op. In het Mededelingenblad staat een nieuwe oproep van het Arbeidsbureau. Er worden 100 personen gevraagd voor werk in de omgeving van Apeldoorn. Over represaille wordt niet gesproken of gezinspeeld.

BLOEM. 's Middags en 's avonds bij een zware regen een geregeld trekken van Duitse wagens. Sommige met paarden bespannen, maar de meeste zijn auto's. Verder ook de hele nacht nog door verkeer. De volgende dag na de middag begon het opnieuw. Na de middag en de avond weer verscheidene colonnes van 40 tot 50 stuks lichte wagens. Zeer zware vrachtwagens en tanks. Ze trekken met troepen van 50 stuks om niet door de steeds zoekende Engelse jagers ontdekt te worden. Die gooien nog wel eens lichtbommen. Ook nu was er een drietal. Nu vielen ze boven het Hooiland. Deze lichtballen zijn potten hangend aan een parachute van 1 meter doorsnee. Deze lichtballen roken hard en blijven lang in de lucht hangen. 's Middags tegen 4 uur een aanval van 6 jagers op een trein Apeldoorn - Deventer. Richting Teuge doken ze tot 10 keer toe. Het zware afweergeschut, dat in Terwolde staat bij Jochem aan de Twelloseweg, schoot tot 6 maal toe zonder te treffen. Deze trein is eigenlijk een aantal wagons, dat daar door de Duitsers is neergezet zonder doel. Die is nu geregeld het doelwit van de Engelse jagers. De omringende mensen hebben al moeite gedaan deze weg te krijgen om het gevaar dat zo'n trein met zich meebrengt. Alle moeite was tevergeefs. Ook heden was er weer een dergelijke aanval en toen er een grote rookwolk opsteeg verdwenen de vliegtuigen. 's Avonds half elf kwam op geringe hoogte een vliegtuig, vermoedelijk een jager, uit de richting van het Loo langs de oostkant van Apeldoorn. Het kwam daar in de lichtstralen van een 6-tal schijnwerpers. Dat konden we hier zien. Er volgde een hevig spervuur van licht luchtdoelgeschut die een zee van kogels in allerlei kleuren afschoot. Het vliegtuig werd getroffen en stortte enkele ogenblikken later in de buurt van het kanaal fel brandend omlaag.

ZIEKENHUIS. Aardappels voor Amsterdam. Vannacht met zeer veel moeite getelefoneerd met de zenuwarts dr. Hoeneveld in Alkmaar. Drie maal geprobeerd hem te pakken te krijgen. Het lukte tenslotte om 6 uur. De schepen voor de voedselvoorziening van Amsterdam, Haarlem, Utrecht en Den Haag ten getale van 50 zullen in het donker varen. Dit is een dezer dagen vastgesteld door de Duitse overheid. De schepen zijn vrijgegeven. De schippers ontvangen een extra premie voor het risico. Er wordt dus nog overwogen de schepen wit te verven, het vervoer overdag te doen plaatsvinden en dit de Geallieerden mee te delen dat dit vervoer zal geschieden. Zij moeten dan er in toestemmen de schepen niet te doen beschieten. Aan mij wordt verzocht hierover een bespreking te houden met dr. Wimmer. De eerste besprekingen hierover in opdracht van de Burgemeester vonden plaats met dr. Hoeneveld persoonlijk op zaterdagmiddag 11 november .
- De Arnhemmers zijn er nog altijd. Rode Kruis commissie, de Arnhemmers hier moeten allen verdwijnen. De voedselpositie is hier slecht. De evacués moeten naar Friesland. Dit zal heel wat hoofdbrekens kosten. Wij moeten klaarstaan om de bevolking van andere steden op te nemen. Dit zal een extra belasting voor het vervoer betekenen. In verband hiermee zal het nodig zijn eigen vervoer er op na te houden. Dit zal zo spoedig mogelijk door mij geregeld worden.
- Brandstof. Van de aangekondigde Weermachtmeisjes zijn er nu acht aanwezig. Ik ben bezig de gelegenheid te maken hen in een aparte, nu nog oude koude vleugel van het gebouw, onder te brengen. Het grootste probleem is de brandstof. Er zijn mij kolen van de Weermacht toegezegd. Overigens tracht ik van alle kanten hout en cokes te krijgen. De reservestoomketel die ingericht was voor stoken met olie is gedemonteerd en zal ingericht worden om met hout of kolen gestookt te worden. De noodverlichting in de gangen is vrijwel klaar. De noodkachel in de operatiekamer doet het voortreffelijk.
- Mijn gezin ook in het Seminarium. In mijn woning in het Seminarium zijn wij tegenwoordig goed ingericht. Er zijn geen eigen meubels meegekomen. Op zichzelf genomen zijn we nu zeer mobiel. Ik moet nog wel telkens naar het centrum toe en hoop dat dat binnenkort minder vaak nodig zal zijn.

1944 ----- 18 november zaterdag.

HARDONK. Zacht weer, opklarend, maar geen zon. De gehele dag nogal schieten te horen. Vanavond een enkel vliegtuig dat van de wapens gebruik maakte. Erg veel verkeer van Duitse wagens, troepen- en materiaalvervoer per trein. Duitse controle op Duitse auto's. Wat appels en lucifers kunnen kopen.

VAN HOUTUM. In de gemeente Apeldoorn verlengt men de geldigheid van de kaas en boterbonnen met een week. Men krijgt in plaats van één rantsoen boter 100 gram olie. 's Avonds om 7.40 uur zit een Brits vliegtuig boven Oost Apeldoorn in de bundels van vier zoeklichten. Een ander toestel werpt als afleidingsmanoeuvre boven Hoenderloo twee zogenaamde kerstbomen af. Deze truc mislukt. Het vliegtuig staat aan zware afweer bloot. De ontploffende granaten vertonen allerlei kleuren. Het toestel wordt neergeschoten en valt in Wormen neer. Een boerderij vliegt in brand. Beide piloten worden gedood. De lichtfakkels verlichten ons huis en omgeving. De rook is duidelijk te zien. Zij drijven naar het oosten en doven na drie minuten uit. Van 9.45-10.05 uur hangt een grote rode gloed boven Assel. Het doet aan een brandende trein of een neergestort vliegtuig denken. Om 10.10 uur schijnen twee zoeklichten in richting Beekbergen. Wij zien lichtpunten van ontploffende granaten maar kunnen deze niet horen.

BLOEM. (en 19-11-1944) In de nacht passeerden weer veel auto's richting Zutphen. Vermoedelijk heeft deze aftocht betrekking op de doorbraak van de Engelsen aan de Maas in de buurt van de Peel. Daar zouden ze een 400-tal kanonnen opgesteld hebben. De Duitsers proberen met al de hun ten dienste staande middelen de geallieerden buiten de grenzen te houden. Geregeld nog werken duizenden Nederlandse arbeiders door oproep en razzia's in Duitsland. Verleden week nog in Rotterdam waar er 10.000-tal mensen opgepakt zouden zijn. In Duitsland zouden de jongens van de school aan het loopgraven maken zijn. Duitse vrouwen en meisjes staan aan het afweerkanon. Deze laatste waren eerst nog vrijwillig opgeroepen maar wegens geringe aanmeldingen moesten ze verplicht bij de kanonnen. Verder zijn de oudere mensen bij de zogenaamde landsturm ingeschakeld om in het westen de Engelsen en in het oosten de Russen tegen te houden. Die zitten nu al in Oost-Pruisen.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Omstreeks 22.00 uur is perceel Vonderlaan 15 getroffen door enige projectielen afkomstig van boordwapens. Twee personen gewond en overgebracht naar het Ziekenhuis. Omstreeks 22.07 uur. Engels vliegtuig afgestort aan de Wormensematen. Toestel geheel vernield. Van de bemanning is niets gevonden. Het achterhuis van Wormensematen 36 afgebrand. Hierbij zijn 3 koeien verbrand.

1944 ----- 19 november zondag.  HARDONK. Zacht weer, 's morgens zon, later bewolkt en iets regen. In de nacht veel verkeer met paard en wagen in de richting van Deventer. Nogal veel vliegtuigen overdag. Gisteravond Mosquito(jager) neergeschoten bij de mestvaalt aan het Kanaal.

VAN HOUTUM. 's Morgens om 6.30 uur komen Duitse soldaten lopend in de richting Hoenderloo voorbij. De ene groep is nog niet weg of de andere is in zicht. Zij lopen niet in marsverband zowel op de weg als op beide fietspaden. Allen zijn zwaar bepakt. Velen dragen de mitrailleurbanden om de nek. Weer anderen vervoeren een pantservuist of een pantserschrik. Deze troepen zijn in het bijzonder uitgerust met veel antitank wapenen. Buiten de normale uitrusting dragen zij ook kisten en tassen munitie, automatische geweren en pistolen, mitrailleurs enzovoort. Velen komen aan de fabriek hun veldflessen vullen met water. Weer anderen lopen het fabrieksterrein op en zoeken naar vervoermiddelen. Deze nemen een kruiwagen mee. Enkele zijn bezig een platte wagen uit de loods te trekken. Zij laten hem echter na enig gepraat staan. Daarop zetten wij alle wagens achter de fabriek. Intussen staat één van ons aan het hek ter verkenning. De soldaten vorderen in de omgeving veel vervoermiddelen. Echter geen fietsen. Zo zien wij hen met gevorderde handkarren (soms met namen) en kindertrekkarretjes. Enkele slepers moeten met paard en wagen rijden. De weinige auto's die voorbijkomen worden door de soldaten bestormd om te kunnen meerijden. Om 9.30 uur passeren vier jagers. Alle moffen roepen ´Flieger´ en zoeken dekking echter niet in de éénmansgaten. De soldaten zijn van verschillende leeftijden. Er bevinden zich ouden tussen maar ook kinderen. Deze hebben zich zo te zien nog nooit geschoren. De meeste van hen weten niets van het frontverloop. Zij stellen vragen zoals ´Hoever zijn we hier van het front? Waar is de Duitse grens?´ Mijn neef wijst hen op een kaart Ugchelen aan. Het zegt hen weinig. Er zijn toch altijd nog individuen die met de Duitsers heulen. Zo verkopen twee jongens aan de moffen wittebrood en beuren minstens 12 gulden. Nu hebben ze vanavond natuurlijk geen brood op tafel nu het rantsoen toch al zo laag is. Er komen twee meiden op de fiets voorbij. Zij dragen een hakenkruisvlaggetje. Eén van de soldaten loopt tot achter ons huis om water en is te lui om aan te kloppen. Hij ziet kopjes op tafel staan en wil ook thee hebben. Dat lukt hem niet. De laatste groepen soldaten komen 's morgens om tien uur voorbij. Naar schatting zijn er deze dag 1.500 moffen gepasseerd. Ze komen uit Assen en moeten naar Deelen. Op het station in Apeldoorn staan Weermachtstreinen. Deze worden uitgeladen. De slepers die 's morgens de Duitsers hebben weggebracht komen 's avonds druppelsgewijs terug. Eerst werd de vracht in Deelen en Schaarsbergen afgeladen. Kort daarop moesten de soldaten echter door naar Arnhem. Zij zijn in burgerwoningen ondergebracht. De stad is een troosteloos gezicht. Naast de kale en geplunderde huizen ziet men overal granaattreffers. De moffen betaalden deze slepers meestal goed. Gewoonlijk één gulden per uitrusting. Eén van hen verdient zodoende 50 gulden.

BLOEM. 's Avonds om half tien stond in de richting van Hoenderloo in de lucht een tros van ongeveer 14 lichtkogels in de vorm van een kerstboom.

SPOORWEGEN. Vandaag zijn om 10.30 uur te Barneveld 3 bommen geëxplodeerd.

POLITIE. Amsterdam 19 november 1944 11.05 uur. Door de directie van de Nederlandse bank te Amsterdam werd op 17-11-1944 aan de recherche Hoofdafdeling Amsterdam Insp.IIo bericht dat de serieletters en nummers van de te Almelo ontvreemde bankbiljetten bekend waren. Mij is verzocht een zo groot mogelijke bekendheid aan deze gegevens te willen geven. Vervolgens de kenmerken van de ontvreemde biljetten. Bankbiljetten op 15 november 1944 ontvreemd uit het agentschap Almelo van 100 en van 25 gulden. Het ontvreemde bedrag is groot 46.150.000 gulden. Door de directie werd te kennen gegeven dat een zeer hoge beloning wordt uitgeloofd voor de aanhouding van de verdachten en de inbeslagname van het ontvreemde geld.

1944 ----- 20 november maandag.

HARDONK. Zacht weer, veel wind, vooral in de avond veel regen, 's middags regenboog. Telkens wat bommenwerpers in de lucht. Duits verkeer minder dan voorgaande dagen.

VAN HOUTUM. Er rijden de laatste dagen veel treinen over het baanvak Amersfoort - Apeldoorn. Er passeert gemiddeld één trein per half uur. Zij gaan beladen in oostelijke richting en leeg naar het westen. De lading bestaat meestal uit oorlogsmateriaal. Ook uit geplunderde goederen. Zo is er een trein uitsluitend geladen met tilbury's [een licht tweewielig rijtuig]. Er rijden ook wel eens een aantal locomotieven (éénmaal 16) aan elkaar gekoppeld. Ook de moderne diesel- en elektrische treinen worden door locomotieven getrokken en verdwijnen naar het Oosten. Het is één massale diefstal.

1944 ----- 21 november dinsdag.

HARDONK. Zonnig weer, nogal wind. In de morgen voortdurend heel veel vliegtuigen in de lucht. Tegen half twee heeft een zware viermotorige Amerikaanse bommenwerper noodlanding moeten maken bij Milligen. Vandaag een stel goede anijsblokjes kunnen krijgen. De gehele avond gebrom van enkele vliegtuigen. Weinig Duits verkeer.

VAN HOUTUM. Tot driemaal toe zien we 's morgens een alleen vliegende bommenwerper. Eén vliegt zeer laag en het blijkt later bij Uddel te zijn neergestort. Bij Klarenbeek valt een Amerikaanse jager neer. Prinsen [Hoenderloseweg 44] moet voor morgenmiddag 12 uur zijn hotel en woonhuis ontruimen. De Duitsers richten het in voor lazaret. De eigenaar mag alle levensmiddelen, kleren en de inboedel van één kamer meenemen. De dienstbode en huisknecht moeten echter blijven. Het luchtdoelgeschut in Apeldoorn schiet 's avonds om 9.20 uur op een vliegtuig. Boven de fabriek worden tegelijkertijd drie lichtfakkels uitgeworpen. Eén blijft branden. De anderen zijn binnen een paar tellen uitgedoofd en vallen snel neer. Alles is mooi verlicht. Terwijl wij zo buiten staan te kijken cirkelt het vliegtuig nog rond en schiet plotseling in de richting van de spoorlijn. Intussen is de derde lichtfakkel ook uitgedoofd. Kort na dit mitrailleurvuur vallen twee kerstbomen boven het Ugchelse Bosch. Ieder bestaande uit twaalf lichtpunten. Deze lichtfakkels doven na één minuut.

BLOEM. Rond 7 uur in de avond weer verschillende colonnes van auto's en paardenwagens over de weg richting de grens.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Omstreeks 14.45 uur maakt een viermotorige Amerikaanse bommenwerper een noodlanding op de heide te Nieuw Milligen bij café Zeegers. Toestel onbeschadigd. Vijf inzittenden gearresteerd. Geen persoonlijke ongelukken en geen schade.

1944 ----- 22 november woensdag.

HARDONK. Regendag, winderig, niet koud. Vannacht veel soldaten uit Holland hier doorgekomen. Ze gingen over Aalten en Wesel naar het front bij Aken! Soldaten die door Ugchelen kwamen haalden zelfs bakfietsen en kruiwagens bij de mensen weg om daar hun pantservuisten op te leggen. Een leger dat de vijand met kruiwagens tegemoet trekt. Dan is het helemaal geen vraag meer wie de overwinning zal behalen! Geen vliegtuigen. Men waarschuwt voor razzia vannacht of morgenvroeg.

VAN HOUTUM. Prinsen vertrekt 's morgens om twaalf uur met twee vol beladen platte wagens naar Epe. Daar zal hij met zijn vrouw tot het einde van de oorlog blijven. Ook als het hotel eerder mocht vrijkomen. Intussen had hij al veel van zijn huisraad en levensmiddelen naar zijn familie overgebracht. Hij verdeelt zijn kolenvoorraad onder de buren. Het dagblad Parool in Eindhoven deelt mee dat Seyss Inquart voor de derde keer uit zijn woning is verjaagd. Zeven Typhoons bestookten zijn huis in Zwolle. Hierop volgde op 4 november 1944 om vier uur een bombardement van zijn woning aan de Loolaan in Apeldoorn. Een ander doelwit was het SS-hoofdkwartier in de Koninklijke Stallen. Het Mededelingenblad spreekt eindelijk over de dood van dr. Colijn. In een beschouwing over zijn levensloop wordt het Duitse woord distantiëring gebruikt.

1944 ----- 23 november donderdag.

HARDONK. Geweldig veel regen, zacht weer met wind. Steeds blijven er 's nachts erg veel troepen met materiaal doortrekken richting Deventer. Vannacht kwamen er te voet soldaten aan in Ugchelen en Beekbergen. Uit dank voor het nachtlogies namen ze een aantal fietsen mee van de inwoners! Een kopje goede anijsmelk gedronken op het gunstige nieuws uit de Apeldoornsche Courant!

VAN HOUTUM. Op last van de Duitse Weermacht moeten langs alle grote wegen in onze gemeente dekkingsgaten voor auto's worden gegraven. Deze zijn al in groten getale in Hoenderloo en langs de Amersfoortseweg aangelegd. Een aantal inwoners uit Ugchelen komen met paard en wagen terug van het Kampereiland. Daar hebben zij tegen zwarte prijzen geperst klaverstro gekocht. Zij waren twee dagen onderweg. Paardenvoer is zeer schaars.

BRANDWEER. 's Middags kwam de SD [Sicherheitsdienst] de brandweerkazerne vorderen. Zij deelde mij mee dat wij de volgende dag eruit moesten zijn. Burgemeester Pont stelde nog alles in het werk om het ongedaan te maken. Maar het mocht niet baten. De volgende dag verhuisden we naar Garage Steenbergen (Loolaan 33) wat een geweldig werk was. We zaten daar hoewel bekrompen toch goed en de dienst kon normaal doorgaan.

1944 ----- 24 november vrijdag.

HARDONK. Zacht weer, erg regenachtig. 30 kilo brandhout gehaald voor 1,50 gulden. Vandaag werd de drogisterij Kraal (Minderman) door de Duitsers totaal leeggehaald. Brandweermensen uit Den Haag en Rotterdam hier om te proberen hun bij razzia opgepakte manschappen weer los te krijgen. Dit is tot nu toe niet gelukt. Op de nieuwe bonnen geen boter en suiker (wel bakolie). Het Apeldoorns Mededelingenblad vandaag in beslag genomen. De krant is zeker ondeugend geweest!

VAN HOUTUM. Het Arbeidsbureau schrijft alle in 1922 geboren jongemannen aan. Zij moeten zich maandag aanstaande melden. Twee neven van mij krijgen ook een oproep. 's Avonds zoeken twee Duitsers met paard en twee wagens onderdak in onze omgeving. Drie boeren weten hen met smoesjes van het erf weg te krijgen. Daarna belanden zij bij de beruchte beheerder van het pension Eljo-Zamy. Deze neemt hen op. De soldaten komen uit Rotterdam en moeten naar Wezel. Naar het schijnt hebben zij geen haast.

1944 ----- 25 november zaterdag.

HARDONK. Regenachtige dag, iets kouder. 's Avonds erg licht op straat door de maan. Volgens de krant doen de geallieerden in Limburg pogingen om over de Maas te komen. De strijd schijnt overal in het Westen ten gunste van de bondgenoten te verlopen. Ik heb nu nog voor een paar dagen carbid. Hoe het dan moet? Nog steeds gaat een massa materiaal uit Holland weg. De terugtrekkende troepen doen in de omgeving Loenen en Beekbergen veel kwaad met fietsen stelen enzovoort. Ook komen hier veel Duitsers en NSB-ers uit Holland op doorreis (naar Duitsland?). Gepakt en gezakt in auto's die vaak getrokken worden door Duitse legerauto's.

VAN HOUTUM. De Posterrijen bezorgen plotseling een groot aantal brieven uit andere provincies. Het postverkeer gaat primitief. Er is eens per dag (dat is nog veel) een dienst per driewieler tussen twee gemeenten. In Apeldoorn zijn de rantsoenen suiker en boter helemaal opgehouden. Aardappels en rogge zijn nog met enige moeite te krijgen. De zwarte prijzen zijn echter hoog, bijvoorbeeld zout 10 gulden per pond, suiker 18 per pond, boter 20 per pond, carbid 20 per kilo, olie 15 per liter, gesponnen wol 12 gulden per 100 gram. De zwarte prijzen voor vlees zijn teruggelopen van 12 tot 9 gulden per pond. Vet echter kost nog steeds 28 gulden per pond. 's Morgens komen twee Duitsers op Brouwersmolen. Zij hebben zogenaamd tot taak de industrie weer aan het werk te brengen. Op hun bureau aan de Molleruslaan is zelfs nog geen elektrisch licht. Zij willen even vluchtig de fabriek zien. Op het laatst komt echter de aap uit de mouw. Zij vragen ´voor een goed overzicht van het bedrijf´ schriftelijke gegevens over de machines, aantal en de vermogens van de elektromotoren enzovoort. Hieruit is op te maken dat het in werking brengen van de industrie camouflage is. Zij bereiden in werkelijkheid de weg voor, voor een plundercommando. Alle jongemannen, geboren in 1922 en opgeroepen door het Arbeidsbureau, moeten aardappels rooien in Teuge en in Berg en Bos. Hun Ausweis wordt verlengd tot 30 december. Niemand meldt zich want het is toch weer bedrog. Betrokkenen moeten uiteindelijk toch in een Duitse oorlogsfabriek werken.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Omstreeks 13.00 uur zijn in de omgeving van de Klaverweg een serie bommen afgeworpen waarvan enige zijn ontploft. Geen persoonlijke ongelukken en geen schade.

1944 ----- 26 november zondag.

HARDONK. Prachtig meestal zonnig weer, kouder. Parken rond gefietst. Bij het Wilhelminapark zag ik opeens een grote viermotorige bommenwerper uit de wolken te voorschijn komen. Het toestel was getroffen en het werd groter en groter. Eensklaps sprongen de 6 bemanningsleden met hun parachutes naar beneden. Op deze personen, die een noodlanding maakten, werd van alle kanten door de Duitsers met afweergeschut en geweren geschoten! Twee van hun werden gedood, de andere vier gevangen genomen. Later in de middag telkens wat bommenwerpers en jagers in de lucht. Vanavond nog een ogenblik het afweergeschut in actie.

VAN HOUTUM. 's Middags om één uur komt een bommenwerper brandend over Apeldoorn. Zeven vliegers springen eruit. De piloot blijft zitten. Schijnbaar om het toestel buiten de bebouwde kom te laten neerstorten. Het valt brandend neer bij de kanovijver op Berg en Bos. Terwijl de vliegers langzaam met hun parachute dalen schiet de ´Hollandse´ SS op hen. De vlieger die op het marktplein valt doet direct de handen omhoog. Hij wordt door een schot in de rug gedood. Een tweede valt op een brug over het kanaal. Een andere soldaat brengt door een schot in het achterhoofd een einde aan het leven van die vlieger. De overige vliegers zijn gewond maar worden niet op de grond beschoten. Terwijl deze landverraders één vlieger naar het politiebureau overbrengen maken zij hem een horloge afhandig. Een andere piloot valt in het kanaal bij de eerste sluis. Zijn parachute is door kogelgaten opengescheurd. Hij redt zijn leven echter door een val in het water.

BLOEM. Boven Apeldoorn is een viermotorige bommenwerper neergeschoten. De acht inzittenden wisten zich met valschermen te redden. Echter één ervan werd door de Duitse afweer dood geschoten. 's Middags een aanval van 5 groepen, ieder 5 à 6 toestellen sterk, op de bruggen bij Deventer echter zonder deze te treffen. Eén vliegtuig werd getroffen door hevig afweer met zware kanonnen en spervuur. Het gaf een steekvlam, een rookwolk en dwarrelde naar beneden en viel neer bij het nieuwe ziekenhuis. De 8 inzittenden redden zich met parachutes. Eén vliegtuig moet bij Lettele gedaald zijn. Ook hier zouden de manschappen in de bossen van Sion ontkomen zijn. 's Middags ging er ook een V-1 de lucht in. Dit moet een kogel zijn van 9 meter lang en het laat een lange witte streep achter. Men hoort een geweldige knal en enkele minuten een sissend geluid van het naar boven schieten van het projectiel. Men zegt dat de startbanen hiervoor in Lettele liggen. Ook zegt men dat er telkens als er een afschieting mislukt er 8 man verongelukken. De V-1 wordt afgevuurd op Londen en Antwerpen. Daar wordt op het ogenblik de havens door de geallieerden gebruikt voor lossen van troepen en materiaal. Ook Luik zou volgens krantenberichten door dit wapen getroffen zijn.

BRANDWEER. 's Middags om 13.04 uur ontstond boven onze Gemeente een luchtgevecht. Een Amerikaanse bommenwerper werd afgeschoten. De bemanning trachtte zich met de valschermen te redden. Toen de jongens ongewapend aan witte parachutes in de lucht hingen begonnen de moffen er op te schieten. Het was iets vreselijks. Je had er zo wel op in willen vliegen. Eén van de jongens kwam behouden in een boom in de Korte Nieuwstraat terecht. Na eerst wat versuft te zijn kwam hij zeer spoedig bij. Een trap werd tegen de boom geplaatst en met vereende krachten stond hij weldra op de grond. Een oude mof die juist per fiets passeerde stapte af en arresteerde de Engelsman. Wonder boven wonder stond hij nog toe dat we de parachutist water gaven. Van de zeven parachutisten werden er 2 doodgeschoten en nog 3 gewond. Dit noemden de moffen oorlogsrecht. Het toestel was in de kanovijver van het Boschbad [tegenwoordig Kristalbad] te pletter gevallen.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Omstreeks 12.50 uur is een Amerikaanse bommenwerper neergekomen in het Bosbad [Kristalbad]. Een piloot gedood, de overige inzittenden gearresteerd. Geen persoonlijke ongelukken. Lichte schade aan enige woningen.

ZIEKENHUIS. Protest tegen de benoeming van de heer P. Dr. Hoeneveld (zenuwarts te Alkmaar) belt mij op met de mededeling dat hij mij verzoekt bij het Rijkscommissariaat een protest in te dienen betreffende de benoeming van de heer P. tot Secretaris Generaal van het Nederlandse Rode Kruis. Het protest wordt uitgesproken namens de afdeling Amsterdam van het Nederlandse Rode Kruis en de afdelingen Alkmaar en Haarlem. Voorts is hierover ook een conferentie geweest van het Medisch Contact dat zich eveneens bij dit protest aansluit. Er wordt nu in het midden gelaten of eerst het hoofdbestuur Nederlandse Rode Kruis is afgezet en toen de heer P. benoemd dan wel of na de benoeming van de heer P. het Bestuur bedankt heeft. De bezwaren tegen de heer P. betreffen in het bijzonder zijn financiële reputatie. Daarbij wordt in het midden gelaten of dit terecht is dan niet. Voorts is de geste van het benoemen van een oud-directeur Winterhulp en Volksdienst ons in geen enkel opzicht aangenaam. Er wordt niet bij vermeld dat wij dit beschouwen als een inmenging in een Nederlandse zaak. Het protest is besproken met de Burgemeester van Amsterdam mr. Voute die zich met het standpunt van de Afdeling, naar mij werd gezegd, kan verenigen. De Afdeling Amsterdam is inmiddels bezig zich te ontbinden. Men wenst niet samen te werken met de heer P. Hierover vraag ik advies aan de Burgemeester mr. Pont. Het is mij bekend dat mr. Pont zeer op de hand van de heer P. is. Juist daarom hoor ik hem gaarne, audiatur et altere pars [= de andere partij moet ook worden gehoord]. De heer Pont is van mening dat de heer P. een bekwaam organisator is. De ingebrachte bedenking tegen zijn persoon berust op laster. De heer P. is met name door de leider ir. Mussert uit zijn functie bij de Winterhulp gezet. Daarna was de Winterhulp geheel in NSB-handen. Ze floreerde weinig en was impopulair. Dat is daarna nog op het conto van de heer P. geschoven. De Burgemeester raadt mij aan het protest ter kennis te brengen van de Gezant dr. Behne. De benoeming is geschied door de Rijkscommissaris. Waarschijnlijk op voordracht mee van dr. Reuter. Er zou ook een Weermachtsinstantie aan meegewerkt hebben. Tussen haakjes is aan dr. Zengerling over deze geschiedenis niets bekend. Ik had hem al op zondagmorgen 26 november hierover gesproken. Hij zegt dat ook zijn chef de generaal Meyer hiervan niet op de hoogte is. Het Nederlandse Rode Kruis was tot nu toe aan de Weermacht een doorn in het oog.
9 uur (voormiddag). Ter informatie wordt de inhoud van het protest meegedeeld aan dr. Zengerling.

1944 ----- 27 november maandag.

HARDONK. Bewolkt, kil, geen regen. Weinig bijzonders. Enkele vliegtuigen. Landwacht op straat.

VAN HOUTUM. 's Nachts verblijven 2.000 Duitsers in de Gestichtgebouwen in Hoenderloo. In Beekbergen zullen de komende nacht 300 moffen worden ingekwartierd. Ook in Lieren moeten de boeren ruimte vrij maken voor soldaten. Van het naburige met de moffen heulende gezin aan de Hoenderloseweg gaat een dochter met een soldaat mee naar Hengelo. Een tweede meid staat ook op het punt om te vertrekken. Zaterdagavond stalen Duitse soldaten bij Remelink (een man op leeftijd) drie kippen en een haan. Sneden deze de kop af waarna bovengenoemde meiden ze voor de moffen braadden. Het adres van de boer is ook door deze familie aangewezen. 's Morgens komt een agent op kantoor en vraagt of het paard en de wagen van oom Gerrit ook kunnen mee helpen met het vervoer van duizend ton hout uit de bossen van Hoog Buurlo naar ziekenhuizen in Apeldoorn. Per dag kan slechts één vracht worden gereden. Hiervoor ontvangt men 20 gulden vergoeding. Om 14.50 uur rijdt een Duitse auto het fabrieksterrein op. Er zit een luitenantkwartiermaker in. Deze vordert bij oom Jan een woonkamer voor conferenties, de garage voor de auto en de loods bij de fabriek voor de keukenwagen. Hij vordert bij ons een slaapkamer voor één persoon. Hij plaatst voor de oprijlaan naar het huis van oom Jan een bordje met de woorden ´Einheit Bieber Schwalbe´. Het inkwartieringswagentje rijdt de hele avond rond. Om 8.45 uur houdt een colonne van negen vrachtauto's (komende uit Apeldoorn) voor de fabriek stil. Na enig talmen gaat een motorordonnans naar oom Jan. Kort hierna gaan alle wagens naar het Patertehuis. Er worden daar 40 soldaten ingekwartierd. Vervolgens kloppen drie Duitsers bij ons aan de deur. Eén van hen is luitenant Bieber. Hij wil de slaapkamer zien en vraagt of deze ook verwarmd is. Hij kan eventueel wel voor kolen zorgen. Het huis schijnt hem aan te staan want hij vordert ook een woonkamer en de garage. Wij denken dat hij zijn bureau naar onze woning wil verplaatsen. In de gevorderde woonkamer is zeer toevallig geen licht. Het hindert niet want de luitenant beschikt zelf over een carbidlamp. De bij mijn oom verblijvende Duitse officier zal proberen elektrisch licht (220 Volt) te krijgen. Zij vragen boter te koop en geven graag 30 gulden per pond. Zij eten bovendien zwarte kaas [kaas gekocht op de zwarte markt] omdat de legerrantsoenen ook niet voldoende zijn. Deze moffen geven de indruk de laatste nachten niet geslapen te hebben. Er staan op drie punten langs de Hoenderloseweg schildwachten. Zij houden iedereen aan en deze moeten zich legitimeren. Om elf uur komt opnieuw een aantal vrachtwagens aan. Een uur later rijden wagens het fabrieksterrein op.

ZIEKENHUIS. Bij de gezant dr. Behne, 10 uur voormiddag onderhoud bij de gezant dr. Behne. In bewoordingen als hierboven aangegeven deel ik mijn protest mee. Ik krijg de gelegenheid kalm uit te spreken. Daarna zegt de Gezant mij dat hij mij verzoekt aan dr. H. en aan het ´Medisch Contact´ mee te delen dat het Nederlandse Rode Kruis als geheel zich telkens zodanig misdragen heeft dat het beschouwd moet worden als een illegale organisatie. Het hoogtepunt hiervan is geweest het vervoer van een Engelse Majoor en van zware wapens, naar ik verneem, antitankwapens en handgranaten. Dit heeft tenslotte gevoerd tot de noodzakelijkheid van een terzijde stellen van het Bestuur voornamelijk van de heer L. Hij was van mening dat deze feiten wel niet bekend zouden zijn aan de heren in Amsterdam en verzocht mij deze mee te delen. Mogelijk dat dat op hun houding invloed zou uitoefenen.
- Laster. Voorts over de persoon van de heer P. zei dr. Behne dat alle aantijgingen waren te beschouwen als grove laster (Schwere Verleumdung) en dat de Rijkscommissaris, als hij een benoeming deed, van tevoren naar een persoon informeerde en er voor borg stond dat deze man integer was. Dr. Behne voegde hier aan toe dat dr. P. gedurende anderhalf jaar met zijn medewerking in Marseille gewerkt had. Dr. H. en hij waren van oordeel dat aan het optreden van de heer P. niet dát had ontbroken. De heer P. blíjft dus. Wij hebben dit te zien als een goedgunstige poging van de Rijkscommissaris om het Nederlandse Rode Kruis, dat zich in zijn gedragingen zo treurig betoond heeft, alsnog de reddende hand toe te steken en te proberen het weer op de been te helpen. Het ware ook mogelijk geweest het Nederlandse Rode Kruis ineens van bovenaf te ontbinden. Het Nederlandse Rode Kruis is en blijft een Nederlandse zaak. Dr. Behne vroeg daarop naar mijn persoonlijke mening. Ik heb toen gezegd dat ik de genoemde feiten betreurde en dat ik mij verbaasde dat zij geschied waren. Ik heb ook gezegd dat er bij de Afdelingen naar mij bekend was wel bezwaren tegen het Hoofdbestuur bestonden over de organisatie van het vervoer. Voorts leek het mij moeilijk om in dit verband de standpunten van het Rijkscommissariaat aan de ene zijde en van de Rode Kruis afdelingen aan de andere zijde te verenigen zodat ik als mogelijkheid veronderstelde dat die afdelingen inderdaad teniet zouden gaan. De heer Behne deelde mij daarop mee dat hij dit evenzeer als de Spoorwegstaking als een zuiver Nederlandse zaak beschouwde en dat hij weinig interesse had voor het al of niet voortbestaan van het Nederlandse Rode Kruis. Hiermee eindigde het onderhoud.
- Samenwerking met P. verworpen. Om 11 uur onderhoud met dr. Dubois (oogarts alhier) en met dr. Brutel de la Riviere uit Deventer. Ik doe verslag van mijn bevindingen. Dr. Brutel is van mening dat wij moeten onderzoeken voor welke doeleinden of het Nederlandse Rode Kruis nog werken kan. Het transport was wel het zwaartepunt van de werkzaamheden. Het is de vraag of het de moeite van de samenwerking met de heer P. waard is om te proberen dit werk als Rode Kruis organisatie voort te zetten. Beter zal het zijn de naam weg te laten, zich los te maken van het Hoofdbestuur en te proberen in plaatselijke comités nog te doen wat men doen kan. Hij is nu op weg naar Amsterdam en zal van ons onderhoud daar bericht doen. Inmiddels vernemen wij dat de afdelingen Rotterdam, Den Haag en Utrecht ook bedankt hebben en bezig zijn zich te ontbinden. Wij delen mee dat in Apeldoorn de voorzitter al gearresteerd is en dat het weinig moeite zal kosten de werkzaamheden geheel over te hevelen naar de zogenaamde Rode Kruis commissie. Daarin hebben overigens geen leden van het Nederlandse Rode Kruis meer zitting. De naam daarvan zal dus moeten veranderen. Wij vernemen voorts dat dr. v.d. D. (voorzitter van de Afdeling Arnhem) er voor is met de heer P. samen te werken. Voor zover wij weten is dit een uitzonderlijke persoonlijke mening.
Om 12 uur bezoek aan Sint Jozef [psychiatrisch ziekenhuis aan de Deventerstraat]. Er liggen nog 20 Engelsen keurig ondergebracht. Dr. Fraser is over het eten tevreden. Ik ontdek nog 4 Braunsche spalken en 2 hoefijzers die ons toebehoren. Na gebruik krijgen we ze terug.

1944 ----- 28 november dinsdag.

HARDONK. In de morgen goed weer, veel wind. Licht bewolkt en zeer veel regen. In de afgelopen nacht geweldig veel militair verkeer richting Deventer ook per trein. Men schatte bij de politie de file, wanneer de wagens met 25 meter tussenruimte reden, op een lengte van Amersfoort tot Zutphen. Vanmorgen talrijke jagers in de lucht. Laag duikend werden de treinen op het station beschoten. Resultaat: van 3 gereedstaande locomotieven werden er twee stukgeschoten. Vandaag zelfs geen taptemelk te krijgen. Toen maar karnemelk genomen. Twee jongens in de buurt door de Grüne Polizei ontdekt. Na het eten bij M.[Moerman] geweest.

VAN HOUTUM. Om 3.45 uur klopt de luitenant bij ons aan de deur. Zijn auto wordt in de inmiddels ontruimde garage geplaatst. Hij slaapt boven en zijn chauffeur in de luxe wagen. We zien 's morgens dat er drie vrachtwagens op het fabrieksterrein staan. Deze staan respectievelijk tegen de keukenmuur bij oom Jan, de kolenloods en de muur bij de vroegere accukamer. Eén van de wagens wordt al spoedig in de grote garage gezet. Naar later blijkt is het de auto van de foerier. Bij het Patertehuis staan 15 vrachtwagens onder de bomen verscholen. In onze Sprengen en omgeving staan 14 wagens geparkeerd. Daaronder een benzinetankwagen. Voorts liggen er naar schatting 30 vaten benzine op de grond. De soldaten zijn bezig alles met sparrentakken te camoufleren. Deze troepen hebben bij Antwerpen en Turnhout gevochten. Het lijkt ons een colonne voor etappedienst. Daarna verbleven zij lange tijd in Rotterdam en reisden via Utrecht en Amersfoort naar hier. Ze zijn vandaag nogal vervelend. De soldaten vorderden bij oom Jan nog een woonkamer. Er hebben er 's nachts acht op een matras op de grond geslapen. Zij leggen ook beslag op een kantoorvertrek. Mijn oom luistert een gesprek tussen twee moffen af. Hij hoort één zeggen ´Als ik vannacht geen beter bed krijg gooi ik de baas eruit´. Een ander merkt op dat in ons huis centrale verwarming is. Wij zien de inkwartiering daarom nogal donker in. De luitenant staat om negen uur op en controleert alle soldaten. Bij het klaarmaken van het eten zien wij dat de kok een teil (circa 30 liter) met fijn gesneden vlees in de keukenwagen gooit. Verder mengt hij een aantal pakken vermicelli (al lang onbekend) door het eten. De kok gebruikt voor het stoken onze kolen. De foerier is druk bezig rantsoenen samen te stellen. Zij krijgen 50 gram boter per dag en één Kuch [brood]. Eén van de soldaten eet zuiver wittebrood. Hoe hij er aan komt is een groot raadsel. Om 10.45 uur cirkelen vier jagers boven Apeldoorn en mitrailleren een troepentrein op het station. De meeste kogels zijn mis. Het luchtdoelgeschut gaat hevig te keer. In enkele huizen in Ugchelen dringen zelfs nog granaatjes en mitrailleurkogels door. Eén jager duikt zo laag, dat hij genoodzaakt is onder de hoogspanningsdraden door te vliegen. Waarom hij boven Ugchelen duikt is onbekend. In Apeldoorn zijn één dode en een aantal gewonden. 's Middags wordt het eten voor de hele dag onder de soldaten uitgedeeld. De resterende soep wordt niet aan het fabriekspersoneel gegeven maar weggegooid. Nog geschikte soepbenen worden zodanig bij de urineerplaats neergesmeten dat men ze niet meer wil oprapen. Om één uur brengen enige soldaten vierzakken met eierkolen mee. Eén wordt bij de ketel neergezet en de overigen blijven bij de keukenwagen. Nu zij kolen hebben gegeven eisen zij ook warmte op het kantoortje. Daar staat een stoomkachel. Tot tweemaal wordt de toevoerkraan dichtgedraaid. Daardoor krijgt mijn neef een reuzen standje van een onderofficier. Wij hebben de hoofdkraan niet afgesloten. De schuld moet of bij het personeel of bij de soldaten (dit is logischer want zij gunnen elkaar niet veel) worden gezocht. De foerier deelt in de loop van de middag ook nog jenever uit.
Dr. Piekema (arts in Ugchelen) wordt als krijgsgevangene van Amersfoort naar Duitsland overgebracht. Mijn neef Henk komt 's avonds om zes uur terug van een reis naar Kampen. Hij is gisterenmorgen om vijf uur met paard en wagen en drie anderen vertrokken om klaverstro te kopen. Daaronder twee wagens van Melissen. Henk komt met 41 balen terug. Zij zijn op de terugweg bij Heerde door Britse jagers beschoten. Zijn paard vormde het doelwit en trok na het eerste mitrailleurvuur als reactie de wagen in de losse berm. Kort daarop sloegen de granaatjes in op de plek waar het dier eerst gestaan had. Het paard heeft slechts drie schaafwonden. Mijn neef stond achter een boom. Rondom hem knapten de beukentakken door de scherven en kogels. Een andere voerman sprong in een dekkingsgat dat voor de helft onder water stond. Het is gelukkig goed afgelopen maar het waren angstige momenten.
Om elf uur wordt er hard op de voordeur geklopt. Mijn vader doet open en wordt bijna omver gelopen. Twee SS-soldaten stuiven naar binnen en eisen in de gang dat wij hen ´emmers´ Thee geven. Zij gaan met een emmer water weg nadat mijn vader had gezegd dat er een officier in huis slaapt en een keukenwagen bij de fabriek staat. De soldaten gaan hierop naar het ketelhuis en worden daar hartelijk ontvangen. De strijd tussen SS en Weermacht neemt er zichtbare vormen aan. De soldaten van de Weermacht staan met het geweer op de ´indringers´ gericht. Eén van hen trapt ze tenslotte de deur uit. Zij zullen hun ´emmers thee´ wel hebben vergeten. Om twaalf uur vertrekken drie vrachtauto´s die benzine voor 100 kilometer meekrijgen. In de nacht van maandag op dinsdag is er bij deze groep te veel benzine verbruikt. Een officier roept overdag alle manschappen achter de heg van de groentetuin bijeen en geeft hen hierover een ernstig standje.

BLOEM. 's Avonds kwamen weer zeer veel wagens over de weg richting Zutphen.

BRANDWEER. 10.50 uur luchtalarm. Tien Engelse jagers deden met raketbommen en boordwapens een aanval op het Stationsemplacement. Vele wagens werden op de kop gezet. Een wagon met afweergeschut vloog door midden. Hierbij werden verscheidene moffen gedood.

SPOORWEGEN. Op 27 en 28 november 1944 werd Barneveld gebombardeerd terwijl op 28/11 in Apeldoorn om ongeveer 10.30 uur een luchtaanval plaatsvond op een trein nabij de Spoorstraat met als gevolg veel materiële schade.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Omstreeks 10.45 uur werd het Station Apeldoorn door 10 vliegtuigen beschoten. Perceel Spoorstraat 19 en 21 eveneens beschoten. Twee gewonden. In perceel Kaijersdijk 8 twee personen gewond door scherven. Verder schade aan omliggende woningen.

1944 ----- 29 november woensdag.

HARDONK. Prachtig, zonnig weer, niet koud. Veel vliegtuigen, af en toe afweergeschut. In de afgelopen nacht opnieuw geweldig veel verkeer. Rijen wagens en troepen trokken af en aan door de Korenstraat maar vertrokken later allemaal richting Deventer. De vreemdsoortigste wagentjes komen langs getrokken door een of twee paarden. Soms zijn het bijna miniatuur karretjes. Dan volgt weer een stel vrachtauto's afgewisseld door groepjes marcherende infanterie met handmitrailleurs en pantservuisten. Vanmiddag een niet ontplofte V-1 op Spelderholt tot ontploffing gebracht. Vanavond voor het eerst mijn nieuwe verlichting in gebruik. Een miniatuur waterrad met fietsdynamo op de waterleiding in de keuken en vandaar een snoer naar de huiskamer. De verlichting gaat best. Je bent op deze manier voorlopig gered. De boerin bracht vanmiddag wat boter.

VAN HOUTUM. De luitenant slaapt alleen 's nachts bij ons. Om ons huis loopt een schildwacht evenals bij de fabriek. De nachtwacht moet de ketel aanhouden. In het ketelhuis slapen acht moffen en bij mijn oom ook acht waaronder ook de chauffeur van Bieber. Enkelen liggen in een stoel. De foerier heeft zijn bed voor de auto in de garage geplaatst. Een tweede soldaat slaapt ook in die schuur. Een ander ligt in de auto van de keukenwagen. De overigen zijn bij de Paters ondergebracht. Bieber heeft bij ons in de salon een radio staan. Deze kan echter niet spelen. De moffen zijn vandaag niet zo lastig als gisteren. Misschien ligt dit aan het weer. Zij kunnen nu tenminste met het zonnige weer gaan wandelen (gisteren regende en waaide het). Om 3.45 uur worden doelen bij Hoenderloo beschoten. Een half uur later weerklinkt een zware explosie in de richting Beekbergen. Alles trilt. Van een vliegtuig is echter niets te horen. Volgens geruchten zouden de Duitsers in alarmtoestand twee verkeren. Zij moeten zich gereed houden om direct achter de IJssellinie te kunnen terugtrekken. Bij alarmtoestand drie zou alles achter deze rivier moeten worden teruggebracht. Het is te mooi om waar te zijn. De BBC maakt om 11.45 uur bekend dat het Canadese leger van Zeeland naar Nijmegen is overgeplaatst. Het Mededelingenblad zal door papierschaarste voortaan niet meer op woensdag verschijnen.

BLOEM. Overdag een aantal aanvallen van éénmotorige jagers op de spoorlijn Apeldoorn - Zutphen. Daarbij vielen 2 bommen. Eén in de wei bij Dieks Streppel en één aan de spoorbaan bij de wei van Philips. En nog 2 bommen over de lijn bij Dirk van Schaik. Allen zonder verder wat te treffen. Ook zijn er verder weg nog bommen gevallen. 's Avonds ontplofte nog een bom die 's middags gevallen was. Ook kwamen 's avonds weer veel wagens en begeleidende manschappen over de weg.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Omstreeks 14.20 uur Nabij de Ramsbrug twee benzinetanks afgeworpen. Aan de 2e Wormenseweg 16 en de Kayersdijk eveneens twee benzinetanks afgeworpen. Omstreeks 15.10 uur. Bommen ontploft op de Deventerstraat ter hoogte van perceel 617. Eveneens bominslag aan de Broeksweg. Schade aan woningen in de omgeving.

1944 ----- 30 november donderdag.

HARDONK. Bewolkte lucht, in de middag korte opklaring. Tegen half drie enige vliegtuigen, afweergeschut en bommen. De bommen vielen achter de Veldekster in Ugchelen, helaas 25 meter van de spoorlijn. Mijn watermolentje van een nieuw model rad voorzien. De leiding door de gang en kamer vastgemaakt en het lampje van een kapje voorzien. Het geheel doet het verbazend leuk. Het Duitse verkeer vandaag heel wat minder. Kool nog steeds moeilijk te krijgen. Ik heb sinds zaterdag nog niets kunnen kopen.

VAN HOUTUM. 's Nachts om drie uur klopt een schildwacht aan de deur en loopt na het opendoen naar de luitenant. Het schijnt een belangrijke boodschap te zijn. Bij oom Jan wordt deze nacht veel getelefoneerd. Drie soldaten krijgen 's morgens wegens een aanrijding een standje van een officier in de groentetuin. De koks halen selderij voor de soep uit deze tuin. Het resterende eten wordt ditmaal niet weggegooid maar onder het personeel verdeeld. De chauffeur van Bieber vertelt dat zij komende nacht of morgenvroeg zullen vertrekken. In de Sprengen worden alle benzinevaten ingeladen. De keukenwagen wordt ook startklaar gemaakt. Een kok heeft een stuk draad nodig en knipt dit uit de waslijn van de buurvrouw. Hij belooft ander draad terug te geven, maar hiervan komt niets. Een tweede die ook draad wil hebben, wordt van het terrein getrapt. 's Morgens snijden de Duitsers de stroomtoevoer naar de gevorderde loodsen van de Brouwersmolen af. De centrale in Hengelo is namelijk gebombardeerd. Mussert en zijn kornuiten verblijven in een textielfabriek in Almelo. Hij heeft het Duitse uniform zeker verloren want anders vocht hij wel tegen de Geallieerden. Om 5 uur staat de benzinewagen voor de fabriek. Er wordt echter geen benzine gedistribueerd. Een aantal boeven van de Keienberg trachten om 5.30 uur met paard en wagen voor de tweede maal aardappels te stelen (de vorige keer zelfs 30 mud). De Duitsers omsingelen hen en willen ze allemaal fusilleren. De Paters voorkomen dit. Alle daders moeten hun persoonsbewijzen inleveren. De foerier deelt om acht uur noodrantsoenen uit. De soldaten worden vier aan vier in de schuur toegelaten. De rest staat buiten de deur in de rij. Tot hen behoort het boertje uit Noord Brabant. Deze is fel NSB-er. Moet niets van de Tommies hebben en verdient bij de Duitsers 80 gulden per week. De keukenwagen wordt achter de vrachtauto gekoppeld. De Duitsers in het huis van oom Jan maken de ransels klaar. De soldaten bij het Paterhuis zijn om elf uur startklaar. Het gebeurt zonder veel geschreeuw. Wij barricaderen uit vrees voor diefstal twee schuren van binnen en slaan de grendels aan de buitenkant met spijkers vast. Het schijnt dat deze Duitsers nog op de auto wachten die naar Amsterdam is vertrokken. Want zij telefoneren hierover vijf maal met de kazernes. De officieren bereiden zich nog niet op vertrek voor. Het marsbevel geeft de route Apeldoorn - Zutphen - Ruurlo - Doetinchem aan. Wij vermoeden dat zij in Munster zullen worden ondergebracht.

BLOEM. Men zegt dat in Utrecht het dagrantsoen van de bevolking uit een halve liter soep bestaat waar ze nu al in geen 3 weken aardappelen in gezien hebben. Ook is de melk op bonnen aangewezen. Maar de melkboer heeft geen melk ook al omdat er geen vervoer is. Er waren 50.000 man uit Rotterdam. Die waren daar tijdens een razzia opgepakt en naar Utrecht komen lopen. In die stad waren ze in grote gebouwen ondergebracht. De nacht hadden ze daar doorgebracht en bijna zonder stro op de grond geslapen. 's Morgens zijn ze in boten geladen en naar Duitsland overgebracht. Daar werden ze aan de verdedigingslinies tewerkgesteld. De geallieerden liggen nu aan de Rijn tot aan de Moerdijk. Ze zijn in hevig offensief bij Aken en bij Metz in Frankrijk. Door de zeer grote schaarste aan verschillende artikelen wordt voor 1 pond suiker f. 30,- betaald. Voor 1 pond boter f. 28,-, 1 pond zout f. 10,-, 1 hectoliter aardappelen f. 15,- en meer, 1 mud rogge f. 140,- en 1 mud tarwe over de f. 200,-. Reinder Evers was met zijn zoon op de Arnhemseweg, in de buurt van Museum Vaals, toen de Tommies een hem achteroprijdende colonne van 3 stuks Duitse vrachtwagens ieder bemand met 12 man in zicht kregen. De Tommies doken tot 7 maal toe op deze wagens en schoten met boordwapens de Duitse wagens in brand. Daar deze geladen waren met munitie kwamen de inzittenden allen om het leven terwijl de wagens uitbrandden.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Omstreeks 14.40 uur. Bommen gevallen tussen Veldekster en spoorlijn in Ugchelen. Geen persoonlijke ongelukken en veel glasschade.

SPOORWEGEN. Op 30 november werd Barneveld weer gebombardeerd met als gevolg aanzienlijke schade aan de spoorweg.

ZIEKENHUIS. Brandstof in het Seminarium. Hier in het gebouw wordt het wel rustiger maar er zijn toch nog steeds grote zorgen. Deze betreffen voornamelijk de brandstof. Er is nu gelukkig een klein beetje cokes gekomen. Aanvankelijk heb ik gemeend ook de gangen en wc´s mee te kunnen verwarmen. Die hebben we er nu afgedaan en voorts alles dichtgedraaid wat maar even er af kon. Dat blijkt nu enorm te schelen, meer dan de helft van de brandstof. Het was de bedoeling veel hout te stoken. Dit dreigt te mislukken door het moeilijke transport. We zouden hout uit Deelen krijgen door boeren uit Beekbergen hierheen te vervoeren. Dat mislukt echter doordat de boeren niet willen. Hun paarden zijn en worden namelijk onderweg door de Duitsers gevorderd. Nu moeten we hout van dichterbij hebben maar dat moet nog afgezaagd worden. Als het hier in huis is gekomen moeten de stobben gekloofd en met de zware cirkelzaag klein gemaakt worden. Daarna moet het vervoerd worden naar de ketels en dag en nacht er in geworpen. Het ketelhuis is aftands. Er wordt steeds in gewerkt. Daar moet weer voor aangevraagd voor toewijzing materiaal enzovoort. Dan zijn er ineens weer geen werklieden omdat zij zich niet op straat durven vertonen. Overigens is het ook moeilijk om werkvolk te krijgen.
- Duitse legertros. Sinds twee dagen komen er door Apeldoorn zeer veel voorbijtrekkende troepen, naar men zegt uit Brabant. Wij herbergen daarvan het paardenvolk bij ons omdat er grote garages zijn die als stallen dienst doen.
- De Aardappels voor Amsterdam. Dr. Hoeneveld bericht uit Alkmaar dat het begonnen transport van de schepen over de Zuiderzee [IJsselmeer] opgehouden is. Een der Beauftragten heeft geëist dat er machines met de schepen mee terug gevoerd zouden worden. Dit is door de agrariërs niet acceptabel geacht. Hij vraagt mij daarop nogmaals naar Behne te gaan en te verzoeken aan de Engelsen te vragen één groot konvooi toe te staan met levensmiddelen op nader te bepalen uur en dag. Ik vraag nu namens wie ik dat kan vragen. Hoeneveld antwoordt dat hij dat met de Burgemeester van Amsterdam zal bespreken. Hij zal mij morgenavond weer opbellen. Voorts zit er voor mij een sprong in de gedachtengang. Waarschijnlijk hierdoor dat men hoopt, door éénmaal te varen, met Duitse toestemming de kwestie van het lading-terug-varen op de lange baan te kunnen schuiven. Dit lijkt mij een onjuiste listigheid. Dat zullen ze nooit nemen. Intussen zit Amsterdam zonder eten. Leiden ook al zoals Hoeneveld terloops nog zei naar aanleiding van een klacht van daar. Zie wat we doen kunnen. Ik pieker er telkens lang over. Soms hangt deze last me als een molensteen op de schouders.

BURGEMEESTER PONT (1 - 30 november).
In de loop van deze maand zijn door de Wehrmachtkommandantur op grond van de verordening van de Rijkscommissaris gevorderd:
a. 50 woonhuizen met inventaris gelegen aan de Rostocklaan (7), Koningstraat (3), Dennelaan (1), Looseweg (3), Soerenseweg (16), 2e Beukenlaan (4), Genistalaan (4), Billitonlaan (1), Jachtlaan (10) en Zwarte Kijkerweg (1),
b. 12 woonhuizen zonder inventaris gelegen aan de Soerenseweg (1), Looseweg (8), Molleruslaan (1), de Voorwaarts (1) en de Zutphensestraat (1),
c. 8 gebouwen namelijk de Jeugdherberg aan de Soerenseweg, de scholen 3 en 28, hotel 'Prinsen' in Ugchelen, 2 bureaus van het Departement van Justitie, een garage aan de Jachtlaan en de Brandweerkazerne,
d. een bouwterrein (1.07.30 hectare) aan de Alexanderlaan.
In hetzelfde tijdsverloop werden door de Wehrmachtkommandantur 10 gevorderde woonhuizen ter beschikking van de vroegere bewoners gesteld. Deze woonhuizen zijn gelegen aan de Regentesselaan (1), Fabriekstraat (5), Weidestraat (1), Marialaan (1), Deventerstraat (1) en Ribeslaan (1). Verder is vrijgegeven het terrein van de voetbalvereniging 'Robus et Velocitas' met tribune en kleedgelegenheid aan de Asselsestraat.
Voor de huisvesting van door vorderingen van de Wehrmachtkommandantur dakloos geworden inwoners van de gemeente was het nodig met hantering van de aan de burgemeester toegekende bevoegdheid 4 woonhuizen te vorderen. Verder is een woonhuis gevorderd voor het onderbrengen van het kantoor van een door bominslag beschadigde fabriek.
In november werd aangegeven de vordering van 7 auto's, 22 rijwielen, 1 autobus, 1 motorrijwiel, 10 paarden, 5 wagens, hooi, prikkeldraad, paardentuigen enz.
De vordering geschiedde door troepenonderdelen en militaire instanties van de Duitse Weermacht. Betaling werd niet ontvangen

1944 ----- 1 december vrijdag.

HARDONK. Bewolkt, geen regen, iets koudere wind. Weinig vliegtuigen. Doortrekkende Duitse troepen plunderen vooral alleenstaande boerderijen en woningen langs de grote wegen, ook veel paarden en vooral fietsen. Mijn watermolen werkt best. Ik heb vandaag ook een lampje in de keuken aangebracht. Echter dit werkt nog niet helemaal naar wens. Nog steeds geen groente.

VAN HOUTUM. 's Nachts om 1.30 uur komt de vrouw van het pension Eljo-Zamy (deze heeft in 1943 joden verraden en bestolen) op het kantoor bij de Duitsers. Zij zegt dat bij haar 17 dekens zijn gestolen. De ene dief beschuldigt de ander. De luitenant gelooft haar en roept alle soldaten voor de garage van mijn oom samen en houdt een korte toespraak. Hij geeft ze vijf minuten bedenktijd. Er komen nog geen dekens te voorschijn. Bieber houdt opnieuw een appèl. Na enige tijd brengen enige soldaten vier dekens. Misschien zijn deze werkelijk bij haar gestolen maar het getal 17 is door deze misdadige vrouw verzonnen. Om 2.30 uur vertrekken alle vrachtauto's met soldaten. De officieren blijven echter nog. Om acht uur komt de diezelfde vrouw van het pension opnieuw en beweert nu dat bij haar ook een bed is gestolen. Zij heeft geen geluk en verdwijnt kort daarop. 's Middags om vier uur vertrekt de Duitse chauffeur met zijn auto en neemt de koffer en de radio van de luitenant mee. Hij neemt van ons afscheid en geeft nog een kleine hoeveelheid suiker. Daarna rijdt hij naar het huis van oom Jan. Daar zitten de overigen. Deze kaarten bijna de hele dag. De zoon van de beruchte pensionbeheerder komt 's middags nog bij de Duitsers. Hij ontvangt een bewijs voor de schadevergoeding. De luitenant neemt om 4.45 uur afscheid. Hij dankt ons voor het onderdak en hoopt dat wij (ook het huis) gespaard mogen blijven van het oorlogsgeweld. Zij vertrekken om 5.30 uur in de richting Duitsland. In de afgelopen nacht vertrokken alle Duitsers uit Beekbergen. Het dorp heeft door hun bemiddeling weer stroom. Enige moffen maakten woensdagmiddag een vliegende bom onschadelijk. Deze lag ten zuiden van Beekbergen in het bos. Alle ramen en deuren moesten worden open gezet. Over de uitwerking is niets bekend. Nu de Duitsers weer weg zijn komen wij er achter dat de geleverde eierkolen, bij de Paters waren gestolen. De moffen lieten in de Sprengen vier lege benzinevaten achter. Burgers leggen er beslag op. Eén explodeert door gebruik van lucifers. Het loopt zonder ongelukken af. Op het nabijgelegen kerkhof [Heidehof] worden weer vier Engelsen begraven. De Britse dominee (krijgsgevangene van het luchtlandingsleger) spreekt een kort woord. Er liggen nu in totaal al 99 Engelsen en Amerikanen en één Rus. Op last van de SD moeten alle joden zich melden die van het dragen van een ster waren vrijgesteld.

BURGEMEESTER PONT. Omstreeks 1 december waren voor zover bekend nog ongeveer 500 personen afkomstig uit Apeldoorn werkzaam aan de IJssellinie.
Het opnemen en afvoeren van évacués is geleidelijk voortgezet. De totale opname in de gemeente Apeldoorn bedroeg naar plusminus 40.000. Dit aantal is naar schatting teruggelopen tot 15.000 à 20.000. Hoewel het in de bedoeling lag alle évacués te herévacueren is dit op last van de Duitse instanties voorlopig gedeeltelijk stopgezet. In verband met het feit dat verschillende évacués met luizen of schurft zijn besmet is in de fabriek van Van Gelder een quarantainestation opgericht. In de school aan de Molenstraat heeft de ontsmetting plaats. Oorspronkelijk was het de bedoeling perceel Hoofdstraat 92 als ontluizinginrichting te gebruiken maar doordat dit gebouw gereserveerd moest blijven voor een noodziekenhuis is daarvan afgezien.

1944 ----- 2 december zaterdag.

HARDONK. Zacht weer, zwaar bewolkt met iets regen, later helder. Weer een onrustige dag met veel zorg en ellende in menig gezin. Om half negen vanmorgen brulde die ellendige luidsprekerauto ´alle mannen van 16-55 jaar zich naar de Markt begeven met volledige uitrusting. Alle andere mannen moeten zich in huis ophouden anders wordt geschoten´. Nou geschoten is er erg veel maar steeds in de lucht. Tegen 1 uur begonnen de huiszoekingen, Hoofdstraat, Nieuwstraat, Korte Nieuwstraat, Deventerstraat enzovoort. De huiszoekingen verliepen nogal tam. Meestal liepen de SS-ers door wanneer geen gehoor verkregen werd. Op het kruispunt Hoofdstraat - Deventerstraat was het begin. Hier stond de SS aangetreden en werd vandaar over de omgeving verdeeld. Tegen 6 uur hoorde een groot aantal mannen op de Markt zich ineens toeroepen ´nach Hause gehen´. Nu dat lieten ze zich geen twee keer zeggen. Of er bij mij ook nog geprobeerd is huiszoeking te doen weet ik niet. Wel werd er tweemaal gebeld. Ik ben niet wezen kijken. Gelukkig is dit weer voorbij. Ik vertrouw de zaak niet helemaal daarvoor deed de SS alles veel te mak en te tam. Dat ligt totaal niet in hun lijn. Toch zijn er al met al weer massa's mannen als slaven weggevoerd. Vandaag veel kanongebulder richting Arnhem. Het watermolentje doet het fijn. Overigens is het verboden en het wordt als ´sabotage´ beschouwd. Het watergebruik neemt daardoor te veel toe.

VAN HOUTUM. 's Morgens horen wij per telefoon uit Apeldoorn dat alle straten door de Duitsers zijn afgezet. Kort daarna wordt duidelijk dat de moffen weer een razzia houden. Leden van de SD, ´Hollandse´ SS en Landwachten gingen al om zes uur tot de drijfjacht over. Zij lichtten vele personen van hun bed. Op de straten staan mitrailleurs opgesteld. De moffen schieten voor angst aanjaging voortdurend in de lucht en maken veel gebruik van handgranaten om de vrees nog groter te maken. Deze brengen echter geen schade aan mensen of huizen toe. In enkele wijken worden oproepen verspreid. Deze luiden: ´Alle mannen tussen de 16 en 55 jaar moeten met de voorgeschreven uitrusting op straat gaan staan. De overige bewoners moeten in de huizen blijven tot dat de actie voorbij is. De mannen van de genoemde jaargangen die bij de huiszoeking nog in de woning worden aangetroffen worden gestraft, waarbij hun particuliere eigendom zal worden aangesproken. Bewijzen van vrijstelling moeten worden meegebracht. De mannen moeten voorzien zijn van warme kleding, stevige schoenen, dekens, regenkleding, eetgerei, mes, vork, lepel, drinkbeker en brood voor één dag. De dagelijkse vergoeding bestaat uit goede kost, rookartikelen en loon volgens geldend tarief. Op hen die een poging doen om te ontvluchten of weerstand bieden, zal worden geschoten´. In Ugchelen staan de soldaten tot aan de Boogaardslaan. ´Hollandse´ SS en Landwacht zoeken binnen de ring huis na huis af. Er rijdt ook een geluidswagen door Apeldoorn. De mannen worden naar het marktplein overgebracht. Zij moeten er soms uren wachten en dat in koude regenbuien. Om twaalf uur vertrekken al enige transporten. Meest per spoor. Echter ook per vrachtauto. Er gaan geruchten dat de moffen ook dekens vorderen. Het wordt echter niet bevestigd. De Duitsers vorderen in Hoenderloo fietsen. Om 1.15 uur moeten een drietal voorbijgangers voor ons huis de fietsen afstaan. Wij houden ons de hele dag in de fabriek op. Alles verloopt rustig. Velen gaan echter nog het bos in. Menigeen loopt er een verkoudheid door op. Na 2 oktober heb ik me voorgenomen nooit meer bij een razzia het bos in te gaan. Redenen hiervoor zijn de verveling die dit met zich brengt en het grote gebrek aan tijd door het bijhouden van dit dagboek. Ik hoop dan ook dit voornemen zo veel mogelijk te kunnen uitvoeren. Door de razzia ben ik niet in staat 's avonds naar Radio Oranje te luisteren. Er verschijnt ook geen krant. Om zes uur horen wij dat er in Apeldoorn 4.000 mannen zijn opgepakt. Zij worden in het gemeentehuis, postkantoor en enige scholen tijdelijk ondergebracht. Zij zouden volgens geruchten naar Hamburg en het Ruhrgebied worden overgebracht. Twee uur later vertelt men dat er weer veel zijn vrijgelaten. De schifting gebeurde naar het beroep. Zo krijgen bijvoorbeeld bakkers vrijstelling. De moffen zochten 's middags tegen 12 uur alle huizen in de Nieuwstraat na, behalve dat van oom Reinier. De reden is onbekend. De neven vertoefden er toch niet. Een SS-soldaat schiet bij Cornelissen dwars door de wasserij. Een ander snijdt bij kennissen het portret van ons Vorstenhuis uit de lijst onder de opmerking ´Dat is een communistisch portret´. Over de razzia zijn verder geen bijzonderheden bekend. Tot de slachtoffers van deze drijfjacht behoort ook onze huidige voorman. Wij zien hem graag vertrekken. Soms komt het voor dat uit één gezin drie of vier zonen zijn opgepakt. Alle grote ruiten van ons huis worden ter bescherming tegen de grote luchtdruk van bijvoorbeeld bommen door latten beschermd. Ik maak deze aan beide kanten van de ruit. Tussen de ruit en de lat bevindt zich vilt. De methode (uit 1940) om plakband over de ramen aan te brengen wordt niet meer gevolgd.

BLOEM. Grote razzia's in Apeldoorn waar ´s nachts al troepen uit Nieuw Milligen aankwamen en 's morgens al vroeg geheel Apeldoorn afzetten. Overal op de voornaamste punten werden de mitrailleurs opgesteld. Iedereen die trachtte te ontkomen werd aangehouden. Andere troepen zochten de huizen af om mannen van 16 tot 50 jaar aan te houden. Zelfs politiemannen onder de 30 jaar werden opgepakt. Op het marktplein werden ze verzameld waarna deze mannen (men spreekt van 1600) in 3 treinen geladen zijn. Wat niet mee kon kon weer naar huis terug. Deze treinen gingen richting Enschede maar onderweg sprongen er al mannen uit. Verder werd gereisd naar Gronau en toen verder naar Bocholt achter Zevenaar. Daar werd een trein beschoten door de Tommies. Bij deze beschieting werden 3 wagons getroffen wat aan 14 man het leven kostte en waarbij 60 mannen gewond werden. De mannen werden onder bedreiging gelast in een andere trein over te stappen. De mannen weigerden en toen moesten ze maar lopen. Velen maakten er toen weer gebruik van om te vluchten. Omdat de Duitsers toen begonnen te schieten eiste dit echter opnieuw slachtoffers. Men zegt dat het aantal slachtoffers is gestegen tot 40 doden en 120 gewonden. Toch zijn er nog veel ontkomen waarvan er hier ook een drietal passeerden die van Zevenaar waren komen lopen. 's Avonds kwam een man onderdak vragen die van achter Doetinchem was komen fietsen en beladen was met rogge en tarwe enzovoort. Hij was op de terugweg naar Haarlem. Daar waren haast geen levensmiddelen te krijgen anders dan alleen tegen zeer hoge prijzen. Van een wittebrood van 8 ons moesten ze met 3 man een week leven. Hij had meegemaakt dat er daar een Duitser was vermoord waarop uit de politieke gevangenis te Amsterdam een 12-tal mensen gehaald werden, 8 uit Amsterdam, 2 uit IJmuiden en 2 uit Haarlem. Ze werden uit Amsterdam vervoerd naar de duinen om op hun doodkisten gezeten daar gefusilleerd te worden.

POLITIE. Door de Duitse overheid zijn gevorderd voor tewerkstelling: van de gemeentepolitie, 1 opperwachtmeester, 8 wachtmeesters, wachtmeester Klinkhamer en van de gedetacheerde Marechaussee 10 wachtmeesters. Vandaag is door de Duitse Overheid een razzia gehouden. Er zijn naar schatting 4.000 á 5.000 mensen gevorderd voor tewerkstelling waaronder 31 politiemensen. Zij werden weggevoerd voor tewerkstelling in de Nederlandse grensstreek op Duits gebied. Het om het leven komen van circa 20 van deze mensen door een treinbeschieting in Bocholt (daarbij werden ook velen gewond) bracht onder de bevolking grote onrust teweeg. De stemming van de bevolking is hierdoor nerveus.

ZIEKENHUIS. Razzia. Vandaag een nieuwe mensenjacht in de meest mensonterende vorm. Mijn assistent v.d. Hoeven springt in Rijssen uit de trein en komt ongedeerd terug.

BURGEMEESTER PONT. Vandaag vond wederom een razzia plaats. Het bleek dat noch de Wehrmachtkommandant noch de heer Kolbmüller, Vertreter des Beauftragten beim Reichskommisser für die Povinz Gelderland, hiervan op de hoogte waren. Alle mannen tussen 17 en 55 jaar moesten zich op het Marktplein melden en daar werd aan de lopende band nagegaan of zij al dan niet voor een vrijstelling in aanmerking kwamen. Het behoeft uit de aard der zaak geen betoog dat dit onderzoek op zeer gebrekkige wijze plaats vond om de eenvoudige reden dat de tijd ontbrak om geval voor geval rustig te onderzoeken. Het maatschappelijke leven stond die dag volkomen stil aangezien alle mannen of in het gelid op het Marktplein stonden of waren ondergedoken. Naar schatting zijn op die dag ongeveer 4500 mannen met treinen in Oostelijke richting weggevoerd. De zondag daarop bereikte Apeldoorn het bericht dat een van de treinen waarmee deze mensen waren vervoerd in de omgeving van Bocholt was beschoten. In totaal waren hierbij 19 doden en tal van gewonden te betreuren. De Burgemeester vond gelegenheid de gewonden al de volgende dag in Bocholt en Harreveld te bezoeken. Door de verwarring, die na de beschieting ontstond, hebben vele personen kans gezien de benen te nemen en weer over de IJssel naar Apeldoorn terug te keren. Ook de weggevoerde gemeenteambtenaren is bij die gelegenheid een gedeelte ontsnapt en teruggekomen. Naar schatting verblijven nu nog ongeveer 1500 personen uit Apeldoorn afkomstig achter de IJssellinie verdeeld over Beek, Zevenaar, Elten en Rees. Over de toestanden die te Rees heersen wordt kortheidshalve verwezen naar de betreffende rapporten.

1944 ----- 3 december zondag.

HARDONK. Heldere morgen, geleidelijk bewolking. Erge regenmiddag, in de avond droog en donker, veel wind. In de lucht wat activiteit op afstand en enkele zware ontploffingen. Gisteren zijn 2000-3000 mannen en jongens als slaven weggevoerd voor de Duitse oorlogsmachine. Een groot gedeelte wordt per trein versleept en zal wel de grens overgaan. De slavenjagers hebben gisteren nog geschoten op papierbakken in een papiermagazijn. Uit baldadigheid werden handgranaten in de Grift geslingerd. Een foto van Koningin Wilhelmina, prins Hendrik en prinses Juliana uit de lijst gesneden, meegenomen, aan een boom vastgemaakt en erop geschoten! Vandaag heel rustig, wel werd er 's avonds telkens met een zaklantaarn op je geschenen als je op straat liep. In de kerkdienst in de Grote Kerk had de predikant een kaarsje nodig om zijn aantekeningen te kunnen raadplegen.

VAN HOUTUM. 's Morgens worden Henk en ik (we slapen op de fabriek) door tante Dries gewekt. Vier Duitsers patrouilleren voor ons huis op de weg. Wij staan op en bespioneren hen even later door een dakraam. Eén gaat naar ons huis en loopt eromheen. Kort daarop volgen twee anderen. Zij gaan echter niet naar binnen. Iedere voorbijganger wordt aangehouden en moet zich legitimeren. Een man die uit de richting Apeldoorn komt wordt doorgelaten. Hij vertelt even later aan mijn vader dat hij al vele malen is aangehouden. Overal staan soldaten. De moffen verdwijnen om negen uur in de richting Viersprong. Enkele jongemannen, die zodoende buiten de ring komen, lopen snel het bos in. Tien minuten later staan de SS-ers weer aan het fabriekshek. Zij patrouilleren over grote afstand. Zij laten alle fietsers uit de richting Apeldoorn na legitimatie door. Alle fietsers uit de richting Hoenderloo moeten echter mee naar de garage van Schippers. Daar wordt hen het rijwiel afgenomen. Het doet ons dan ook meer aan een fietsenvordering dan aan een razzia denken. Twee soldaten rijden voortdurend rondjes met een gevorderde tandem. Om 10.50 uur loopt een mof bij oom Jan het terrein op. Wij zoeken (met ons zevenen) onze schuilplaatsen in de fabriek weer op en blijven daar tot het weer veilig is. Zo zitten wij drie kwartier in een dikwijls ongemakkelijke houding. De soldaat heeft intussen tweemaal getelefoneerd. Andere moffen schieten uit verveling enige malen door het bordje met de sleutel en werpen er ook nog een handgranaat naar. Zij vertrekken om twaalf uur in de richting Apeldoorn. Enkele soldaten hebben nog bij het pension Eljo-Zamy gegeten. Oom Gerrit gaat de Duitsers lopend achterna en ziet bij Schippers een groot aantal gevorderde fietsen staan.

BLOEM. In de nacht van 2 op 3 december om half elf is een voltreffer gevallen op het postkantoor te Wilp aan de Molenallee. De posthouder Roelofsen met vrouw en 3 kinderen werden gedood. Vijf andere inwoners werden wel gewond maar behielden het leven. De doden hadden op het bed gelegen alsof ze sliepen. De bom was midden in de woning terecht gekomen. Het huis was finaal uiteen geslagen. De balken hadden boven in de bomen gehangen. Een buurman had zijn meubels ook bij deze Roelofsen opgeslagen omdat zijn huis door de Duitsers in beslag genomen. Ook dit werd vernietigd.

1944 ----- 4 december maandag.

HARDONK. Droog weer, erg veel wind. Rustige dag. De mensen zijn zeer nerveus door geruchten over nieuwe razzia's. Vermoedelijk veroorzaakt door de aanwezigheid van Grüne Polizei. Vandaag bericht dat de trein, waarmee de mannen zaterdag naar Duitsland versleept werden, even over de grens bij Bocholt beschoten is. Daarbij vielen helaas 14 doden, 60 zwaar- en 20 lichtgewonden. De lichtgewonden en doden zijn gisteren hierheen gebracht. De zwaargewonden komen vanavond. Vandaag zeer druk op straat. Verscheidene mensen willen toch proberen op één of andere manier morgen Sinterklaas te vieren.

VAN HOUTUM. 's Nachts ranselen twee Landwachters de Ugchelse politieagent Zijlstra af. Ze maken daarbij gebruik van een boksbeugel. Het staat in verband met een houtdiefstal. Deze agent berispte een moffenmeid met houtzagen. Daarop gaf ze hem een klap in het gezicht. Zijlstra maakt hiervan een proces-verbaal op. Hierop volgde een vechtpartij tussen haar vrijer en een kornuit [de Landwachters] met de politieagent. Op het station wordt een lijst aangeplakt met namen van de Apeldoorners die bij een treinbeschieting in Bocholt zijn gedood. Het was de trein die een deel van de slachtoffers van de recente razzia naar Duitsland vervoerde. Er zijn tenminste 80 gewonden gevallen. In Apeldoorn verschijnt geen krant meer. Alle drukkers zijn zaterdag opgepakt. De krant van zaterdag wordt nog wel bezorgd. Een mededeling van de burgemeester is gericht tot hen die clandestien stroom verbruiken. Het clandestien verschaffen van stroom wordt voortaan gelijkgesteld met sabotage. 's Avonds gaan er geruchten dat er vannacht in Beekbergen en Ugchelen razzia's zullen worden gehouden. De weg zou om acht uur (begin spertijd) worden afgezet. Het gerucht verspreidt zich snel. Daardoor ontstaat een bijzondere zenuwachtige stemming. Velen gaan dan ook in het bos slapen. Henk en ik moeten na het avondeten naar de fabriek. Ik mag om 8 uur en 8.25 uur niet naar de radio bij F. Preller [Hoenderloseweg 147] luisteren. Maar ik stoor me hier niet aan. Het blijkt later dan ook dat ik de enige ben die gaat luisteren. Ik deel daarna de nieuwsberichten per telefoon nog aan de huisgenoten mee. Dit baat weinig. Men geeft mij veel standjes. Wat blijkt nu? Het gerucht is grote onzin en is misschien wel door de moffen verspreid om de angst onder de burgers te vergroten.

1944 ----- 5 december dinsdag.

HARDONK. Sinterklaas, maar in menig gezin zal geen leuke stemming geweest zijn. Veel geschiet en gevlieg. Een munitieauto bij Seminarie nog even beschoten. Verder gelukkig alles rustig gebleven. Nog buiig, hagel en regen.

VAN HOUTUM. Minstens de helft van ons fabriekspersoneel komt 's morgens uit het bos. Van razzia's is niets te bespeuren. Om 10.20 uur laten jagers vijf bommen in de richting van de spoorlijn vallen. Het mitrailleurvuur is nauwelijks boven het fluiten van de toestellen te horen. Het herhaalt zich om twaalf uur. Tegelijkertijd beschieten drie jagers twee munitiewagens bij het seminarium. Beide auto's vliegen uit elkaar. Eén vrouw wordt daarbij gedood. Om 1.15 uur vliegen opnieuw jagers boven de spoorlijn. Er valt een bom. Twintig minuten later volgen drie nieuwe bommen. Om 1.45 uur valt er een benzinetank. Ik ga onmiddellijk kijken. Hij is op een bouwland circa 800 meter van ons huis gevallen. Omwoners tappen de benzine af en krijgen twee emmers vol. De aluminiumtank heeft een plat model zoals wij niet eerder gezien hebben. Vervolgens fiets ik naar het Ugchelsebos. Daar zijn gisterenavond om 8.20 uur twee bommen gevallen. Sparren van 50 centimeter doorsnede zijn als lucifershoutjes afgeknapt. Het huis (200 meter verder) van mevrouw Roosegaarde-Bisschop [Hoogbuurloseweg 145] heeft veel glasschade. De bomkraters liggen minstens 2 1/2 kilometer van de spoorlijn. 's Morgens krijgen wij uit Amsterdam twee kranten met bijzonderheden over de diefstal bij de Nederlandse Bank in Almelo. Daar werden 47 miljoen gulden gestolen. Men beweert dat dit bedrag besteed is aan de uitbetaling van het spoorwegpersoneel. Deze ontvangen hun loon nog regelmatig. Het aantal doden van de beschoten trein bij Bocholt stijgt tot 28. In Apeldoorn liggen in het ziekenhuis twaalf lijken van verzetsmannen uit Amersfoort. Alle vandaag afgeworpen bommen op de spoorlijn zijn misgegooid. In Assel vielen bommen op de bekende modelboerderij. Deze is samen met vier strobergen met ongedorst stro tot de grond toe afgebrand.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Omstreeks 08.30 uur een lichtkogel gevonden in het Willem de Zwijgerpark. Geen persoonlijke ongelukken, geen schade.
Omstreeks 11.30 uur een militaire vrachtauto met munitie beschoten ter hoogte van perceel 370 aan de Arnhemseweg. Door deze beschieting werd Marianne Scharis, geboren 25 februari 1871, wonende aan de Arnhemseweg 370, in haar rechterdijbeen getroffen. Daaraan is zij overleden. Glasschade aan omliggende percelen.
Omstreeks 13.45 uur een bominslag te Assel waardoor de boerderij van de heer Westerwoudt (Assel 2) tot aan de grond toe is afgebrand. Eveneens zijn de nabij de boerderij staande roggemijten verbrand. Geen persoonlijke ongelukken.

BRANDWEER. Bij een aanval op het Station Assel werd de modelboerderij van de heer Westerwoud getroffen en brandde totaal af.

1944 ----- 6 december woensdag.

HARDONK. Morgennevel, om het vriespunt, overdag droog. In de middag veel bommenwerpers op hun terugtocht over, in de vroege avond geweldig veel. Gisteren de modelboerderij op Assel verbrand door een luchtaanval op de spoorlijn die daar ook vernield werd. De weggevoerde slaven zijn maandagmiddag zowat geheel Westfalen doorgesleept en tenslotte in Zevenaar terechtgekomen. Daar kregen ze voor het eerst warm eten (soep!). Al die tijd hadden ze slechts 2 sneden brood als voedsel gehad. Er is sprake van pogingen al deze weggevoerden weer naar Apeldoorn terug te krijgen. Later blijkt dat dit slechts enkele categorieën onder hen betreft. De anderen zijn inmiddels naar Elten overgebracht. De razzia van zaterdag blijkt op het Loo, Wenum en Wiesel niet zo mak te zijn verlopen als hier op de Hoofdstraat en omgeving het geval is geweest. In eerst genoemde buurschappen waren dan ook de meeste slachtoffers daar 's morgens om zeven uur niemand in die omgeving iets wist wat er die dag zou gebeuren. Iedereen werd weggesleept, zelfs zieke of invalide personen, ambtenaren, politieagenten, huisvaders met zieke vrouwen of kinderen. In deze week krijgen we 4 eieren per persoon en binnenkort misschien noodrantsoen biscuits! Vandaag voor het eerst weer eens groente kunnen krijgen, wat bieten.

1944 ----- 7 december donderdag.

HARDONK. Bewolkt, somber weer, enige regen. Telkens hoor je verhalen over mannen die aan de slavenjacht van zaterdag zijn ontsnapt. Van de anderen zijn helaas verscheidene personen overleden. Van de strijd hoor je niets daar de krant wegens het wegroven van het personeel niet uitkomt. Vuil wordt niet opgehaald, bakkers komen niet. Alle leven is door de bezetter opnieuw totaal ontwricht.

VAN HOUTUM. Nu er nog geen krant verschijnt worden de berichten in Apeldoorn aangeplakt. Zo moeten bijvoorbeeld alle arbeiders weer naar hun bedrijven terugkeren op straffe van gijzeling. Het is voor tweeërlei uitleg vatbaar. Het kan zijn om een nieuwe razzia voor te bereiden maar ook een maatregel om de grote wanorde in de voedselvoorziening op te heffen. Het personeel blijft namelijk uit angst voor razzia's in huis. Wat de Duitsers met de opgepakte burgers doen is hun zelf niet duidelijk. De Apeldoorners werden naar Duitsland vervoerd en later via een omweg naar Zevenaar en andere steden bij de Rijn. Veel van hen zijn naar huis ontsnapt. Er gaan geruchten dat het broodrantsoen aanstaande zaterdag zal worden verminderd. De meelvoorraad in onze gemeente is bijna uitgeput. Sommige bakkers krijgen deze week al niet meer hun volle toewijzing. Hierdoor kunnen niet alle mensen brood op hun bonnen kopen. 's Middags passeren vier boerenwagens met aardappelen in de richting Hoenderloo. Zij zijn bestemd voor de inwoners van Harskamp. De Duitsers hebben er destijds (na de vondst van een geheime zender in Otterlo) alle voorraden aardappelen weggevoerd en op degene in het land een rooiverbod gelegd. Harskamp moet nu van de voorraad van Apeldoorn leven. De SD neemt veel vooraanstaande Apeldoorners gevangen. Daaronder dominee Borgers van de Lutherse Kerk, de directeur van Mariëndaal, Oosterbaan leraar HBS en zoon, notaris Brouwer en een dame. Ze zijn allemaal naar de kazernes overgebracht. De moffen vonden Oosterbaan op de HBS en stelden voor het gebouw een mitrailleur op en arresteerden hem daarna. Zijn vrouw moest het huis voorgoed verlaten. De reden van deze arrestaties zijn onbekend.

1944 ----- 8 december vrijdag.

HARDONK. Meest droog, maar in de avond iets regen. Personen van 16-40 (manlijk) mogen niet over de IJssel. Vanavond twee zware ontploffingen, vermoedelijk V-1's in de omgeving Troelstra-oord neergekomen. In Beekbergen glasschade. Ons broodrantsoen is verminderd van 1600 tot 1400 gram, kaas verhoogd van 100 tot 200 gram, verder slechts 1/2 liter taptemelk, geen meel en suiker, wel weer 100 gram boter. Aardappels nog steeds 3 kilo per persoon per week. De Lutherse predikant ds. Borgers gisteren gevangen genomen.

VAN HOUTUM. Om 4.45 uur horen wij twee zware explosies in de richting Beekbergen. De vuurstralen zijn goed te zien. Het leek wel of de ruiten zouden springen. Er gaan geruchten dat de Duitsers de komende drie dagen fietsen, kippen, konijnen enzovoort zullen vorderen. Het broodrantsoen wordt voor Apeldoorn tot 1.400 gram teruggebracht. Er is 's middags om 4.45 uur bij Beekbergen een vliegende bom ontploft. In het hele dorp is glasschade. In de kraters zouden grote stukken metaal liggen. De bomen zijn weggedrukt maar niet door de scherven afgesneden. Er zijn lijsten in omloop met de doden en gewonden van de beschoten trein in Bocholt. Er zijn 20 doden. In de ziekenhuizen van Apeldoorn, Hälderen, Rees, Harreveld en Bocholt liggen respectievelijk 14, 8, 1, 6 en 14 gewonden. Verder zijn er nog elf gewonden waarvan de plaats van verpleging niet bekend is.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Omstreeks 16.15 uur is tussen de Stoppelbergweg en Klein Paradijs te Beekbergen een V-1 neergekomen en ontploft. Daardoor is veel glasschade aangericht in de omgeving. Geen persoonlijke ongelukken.

BRANDWEER. Om 16.54 uur viel de eerste V-I neer in onze gemeente. Hij kwam terecht achter het Sanatorium aan de Loenenseweg te Beekbergen. De glasschade was enorm. Er waren enkele gewonden.

1944 ----- 9 december zaterdag.

HARDONK. Kouder weer, regen en natte sneeuw. Eergisteren razzia in Zutphen. Hier worden opnieuw twee razzia's verwacht. Licht op het waterrad doet het vanavond slecht, vermoedelijk door minder druk op de waterleiding.

VAN HOUTUM. 's Morgens om negen uur klopt een Duitse soldaat aan de kantoordeur en vraagt even een schrijfmachine te leen. Zogenaamd om een verlofpas te typen. Hij krijgt deze niet. De soldaat blijft een verdachte houding aannemen. Opeens bemerkt mijn vader dat hij een dikke massieve gouden ketting om de pols draagt. Dit is voldoende bewijs dat hij de schrijfmachine probeerde te stelen. Wij horen om 11.15 uur een zeer zware ontploffing. Iedereen denkt weer aan een vliegende bom. Niemand weet echter de oorzaak van de explosie. Er verschijnt weer een Mededelingenblad. Echter aan één kant bedrukt. Er zijn zes vrachtauto's onderweg om de gewonden uit Harreveld op te halen.

1944 ----- 10 december zondag.  HARDONK. Regenachtige ochtend, later opklarend en droog weer. In de middag nogal veel vliegtuigen. Aanvallen op bruggen bij Deventer en Zutphen. Helaas een bom op het hotel aan de Hoofdweg te Loenen. Daardoor 15 doden (Bosoord, Hoofdweg 109, misschien geen bom, maar een V-1 geweest). Vanavond doet het licht het uitstekend.

VAN HOUTUM. Om drie uur 's nachts passeren 27 tweemotorige bommenwerpers. Het luchtdoelgeschut in Apeldoorn is zeer actief. De vliegtuigen verdwijnen in westelijke richting. Kort daarop komen patrouillerende jagers over.

BLOEM. Eénmotorige vliegtuigen hebben een aanval gedaan op het station in Loenen en deze niet getroffen maar wel het stationskoffiehuis van Berends. Hier hadden passerende mensen een onderdak gevonden evenals evacués. Al deze mensen en ook 2 eigenaren, in totaal 31 personen, zijn gedood omdat een voltreffer in het voorste gedeelte van het café terechtkwam. In het achterhuis bleven de mensen gespaard. Ook een wieg met een klein kind is behouden gebleven. Doordat het puin van het huis er overheen gevlogen was. Hier passeerde een aantal groepen van 6 stuks zware bommenwerpers. Die werden door zeer zwaar afweergeschut van Zutphen en Deventer bestookt. Echter zonder effect.

POLITIE. Vandaag zijn door geallieerde vliegtuigen bommen afgeworpen te Loenen, gemeente Apeldoorn. Het café Boschzicht kreeg twee voltreffers. Hierdoor werden 35 mensen gedood en 3 gewond. Behalve dit pand kregen enkele van deze panden glas- en dakschade. Totaal werden 11 bommen afgeworpen die alle geëxplodeerd zijn.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Omstreeks 15.30 uur bominslag in Loenen. Perceel Hoofdweg 109 kreeg 2 voltreffers waardoor dit pand totaal werd vernield. Hierdoor werden 35 personen gedood en enige personen zwaar gewond. Veel glasschade in de omgeving.

BRANDWEER. Dit was een zwarte dag voor Loenen. Bij de luchtaanval op het Station werd het Stationskoffiehuis aan de Hoofdweg totaal vernield. Vanwege de Arnhemse evacuatie waren er plusminus 40 mensen in huis. Hiervan werden er 34 gedood.

1944 ----- 11 december maandag.

HARDONK. Over het geheel droog weer. In de middag telkens iets zon. In de afgelopen nacht veel militair verkeer over de Harskamp, Hoenderloo, Ugchelen, Eendrachtstraat en verder richting Zutphen. Het aantal doden bij bom op het hotel in Loenen helaas 27. Vanmorgen een V-1 ontploft tussen Ugchelen - Hoenderloo. Heel weinig Duitsers op straat.

VAN HOUTUM. Om 11.45 uur zien mijn vader en oom een V-2 afschieten. Deze beweegt zich eerst langzaam maar later steeds sneller en verdwijnt in de wolken. Kort daarna komt het projectiel echter weer snel uit de wolken te voorschijn en stort in de richting Deelen neer. Wij horen tot twee maal toe een zware explosie. Vuurstralen zijn niet te zien. De V-2 die mijn vader 's morgens heeft zien vallen ligt tussen Hoenderloo en Deelen en heeft weinig schade veroorzaakt. Gisterenmiddag zijn bij het station in Loenen drie bommen gevallen. Twee vielen naast de rails en de derde viel op het stationsgebouw. Daar bevonden zich 40 evacués. Een andere bom viel op een afgelegen hotel (Silven) waar zich ook evacués bevonden. Er werden in totaal 28 personen gedood. Arbeiders moeten op Deelen alle kabels uit de grond graven. Er ligt ongeveer tien kilometer vooroorlogse kabel in de grond. Personen tussen 16 en 40 jaar mogen bij decreet van Rauter de IJssel niet oversteken. Vandaag kreeg ik drie Vliegende Hollanders [strooibiljetten] uit Rotterdam en Kootwijk.

BLOEM. Vliegtuigen bestookten een autocolonne. Daarbij een soldaat het been afgeschoten en een ander in de dij geraakt.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Omstreeks 09.20 uur een bom ontploft in weiland naast perceel Oude Zwolseweg 125. Geen persoonlijke ongelukken. Veel glasschade.

BURGEMEESTER PONT [december 1944]. Dem Reichskommissar für die besetzten Niederländischen Gebiete, Reichsminister Dr. Seyss-Inquart.
Het zij mij vergund Herr Reichsminister Uwe aandacht te vragen voor het navolgende.
Op 21 september j.l. had ik de eer mij schriftelijk tot U te wenden met het verzoek, mij op de in dit schrijven aangegeven gronden te willen ontheffen van mijn functie als Burgemeester der gemeente Apeldoorn.
Op dit schrijven mocht ik nimmer enig antwoord ontvangen, zodat ik mij zij het ook tegen mijn zin, moreel verplicht achtte, mijn ambt te blijven waarnemen, daar mijn op volger klaarblijkelijk nog niet door U, mijnheer de Rijkscommissaris kon worden aangewezen.
In de afgelopen maanden hebben zich evenwel omstandigheden voorgedaan, welke het mij tot mijn leedwezen niet langer mogelijk maken aan het hoofd der gemeente Apeldoorn te blijven staan. Het is U, mijnheer de Rijkscommissaris, ongetwijfeld voldoende bekend, dat de overwinning der Duitse wapenen op het Bolschewisme door mij zonder reserve als noodzakelijke voorwaarde wordt beschouwd voor de toekomstige bloei van Europa en de samenwerking der Europese Germaanse volkeren. Juist omdat Nederland, dat steeds door zo nauwe banden met het Duitse Rijk verbonden is geweest als het ware voorbestemd is om als overbruggend element ook door zijn ligging ene belangrijke rol te spelen bij het effenen der betreurenswaardige tegenstellingen welke nog steeds tussen Germaanse broedervolkeren bestaan, heb ik veel, dat door mij als onrecht tegenover mijn Vaderland wordt gevoeld, verdragen.
Tot mijn grote teleurstelling heb ik evenwel moeten constateren, dat in de afgelopen maanden tegenover de Nederlandse bevolking op zich zelf al zeer harde maatregelen worden doorgevoerd op een zo onmenselijke en gruwelijke wijze, dat zelfs zij, die steeds volledig begrip hebben gehad van de Duitse visie op het wereldgebeuren, hierdoor ernstig ontstemd en in hun vertrouwen geschokt.
Bepaaldelijk het feit, dat op steeds lichtvaardige wijze nadrukkelijk gegeven beloften werden geschonden zodra zulks enigerlei instantie opportuun scheen, heeft funeste gevolgen gehad, niet slechts ten opzichte van het vertrouwen in het Duitse woord doch ook in de toezeggingen van de Nederlandse autoriteiten, die terecht of ten onrechte alsmede verantwoordelijk worden beschouwd.
Enige voorbeelden uit het jongste verleden, welke voorbeelden zich bepalen tot de gemeente Apeldoorn moge dit illustreren.
Op 29 september werd door mij op last van den vertegenwoordiger van den Beauftragte der provincie Gelderland voor arbeidsaangelegenheden een oproep gedaan in de Nieuwe Apeldoornsche Courant tot het verkrijgen van arbeidskrachten voor den IJsselstellungbau. Uitdrukkelijk werd daarbij vermeld, dat deze arbeid 8 à 10 dagen zou duren. Weliswaar werd aan dezen oproep praktisch geen gevolg gegeven, hetgeen door mij ook was voorspeld, doch ook in den oproep welke de Beauftragte op 2 oktober, de dag der actie deed aanplakken, werd slechts van enkele dagen gerept. Niettemin heeft men er van hoger hand, ondanks alle daartoe door mij aangewende pogingen, niet toe willen besluiten het gegeven woord in te lossen. De Beauftragte verklaarde mij op 2 oktober persoonlijk en met nadruk, dat de actie einmalig zou zijn. Niettemin werd deze actie op 2 december herhaald onder omstandigheden welke de vorige in ondoordachtheid en vernedering nog overtroffen. Ik denk daarbij aan het ongehoorde feit, dat Nederlandse SS-mannen werden gebruikt om Nederlandse burgers tot den arbeid voor de Duitse Wehrmacht op Duits gebied te dwingen.
Aan de van alle kanten door Duitse autoriteiten gegeven geruststellende verklaringen, dat de mannen in Nederland voor den IJsselstellungbau zouden worden gebruikt, heeft men zich namelijk niet gehouden, hetgeen U niet onbekend kan zijn.
Dat deze Nederlandse SS mannen voor zover zij zich oprechte Vaderlanders voelen en dit is stellig bij een zeer groot deel nog het geval, deze taak welke zij als een soort ´beulstaak´ beschouwden, met grote innerlijke tegenzin hebben verricht, behoef ik U wel nauwelijks te verzekeren.
Op last van den vertegenwoordiger van den Beauftragte bij de Weermacht-kommandantur alhier, heb ik herhaaldelijk per annonce in het Apeldoornsche Mededeelingenblad mannen opgeroepen om bepaalde werkzaamheden voor de weermacht te verrichten. Steeds moest daarbij vermeld worden dat zij die zich beschikbaar stelden vrijgesteld zouden worden van den IJsselstellungbau. Ook deze belofte werd met voeten getreden. Vrijstellingen welke bij de actie op 2 oktober na onderzoek door Duitse Autoriteiten werden verleend, werden op 2 december zelfs niet de moeite ener nadere beschouwing waardigheid gekeurd.
Ofschoon in de strooibiljetten, welke huis aan huis werden afgegeven werd bevolen alle Ausweise welke men bezat ter controle mede te brengen, heeft deze controle naar ik persoonlijk heb kunnen vaststellen, in geen enkel geval plaats gevonden.
Ik kan het optreden slechts als ergerlijk kwalificeren. Zij die zich aan een dergelijke trouweloosheid hebben schuldig gemaakt, dienden mijns inziens wegens ondermijning van het gezag van U, mijnheer de Rijkscommissaris, publiekelijk ter verantwoording worden geroepen.
Dat bij deze Auskämmungsaction geen registratie werd gehouden zodat zwaar zieken, onvolwaardigen, oude stakkers en onmisbaren voor het bedrijf evenzo verdwenen is betreurenswaardig en wijst op een volslagen gebrek aan organisatievermogen.
Teneinde een zogenaamde papierwinkel te voorkomen is het enige resultaat dat thans een onnoemlijke arbeid moet worden verricht, zowel door het voeren van besprekingen als door het opstellen van brieven om de ergste onrechtvaardigheden te herstellen.
Tegenwerpingen door Abschnittsleiter in den Achterhoek, dat de Nederlanders door van het werk weg te lopen zelf de oorzaak zijn geworden van deze hernieuwde actie, kunnen door mij niet als steekhoudend worden erkend. Ten eerste omdat nu eenmaal de termijn van 8 à 10 dagen was beloofd en in de tweede plaats omdat het verzameld houden der weggevoerde arbeiders een zuivere Duitse aangelegenheid is.
Van onvoldoende gecontroleerde Nederlandse arbeiders, die tegen hun wil zijn samengebracht tot het aanleggen van versterkingen, te verwachten, dat zij gedurig tezamen zullen blijven, terwijl zij gelegenheid hebben om naar huis terug te gaan is te veel gevergd en getuigt althans van zéér weinig inzicht in het Nederlandse Volkskarakter.
Den Generalkommissar für Verwaltung und Justiz, Dr. Wimmer, deelde ik bij een persoonlijk onderhoud al mede, dat ik tegenover mijn bevolking niet als woordbreker te boek wilde blijven staan en dat ik overtuigd, dat men niet geneigd of bereid zou zijn mijn geschokt moreel gezag te herstellen - mij en tegenover mijn geweten en tegenover de aan mijn zorgen toevertrouwde bevolking zedelijk verplicht achtte, mijn ontslag in te dienen.
Daar het evenwel niet in mijn karakter ligt onder moeilijke omstandigheden te verzagen, verklaarde ik daarbij met nadruk, te willen afwachten of de burgerij, niettegenstaande hetgeen ten spijt van mijn handtekening was gepasseerd, op mijn aanblijven zou prijs stellen.
Een bijeenkomst van vooraanstaande Apeldoornse ingezetenen onder leiding van één der wethouders, heeft aangetoond, dat zulks in de gegeven omstandigheden niet althans onvoldoende het geval is. Weliswaar ontving ik een zeer waarderend schrijven ondertekend door de Secretarissen-Generaal van de Departementen van Opvoeding enz. Justitie en Binnenlandsche Zaken, waarbij er bij mij op werd aangedrongen aan mijn voornemen om te bedanken geen gevolg te geven, doch hoewel deze geste door mij wordt gewaardeerd, zij geen wijziging kunnen brengen in mijn besluit aangezien ik deze verklaring niet als representatief van de burgerij kan doen gelden.
Ik vertrouw, mijnheer de Rijkscommissaris, dat U mij mijn naar rijp overleg genomen besluit niet wilt opvatten als ingeving door enig minder correct motief. Ieder streven tot tegenwerking van den persoon, die mij in mijn functie heeft benoemd, is mij vreemd.
Mocht U tot mijn leedwezen deze zienswijze niet kunnen delen zo ben ik bereid de gevolgen van mijn beslissing te dragen.
Ik heb dringend behoefte aan rust en wil conflicten vermijden, die gezien de bij vele Duitse autoriteiten thans heersende mentaliteit op den duur niet kunnen uitblijven. Dringend verzoek ik U dan ook in afwachting van het aan mij te verlenen ontslag, mij terstond ingaand ziekteverlof te willen verlenen.

ZIEKENHUIS. Ontslag Burgemeester. Naar aanleiding van deze razzia heeft de burgemeester ontslag gevraagd. De wethouders proberen een votum uit de burgerij te krijgen om hem hier te houden. Aangezien ONZE man nog altijd mr. Quarles is kunnen wij voor mr. Pont niets doen. Er komt dus geen antwoord op de vraag van de wethouders.

1944 ----- 12 december dinsdag.

HARDONK. Bewolkte lucht, droog, niet zo koud. In de avond nogal wat vliegtuigen. Vanavond werkt mijn watermolentje niet, dat wordt in het donker zitten. Nieuws hoor je helemaal niet.

VAN HOUTUM. 's Morgens horen wij dat twee Duitse soldaten in gummicapes gisterenavond om 7.30 uur bij oom Hendrik Palm hebben ingebroken. Zij waren van plan in het huis van oom Dolf een inval te doen maar deze is enige dagen geleden gestorven. Zij gingen daarop naar de woning van oom Hendrik omdat in de andere een dode was. Zij wisten binnen te komen onder de leugen dat zij zoon Willem voor de arbeidsinzet kwamen arresteren. Eén ging de huiskamer in en legde de aanwezige familie kamerarrest op. Twee kennissen die voor acht uur naar huis wilden mochten met veel moeite vertrekken. De andere ging naar boven. Mijn oom wilde achterna gaan maar werd tegengehouden. Zij maakten aanmerkingen op het elektrische licht. Het was volgens hen verboden. De moffen vertrokken na drie kwartier en merkten op dat ze nogmaals terug zouden komen voor de zoon (deze was niet thuis). Mijn neef kwam later en werd door zijn overdonderde ouders zo bang gemaakt dat hij het één en ander in een koffer ging pakken om tenslotte maar met de Duitsers mee te gaan. Terwijl Willem hiermee bezig was ontdekte hij dat van hem vier horloges waren gestolen. Na het één ontdekte men het ander. Zo werd het duidelijk dat de dieven een ijstrui, vijf horloges (ook het gouden horloge van mijn oom), het juwelenkistje van mijn tante (wegens verjaardag te voorschijn gehaald), een gouden dasspeld, een paar schoenen, een pond boter (de vorige dag voor 40 gulden gekocht), twee kilo spek, enig kleingeld enzovoort hebben gestolen. Zij vergrepen zich echter niet aan de kleding, behalve de ijstrui. Zoiets kon natuurlijk niet onder de gummicape. Dergelijke inbraken al eerder in de gemeente voorgekomen. Zo in Ugchelen bij de familie Middelbeek. Daar zochten zij zogenaamd naar parachutisten. Zij hadden in alle gevallen een rijke buit. Mijn oom belt deze dag direct de Veldgendarmerie op. Dat helpt weinig. De beide loodsen van de Brouwersmolen, die ruim een maand hebben leeggestaan, worden nu weer door de Duitsers met generatorhout en antraciet gevuld.

1944 ----- 13 december woensdag.

HARDONK. Mistig, droog weer. In de middaguren lichte zonneschijn. Nu er vandaag geen krant komt (woensdags niet wegens papierschaarste) ben je van alle nieuws verstoken. Groente is weer niet te krijgen. De weermacht heeft alles voor zich in beslag genomen. Leuk voor ons. De watermolen werkt weer.

VAN HOUTUM. 's Middags om drie uur wordt op het nabijgelegen kerkhof [Heidehof] een Duitse majoor begraven. Hij reed met zijn auto in Elspeet door een wachtpost en werd door de soldaat dodelijk getroffen. Een muziekcorps (´Hollandse´ SS) begeleidt de rouwstoet. Op zijn kist ligt de vlag van de SS Aan zijn graf spreken acht personen. Geen Ortskommandant van de Weermacht of een dominee. De soldaten lossen om 3.30 uur drie saluutschoten. 's Avonds om 6.30 uur kloppen evacués aan het raam. Zij vragen om onderdak. Het zijn een man, vrouw en kind. Om vijf uur moest de helft van Otterlo worden ontruimd om onderdak te kunnen verlenen aan doortrekkende Duitse soldaten. Er zouden 800 moffen worden ingekwartierd. De gedupeerden moeten door de andere helft van de bewoners worden opgenomen. Alle evacués die naar elders moeten vertrekken moeten zelf maar onderdak zoeken. Daarom komt het noodziekenhuis op de Hoge Veluwe zonder voldoende hulp te zitten. Er is namelijk geen plaats meer voor het personeel dat in Otterlo onderdak vond. Evacués die na zeven uur nog door Hoenderloo aankomen, worden daar in de school opgenomen. De familie die bij ons onderdak krijgt weet niet waar zij naar toe moeten. Er is sprake van dat zij morgen in Tivoli moeten samenkomen. Onze gasten komen oorspronkelijk uit Oosterbeek. De man heeft door een granaatscherf in de wenkbrauw een lange tijd in het noodziekenhuis gelegen. Na herstel zaagde hij er hout voor de kachels. Er wordt per maand 50 m³ verbruikt. Zij hebben geen bonnen en waren van het Rode Kruis afhankelijk. Deze mensen kregen per dag vier sneetjes brood en voor de rest warm eten. Het kind kreeg alleen melk. Het is grote armoede. ´s Middags begint de beruchte beheerder van pension Eljo-Zamy met vijf jongens bomen te zagen uit een aangrenzend berkenbos van de gemeente. Het fabriekspersoneel kan niet goed zien dat deze NSB-er, die per dag gemiddeld 60 gulden verdient en ook nog vrachten steenkool van de Weermacht verduistert, alle berken zomaar kan meenemen. Zij vragen vrij en beginnen ook voor zichzelf te zagen. Er komen nog meer mensen en nog voor zes uur liggen alle bomen tegen de vlakte. Zij zijn ongeveer 30 centimeter boven de grond afgezaagd. Waar de vervoermiddelen en de zagen zo snel vandaan komen is een raadsel. Maar zij zijn er. De beheerder van het pension laadt slechts één vracht bomen en had zonder tussenkomst van het personeel er ongeveer vijf kunnen laden. De houtdiefstallen zijn in de laatste maanden erg toegenomen. Dag in dag uit komen mensen voorbij om bomen te vellen. Tussen hen bevinden zich enkele burgers die hout sprokkelen. Sommige dames keren terug met een tas vol takken. Uit een aantal bossen worden de bomen voor de voet weggekapt Om dit te voorkomen laat de eigenaar soms de gehele aanplant vellen. Dit gebeurde onder andere met het oude terrein van Ugchelens Belang. De beruchte voorman van Brouwersmolen ging er voor in houtdiefstal op grote schaal. Mijn oom liet daarop alles omzagen en verdeelde het onder enkele gezinnen. Meestal berust deze vernielingszucht niet op eigen nood. Velen doen het uit een soort beroep en gaan het hout later verkopen. Zo is onlangs iemand betrapt die er wekelijks 600 gulden mee verdiende. Op deze wijze is ook een eikenbos bij de Brouwersmolen omgezaagd. Na politieonderzoek bleek dat een naburige timmerman de bomen uitsluitend voor timmerhout had gebruik. Nu de twee grote loodsen bij Brouwersmolen weer worden gevuld eisen de moffen ook de derde en een kantoorvertrek.

BURGEMEESTER PONT. Het opnemen en afvoeren van évacués is geleidelijk voortgezet. Door van overheidswege namelijk genomen maatregels, dat mannen tussen de leeftijd van 17 en 40 jaar niet meer over de IJssel mogen, is een stagnatie in de transporten ontstaan. Als gevolg daarvan moeten de gezinnen waarin mannelijke gezinsleden zijn, die binnen die leeftijdgrenzen zijn, worden ingekwartierd. Daarvoor moest de school aan de Graanweg voor onderbrenging worden benut.
De werkzaamheden die door de wijk- en blokhoofden enz. van de Luchtbeschermingsdienst werden verricht zijn overgeheveld naar de sociale hulpposten. Deze zijn gevestigd; voor Apeldoorn, Het Loo en Ugchelen; Hoofdstraat 177, Bouwlandlaan 2 en Arnhemscheweg 155. Voor Wenum. Wiesel, Broekland en Beemte; Oude Zwolscheweg 148. Voor Beekbergen; Arnhemscheweg 520 en café ´De Zweep´ Klarenbeek. Voor Loenen; hotel ´De Eikeboom´. Voor Hoenderloo; ´Het Volkshuis´ Op onder andere 13 december werd een transportcolonne van het Rode Kruis in Otterloo, ook een deel van de staf en de daar geëvacueerde bevolking verplicht Otterloo te verlaten. De staf en de transportcolonne werden ingekwartierd. De overige bevolking werd tijdelijk in Tivoli ondergebracht en gedeeltelijk ten spoedigste afgevoerd.

1944 ----- 14 december donderdag.

HARDONK. Droog, mistig, in de avond helder. Vermoedelijk zal het iets gaan vriezen. De kom van Otterlo moet ontruimd worden. Daar komen Duitsers in kwartier. De evacués uit Arnhem moesten daarvoor weg en zitten deze nacht in Tivoli.

BLOEM. Eén nacht logies aan 2 Hollandse SS-soldaten die met paard en wagen op reis waren van Utrecht naar de Achterhoek. Daar moesten ze kachels en pijpen heen brengen. Eén vertelde dat hij 3 jaar in Rusland had gevochten en wat hij meegemaakt had. Dat hij in de strijd bij Charkov had gevochten waar het de 7de aanstormende golf van Russen het uiteindelijk gelukt was door te breken. Daar hadden ze 3 weken aan één stuk door en bij zeer strenge vorst gevochten. De geweren moesten verwarmd en in een deken gerold worden, Dan kon er pas geschoten worden. De Russen hadden meer manschappen dan wapens zodat de van achter komende manschappen de wapens van de voorste gevallen kameraden moesten overnemen. Het was een groot slagveld waar talloze doden lagen. De Duitsers gingen dan bij nacht, waar zich vrijwilligers voor aanmelden, kalk over de lijken strooien omdat hier overdag geen kans voor was door aanhoudend schieten van de Russen. Omwille van de ondragelijke lucht van de ontbindende lijken werd de kalk gestrooid.
De strijd was zwaar. Mede doordat de Stuka's van de Duitse luchtmacht veel bommen gooiden in de Russische linies. Wanneer zo'n bommenwerper zijn bommen afgegooid had kregen de manschappen, die tot op 500-600 meter lagen, nog een bloedneus en liep het bloed uit oog en oor door de luchtdruk.
De Oekraïne beschikt over een zeer vruchtbaar gebied. Daar pootten de boeren in januari aardappels en rooiden deze al in mei. Dan werd er nog maïs gepoot die kolven opleverden van 25-30 centimeter. De boeren leefden er onder Russisch bestuur waar ze in een dorp verzameld samen het land bebouwden. Ook de koeien van heel zo'n dorp hadden ze samen. Het vee stond in grote schuren bij elkaar. De jeugd moest na schooltijd de koeien voeren en de meisjes moesten daarna melken. Dan kreeg iedere boer, naar gezinsgrootte, er melk van. De rest werd in auto's geladen en naar de fabriek gebracht. De opbrengst was voor de staat. Evenzo was het gesteld met de varkens, het koren en de rest. Ook was er in een dorp iemand aangesteld die de leiding had. Hij kon zondermeer orders geven dat de mannen gezamenlijk naar het land moesten trekken, om het even of het regende of niet, om landarbeid te verrichten. Zo werden ze dan hier en dan daar te werk gesteld. Maar alles gezamenlijk. En de opbrengst was voor de staat. Ook waren de landheren, die groot grondbezitters waren, weggejaagd. Op de villa's waren communisten geplaatst die de leiding hadden over de pachtboeren.
Ook in de steden van Rusland was het grote verschil opmerkelijk. Hoge gebouwen vulden de straten maar daarachter de armoedige hutten van de arme lui. De boerenbevolking hield zijn geloof nog vast. In een hoek van de keuken was een plek vrijgehouden voor een Mariabeeld. Deze plek werd schoongehouden en het beeld kinderlijk versierd ook al was het in de woning nog zo'n rommel. Ook hadden ze een bakkersoven midden in de woning die dan de achterkant van de slaapkamer en de voor- en zijkanten van de keuken en bijkeuken verwarmden. De woningen waren van boomstammen opgetrokken en met mest aangesmeerd. De bodem was van leem en er was geen zolder. Het water werd uit een put gehaald met een emmer. De Rus was van nature zeer beleefd maar vrijpostig. De kleding was voor de vrouwen rood of blauw, voor de mannen zwart of grijs, andere kleuren kende men niet. De arbeiders en ook de boeren konden hun verdiende loon omzetten in kleren en gereedschap enzovoort bij een fabriek die dan de bonnen in ontvangst nam en de artikelen ervoor leverde. Maar het verdiende geld was van dien aard dat het geld niet anders toereikend was dan voor het noodzakelijke levensonderhoud. Zo werden hun de kansen ontnomen om ook maar het geringste vooruit te komen. De landbouw in Estland was gemoderniseerd. Er werden tractoren, 12 scharige ploegen met eg en rol en zaaimachines gebruikt. De tarwe en graanvelden waren er onafzienbaar.

POLITIE (15 november tot en met 14 december 1944).
De goederenverzorging, aanvoer en bevoorrading van levensmiddelen en grondstoffen staat nagenoeg stil.
De discipline van de bevolking ten opzichte van distributie en prijscontrole wordt door deze toestand steeds minder. Apeldoorn en omgeving ontvangt nu ook veel bezoek van bewoners uit de grote steden die hier proberen aanvulling van hun rantsoen levensmiddelen te vinden.
Er werden 100 aangiften gedaan van rijwieldiefstallen.

1944 ----- 15 december vrijdag.

HARDONK. Nachtvorst, goed weer met even zon, later bewolkt. Vanmorgen veel bommenwerpers. Aanval op Deventer, geen doelen geraakt, helaas wel verscheidene doden. Volgende week krijgen we op de bon een rantsoen biscuits! En ook koffiesurrogaat! Op het brood een mengseltje van taptemelkpoeder en advocaatessence, smaakt best. Hoestsiropen worden ook veel gekocht om op de boterham te smeren?

VAN HOUTUM. 's Morgens om 6.30 uur (in het donker) worden door de mensen de laatste berken en eiken uit het gemeentebosje gezaagd. Daaronder nu ook de dunne bomen. De brandstoffencommissie stelt voor Ugchelen per gezin 50 kilo hout à 2,50 gulden beschikbaar. Dit is veel te duur en het hout is bovendien nog groen en nat ook. Uit vrees dat ook bij ons de aardappelen worden gestolen (dit gebeurde gisteren op verschillende punten in Brink en Orden) halen wij ze uit de kuil. Oom Jan bergt ze in de fabriek op en wij op de garagezolder. In de Brouwersmolen voeren vrachtauto's bij tientallen tegelijk generatorhout aan. Volgens de Duitsers komt het uit Coevorden maar volgens de chauffeurs uit Utrecht. Dit laatste is logischer. Er worden voor onze gemeente weer vier eieren op de bon beschikbaar gesteld. Zij smaken gronderig en zijn veel te lang bewaard. Mijn vader ziet in Apeldoorn een typisch beeld van deze oorlog. Twee jongens, armoedig gekleed met een ondervoed lichaam en blauw van de kou, staan voor een Wehrmachtsheim door de ruiten te kijken. Daar zien ze Duitse soldaten heerlijk eten van voedzame en kostbare levensmiddelen die ons opzettelijk worden onthouden. Terwijl twee soldaten naar buiten gaan (één ervan hapt nog in een snee brood met een dikke laag worst) vragen deze kinderen hen iets te eten maar zij worden als beesten weggejaagd. Dergelijke taferelen komen steeds meer voor nu de voedselpositie précair wordt. Er gaan geruchten over een drastische vermindering van het broodrantsoen. Er is sprake van één kilogram.

1944 ----- 16 december zaterdag.  HARDONK. Somber weer, 's morgens iets sneeuw, later regen. In de afgelopen nacht verscheidene spoormensen opgepakt. De gehele morgen uitgeweest voor Biomel, Vivomel en Krisp. Alleen dit laatste was nog te krijgen. De beide eerstgenoemde waren al opgekocht voor smeerseltjes op het brood. Van Krisp kan met slaolie aangemengd een gerechtje gemaakt worden dat de smaak van pindakaas benadert!

VAN HOUTUM. 's Nachts passeren er zo nu en dan vliegtuigen. Sommige maken een bijzonder gek lawaai. Deze komen overdag met tussenpozen van gemiddeld een half uur over. Wij denken aan schroefloze vliegtuigen, maar zij gaan regelmatig van noord naar zuid zodat het waarschijnlijk iets anders is. Om acht uur zien we er één door de wolken heen komen. Er is slechts een rode bol zichtbaar. Maar wat is het wel? Het projectiel heeft de snelheid van een jager maar maakt een geluid alsof er is iets aan een automotor hapert. Het meest voor de hand is aan te nemen dat het een V-1 is. Men spreekt echter ook over een V-3. ´Herrijzend Nederland´ zal voortaan op de 435 meter uitzenden. De 420 meter wordt niet goed ontvangen. De ontvangst is dan ook aanzienlijk beter.

1944 ----- 17 december zondag.

HARDONK. Bewolkt, iets regen en veel wind. Kerkdienst in de Grote Kerk bij dominee Visser. Tekst Daniël 7 vers 13.14. Vandaag nogal wat V-1's overgekomen.

VAN HOUTUM. Om middernacht komt een projectiel laag over. Het is een angstwekkend lawaai. We zien alleen maar een rode bol. 's Morgens om tien uur passeert een colonne vrachtauto's met zeven stukken zwaar luchtdoelgeschut en vier zoeklichten in de richting Apeldoorn. De Duitsers vervoeren de laatste dagen veel aardappels in de richting Hoenderloo. Het is nu bekend dat deze van de voorraad van de Centrale Keuken in Apeldoorn zijn gestolen. Deze instelling kan hierdoor de komende week alleen maar soep distribueren.

1944 ----- 18 december maandag.

HARDONK. Iets regen, later droog en zacht. Nog wat Krisp en juspoeder kunnen kopen. Geen nieuws.

1944 ----- 19 december dinsdag.

HARDONK. Temperatuur vannacht om het vriespunt. Rustige dag. Veel V-1's overgekomen. Velen bereiken hun doelen in Engeland niet maar vallen onderweg nogal eens op de Veluwe neer. Berichten over fietsenvorderingen in Eerbeek en omgeving en over een te Apeldoorn te houden razzia op mannen van 16-40 jaar. Dit zal natuurlijk juist voor de Kerstdagen gebeuren. Dan kan de bezetter als kerstgave leed en ellende in menig gezin brengen!

VAN HOUTUM. 's Nachts komt een vliegende bom bijzonder laag recht over. Alles trilt door het lawaai. Zij komen de laatste 24 uur meer recht over dan zaterdag. Het is nu zeker dat deze projectielen niets anders zijn dan de beruchte V-1's. Dit wordt bevestigd door personen uit Zutphen en Den Haag. De V-2 maakt nog meer lawaai dan de V-1 maar gaat recht omhoog en verdwijnt tenslotte uit het oog. 's Middags horen wij een ontploffing van een munitiedepot in het Kroondomein. Er zijn een groot aantal doden, waaronder twee uit Ugchelen. Zij zijn allen zwaar verminkt. Op de nieuwe boterbon wordt 40 gram olie verstrekt. Boter is schijnbaar voor de distributiedienst een onbekende. De oorzaak moet weer bij de moffen gezocht worden. Iedere soldaat zal binnenkort een groot kerstpakket ontvangen. Men zal daar de boter wel in terugvinden die ons onthouden wordt. Arbeiders in dienst van de Duitse Weermacht zullen zaterdag aanstaande in Tivoli eveneens het één of ander ontvangen.

1944 ----- 20 december woensdag.  HARDONK. Mistig weer, niet koud. Telkens komen V-1's over. Sinds zaterdag zijn er in de omgeving van Eerbeek al 17 neergekomen. Gelukkig weinig schade. Wegens ´kerstviering´ van de Duitsers moeten de vluchtelingen uit Otterlo speciaal uit Tivoli weg. Ook alle appels in de omgeving hebben ze voor dit doel opgekocht.

ZIEKENHUIS. Het Seminarium is vol. Het seminarium bevat 150 patiënten. Na Kerstmis zullen het nog meer worden. Er zijn weermachtskribben en strozakken in gebruik.
[Kanttekening van de Burgemeester Pont bij het punt 'ontslag burgemeester´: Hieruit blijkt wel, welk een misverstand op dit punt bestaat. Ik wens nu weg te gaan tenzij de Burgerij op mijn aanblijven prijs stelt. Zolang de Duitsers hier zijn heeft Mr. Quarles geen kans terug te keren. Nadien heb ik geen kans om te blijven. Zou dat bovendien niet wensen. Mr. Quarles wordt dus in geen enkel opzicht geschaad. Getekend Pont - Gezien 12/1´45].

1944 ----- 21 december donderdag.

HARDONK. Opnieuw donker weer, niet koud. In de slagerij naast me van elf uur tot vanmiddag vier uur 4 Duitsers voortdurend bezig met vlees braden en bakken voor Weihnachten! Daar is wel vlees, vet en boter voor. Ons aardappelrantsoen wordt verminderd tot 1 kilo per week!

VAN HOUTUM. Op het abattoir in Apeldoorn worden 161 koeien en 50 varkens geslacht voor distributie onder de burgers in verband met de Kerstdagen.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Omstreeks 10.20 uur; aan de Spoekweg te Beekbergen is een V-1 neergekomen maar niet geëxplodeerd. Geen schade, geen persoonlijke ongelukken.

BRANDWEER. Ik kreeg een telefoontje dat er Duitse officieren aan de Brandweerkazerne waren die het materiaal eens bezichtigen wilden. Tenminste zo kondigden zij hun bezoek aan. Het slot van het bezoek was dat zij onze Opel-spuit in beslag namen. Ik moest nog maar blij zijn dat ze de materiaalwagen en de spuit van de Eendracht ook niet meenamen. Voorlopig zouden zij het hierbij laten. Ik liep vlug naar de overzijde naar het gemeentehuis om burgemeester Pont met het gebeurde in kennis te stellen. Hij aan de telefoon. De Ortscommandant en Doctor die en die opgebeld. Op het laatst kwam de Feldgendarmerie er nog aan te pas. Allemaal camouflage. Hij was gevorderd en bleef gevorderd. Met tranen in de ogen zagen we hem vertrekken, onze trots. De wagen was geheel naar eigen ontwerp gebouwd. Ik had liever gezien dat hij op dat ogenblik in vlammen was opgegaan. Er bestaat nu gelukkig nog een kleine kans dat hij in Duitsland teruggevonden wordt. Er gaat namelijk een Commissie van de Rijksinspectie van de Brandweer naar Duitsland om het gestolen brandweermateriaal op te sporen. Laten wij hopen dat zij de spuit in goede conditie mogen aantreffen.

1944 ----- 22 december vrijdag.

HARDONK. Eerst helder, later bewolkt. Ik heb helaas gelijk gehad, nu moeten straks zich alle mannen van 16-50 jaar melden. Juist met Kerstfeest moet in de gezinnen weer onrust en zorg gebracht worden. Ik zit dit te schrijven bij licht van een paraffinekaars. Vanavond is de druk op de waterleiding zo gering dat ons watermolentje geen licht kan verschaffen.

VAN HOUTUM. 's Morgens om 6.15 uur roept de nachtwaker ons uit bed wegens geruchten over razzia's. Wij weten het juiste nog niet, maar kleden ons direct aan. Wij horen enige uren later, dat er van razzia's geen sprake is. Het bericht zou van de Ortskommandant afkomen. Dat er nieuwe drijfjachten voor de deur staan is zeker. Het is op te maken uit het feit, dat alle personen die bij de Duitse Weermacht werken, nieuwe Ausweise krijgen. Op het marktplein in Apeldoorn zijn door de Duitsers grote lichtinstallaties aangelegd. Dit is natuurlijk ook voor razzia's. Zij zullen wel geen Kerstfeest in de openlucht houden. Zij vinden het van weinig belang als burgers vanuit de lucht worden beschoten. In Apeldoorn zijn biljetten aangeplakt waarin wordt meegedeeld, dat twaalf burgers zijn doodgeschoten wegens moord op een Duitse soldaat. Het zijn zeer waarschijnlijk geen Apeldoorners omdat de SD in onze gemeente is gevestigd. Het aardappelrantsoen in Apeldoorn wordt met één tot twee kilo per week verminderd.

1944 ----- 23 december zaterdag.

HARDONK. Helder weer, nachtvorst. Overdag lichte vorst en in de avond toenemend. Deze week is weer een brandauto ingepikt. Vanavond doet de watermolen het best. Geen taptemelk te krijgen. Veel V-1's en V-2's overgekomen en in de avond nogal autoverkeer.

VAN HOUTUM. In Apeldoorn worden biljetten aangeplakt met een oproep dat alle mannen tussen de 16 en 50 jaar zich moeten melden voor Weermachtwerk. Personen ouder dan 50 jaar kunnen eveneens worden opgeroepen. Men krijgt bij niet aanmelding vier jaar gevangenisstraf. Voor herbergen van deze personen zal het betreffende pand met inboedel en vaste grond worden verbeurd verklaard. Nadere bijzonderheden zullen in nieuwe aanplakbiljetten worden bekend gemaakt. Om vier uur in de middag komt de eerste vliegende bom van deze dag over. Hij is duidelijk te zien. De vleugels zijn niet groot. Voor de roze vuurgloed is de metalen cilinder (raket) roodgloeiend. Het projectiel beweegt zich nog vrij snel voort. Gedurende de hele avond komen er vliegende bommen over.

POLITIE (25-11 tot 23-12-1944).
- Het begeleiden van voertuigen in dienst van de voedselvoorziening vraagt nog dagelijks meerdere politiemannen. Van de zijde der Wehrmachtkommandantur wordt meerdere keren de assistentie van de politie ingeroepen bij de vorderingen van voertuigen. Dit gebeurde ook ettelijke keren door de Evacuatiecommissaris alhier. Op verzoek van het Gewestelijk Arbeidsbureau alhier worden door de Politie meermalen oproepingen aan de inwoners uitgereikt voor tewerkstelling voor de Duitse Weermacht.
- Doordat meerdere leden van het politiecorps niet meer beschikken over een berijdbaar rijwiel en mede doordat de desbetreffende oproepingsformulieren de politie te laat bereiken gaat dit met grote moeilijkheden gepaard.
- Speciale controle wordt gehouden op tijdelijke onbewoonde percelen en in de bossen. Dit om houtdiefstal tegen te gaan.
- De stemming onder de bevolking is erg nerveus.
- De brandstoffenschaarste komt zeer ongelegen. De voedselpositie moet ook hier ter plaatse minder gunstig worden genoemd. Vooral het brood- en boterrantsoen is ten enenmale ontoereikend.
- Het niet meer ter beschikking hebben van een enkel motorrijtuig in een gemeente met een oppervlakte als Apeldoorn werkt in hoge mate remmend op de politiearbeid. Meerdere feiten zijn zodoende niet te achterhalen.
- Oplossing van het bandenvraagstuk voor de politie zou dringend gewenst zijn daar het zich laat aanzien dat binnen afzienbare tijd geen enkele politieman meer over een berijdbaar rijwiel beschikt.
- De politie verleent meermalen steun bij het af- en doorvoeren van evacués.
- Het onderbrengen van arrestanten aan het bureau van politie levert nog steeds grote moeilijkheden op daar de politie slechts over twee lokalen voor inverzekeringstelling beschikt. Zes cellen en 1 lokaal voor inverzekeringstelling zijn nog steeds bij de SS als, SS- und Polizeigefängnis in gebruik. Daarin zijn momenteel 65 arrestanten ondergebracht.

1944 ----- 24 december zondag.

HARDONK. Helder, vriezend weer, vanmorgen min 13 graden. 's Avonds bij maanlicht gegeten en later bij paraffinelicht wat geprobeerd te doen. Wegens de kou durf ik de waterleiding niet in te schakelen voor het waterraadje. Al vroeg veel vliegtuigen, veel geschiet. De spoorlijn naar Deventer geraakt en een trein getroffen. Veel V-1's en V-2's als ´kerstgaven´ naar Engeland.

VAN HOUTUM. Om tien uur laten een groot aantal jagers ten oosten van Apeldoorn bommen vallen. Het zware Duitse afweergeschut vuurt onophoudelijk. Wij horen van 2.30 uur tot 2.40 uur vele explosies in westelijke richting. Tezelfdertijd schiet het luchtdoel in Apeldoorn op patrouillerende jagers. Het is niet goed waar te nemen of er ook bommen vallen. Men leest in alle Nederlands Hervormde kerken 's morgens een brief voor. Daarin wordt geprotesteerd tegen alle Duitse maatregelen die gewoonlijk niets met de oorlog te maken hebben. Om vier uur vallen bommen op de spoorlijn in Teuge, waardoor een Duitse trein met V-1 onderdelen in brand raakt. Onze molenaar in Ugchelen heeft het de laatste dagen (dit is voor Kerstmis) met clandestien malen (controle is er niet meer) bijzonder druk. Iedereen wil wat rogge of ander graan gemalen hebben. Slechts enkelen laten grotere hoeveelheid malen. Het is zwart van de mensen die een kleine hoeveelheid meebrengen. Rogge is bovendien moeilijk te krijgen omdat de boeren praktisch niets meer dorsen. Hetzelfde geldt voor tarwe, dat nog schaarser is. Velen laten dan ook een kilo en soms een pond malen. Dit is eigenlijk nog niets omdat men voor een roggebrood minstens drie pond nodig heeft.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Omstreeks 09.40 uur trein beschoten aan de Klaverweg, Spoorlijn Apeldoorn - Deventer gebombardeerd. Geen persoonlijke ongelukken. Glasschade in de omgeving.

SPOORWEGEN. Op 24 december 1944 werd bij de Veenhuizerweg in Apeldoorn een goederentrein door vliegtuigen aangevallen. Er ontstond veel bomschade.

BURGEMEESTER PONT. Even voor Kerstmis werd in de gemeente Apeldoorn bekend gemaakt de zogenaamde actie Liese. Deze komt er op neer dat alle mannen geboren in de jaren 1895 t/m 1928 in het algemeen voor tewerkstelling in aanmerking komen tenzij zij als volslagen onmisbaar zijn te beschouwen. Veel informatieve besprekingen zijn al gevoerd teneinde te proberen te weten te komen of en zo ja in welke mate ook het gemeentelijk apparaat in dit verband een aderlating zal moeten ondergaan. Bij het afsluiten van het maandrapport waren nog geen uitvoeringsbepalingen bekend. Er wordt nog in het duister getast over de gevolgen die de actie Liese zowel voor het gemeentelijk apparaat van Apeldoorn als voor de gemeente Apeldoorn in het algemeen zal hebben. Het gebeurde gaf de Burgemeester aanleiding zich in een uitvoerig gemotiveerd schrijven tot de Rijkscommissaris te richten en om zijn ontslag te verzoeken.

1944 ----- 25 december maandag (eerste Kerstdag).

HARDONK. Kerstdag, helaas nog steeds in oorlogstijd. Flinke vorst 's nachts, overdag zonnig winterweer. Op de vijver in het Oranjepark wordt al gereden! 's Middags naar de jeugddienst in de Grote Kerk. Niet druk bezocht omdat heel veel jongemannen weggesleept zijn of zich schuil houden. 's Avonds enkele vliegtuigen gehoord. Tussen 6-7 uur enige V-1's over zien komen.

VAN HOUTUM. Op het Kerstfeest dat 'middags in de Ugchelse kerk voor de kinderen wordt gehouden. Ieder kind krijgt een sneetje tarwebrood met spek en twee luxe broodjes. Dit is voor deze tijd een zeer grote traktatie. Velen hebben de laatste maanden geen spek of tarwebrood kunnen eten. 's Middags om vijf uur komen drie V-1's tegelijk over. Daarna volgen er anderen. Om 5.35 uur valt een vliegende bom tamelijk dichtbij. Wij zien het lichten van de explosie en horen 30 seconden (dit is 9 kilometer) later de knal. Deze V-1 kwam recht over. De laatste passeert om 8.30 uur.

1944 ----- 26 december dinsdag (tweede Kerstdag).

HARDONK. 18 graden vorst 's nachts, overdag zonnig, iets nevelig. Geen nieuws.

VAN HOUTUM. Om elf uur komen opnieuw vliegende bommen over. Wij horen twee minuten later een zware ontploffing. Om 13.15 uur stort een V-1 nog dichterbij neer dan gisteren. Het dreunen houdt langer aan en is intensiever. Een uur later komt de laatste vliegende bom van deze dag over.

BLOEM. De V-1´s zijn vanaf 18-12-44 bijna dagelijks over ons huis [De Kar E18 bij de Zutphensestraat] in zuidelijke en westelijke richting gevlogen. Het is een vliegtuig zonder bemanning welke zich door een raketaandrijving voortbeweegt met een snelheid van een vliegtuig op een hoogte van 1 kilometer ondanks regen of wind. Ze worden opgelaten op willekeurige plaatsen in oostelijke en noordelijke richting. Men kan het oplaten van de V-1 hier horen. In de lucht hebben ze het geluid van een ruweolie-motor, wanneer ze voorbij gaat davert de lucht.

1944 ----- 27 december woensdag.

HARDONK. Opnieuw koude nacht (min 18 graden). Er wordt veel schaatsen gereden. Kon vanmorgen wat spruitjes kopen, vrije verkoop, kosten 1,50 gulden per kilo.

1944 ----- 28 december donderdag.

HARDONK. Afnemende vorst, in de vroege morgen regen, zodat gladde straten. Tegen de avond opnieuw vriezend weer. De op 2 december weggevoerde mannen hebben het in Rees bar slecht. Ze lijden erg van de kou en krijgen weinig voedsel. Telkens komen hier mensen uit de grote steden om te proberen wat voedsel te bemachtigen. Sommigen zijn zelfs lopend. De toestand daar is wel heel nijpend en de uitkomst is nog niet direct in zicht. Het front in het westen werd vandaag in de krant helemaal niet genoemd. Het schijnt daar de Duitsers met hun offensief niet zo best te gaan, anders zou je er wel over lezen.

VAN HOUTUM. 's Morgens om 2.45 uur gaan drie jagers zich in de richting van een vliegende bom en al spoedig nemen acht jagers aan de achtervolging deel. De V-1 wordt bij de Harskamp neergeschoten.

1944 ----- 29 december vrijdag.

HARDONK. Lichte vorst 's nachts, overdag om het vriespunt. Mooi winterweer. De straten zijn nog enigszins glad. Rustige dag.

VAN HOUTUM. 's Morgens komen vrij veel vliegende bommen over. De post bezorgt weer een aantal brieven uit andere provincies. Een brief uit Haarlem is dertig dagen onderweg geweest en een schrijven uit Culemborg deed er achttien dagen over. Het is toppunt want iedere nacht gaat er een D-trein naar Amsterdam, zodat er ook wel treinen naar andere steden in het westen gaan. Iedere dag komen postbestellers voorbij die met post (op een transportfiets met massieve banden of een driewieler) heen en terug van Apeldoorn naar Otterlo rijden. Tussen 2 en 20 januari a.s. zullen nieuwe noodbonkaarten worden uitgereikt. Evacués zullen hun persoonsbewijzen moeten tonen. In de komende week zal ook geen boter worden verstrekt. Men ontvangt hiervoor 40 gram olie.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Omstreeks 21.30 uur in een weiland in Klarenbeek is een V-1 neergekomen. Geen persoonlijke ongelukken, geen schade.

1944 ----- 30 december zaterdag.

HARDONK. Lichte vorst 's nachts, dooi overdag met heel iets vocht. In de avond opnieuw iets vorst, zodat gladde wegen. Maatregelen van de Duitsers tegen het ´clandestien´ kappen van bomen vooral langs de wegen.

VAN HOUTUM. De Duitsers leggen een kapverbod over alle bossen tussen de spoorlijn naar Amersfoort en de weg naar Zwolle. Er zullen Duitse soldaten gaan patrouilleren.

1944 ----- 31 december zondag, Oudejaarsdag.

HARDONK. Vannacht weer regen en daarna vorst zodat vanmorgen zeer gladde wegen. Heel iets sneeuw. In de avond een enkel vliegtuig, rustige dag.

VAN HOUTUM. Alle personen die bij de Duitse Weermacht werken moeten op deze zondagen (Kerstmis inbegrepen) op hun werk verschijnen. Ook zij die de dekkingsgaten onderhouden. Het hoort dat zij de hele dag werken. Hiervan komt weinig van. Evenals door de week. Dit geldt in het bijzonder voor hen die de dekkingsgaten onderhouden. Indien zij niet na een paar uur naar huis kunnen gaan zij voor zichzelf bomen omzagen voor hun kachel. Klokslag twaalf uur schieten de Duitsers in Apeldoorn met mitrailleurs, geweren en pistolen in de lucht. Het luchtdoelgeschut lost een aantal schoten. Te midden van het lichten van de granaten is een lichtbol van een V-2 te zien die langzaam omhoog gaat. Vorige jaren is zo'n Duits Nieuwjaarschieten niet voorgekomen.

BLOEM. Een V-1 is voortijdig gedaald en heeft bij Wijngeeren de smid de toppen uit de bomen gehaald en heeft daarna bij Konijnenberg aan de Broekstraat de grond geraakt. Bij Hendrik Neuteboom Spijker is een deel van het schuurtje vernield. Uiteindelijk is hij achter Jan Jansen in de wei gevallen overal stukken achterlatend. De volgende dag hebben Duitsers de V-1 laten springen met een lont. Dat gaf een geweldige scherpe knal en er was een grote rookwolk te zien. Bij Jan de Haan zijn nog ruiten gesprongen. Een 4-tal zware knallen was het einde van de V-1. Ook de V-2 kan men hier zien opstijgen. Hij heeft de vorm van een torpedo, of een glinsterende sigaar als het ware. Zij gaat met grote snelheid in een gebogen lijn de lucht in tot ze op zeer grote hoogte is en gaat dan vlak liggen. Naar men zegt krijgt ze dan eerst haar snelheid. Ze zou 6-8 of zelfs 14 meter lang zijn. Wanneer ze in de lucht is is ze niet meer te horen. Maar het geluid van het afschieten kan men 2 minuten daarna nog horen. Eerst een grote knal daarna een optrekkende, opklimmende toon. Ongeveer 30-12-44 is Deventer weer gebombardeerd door zware bommenwerpers die de bommen hebben gegooid op de Nieuwe Markt, Grote Kerkhof, Nieuwstraat en Noorderberg samen een 35 doden. Talrijk zijn degenen die heden van de grote steden in het westen op weg zijn naar de Graafschap voor levensmiddelen. Ze krijgen daar 1 wittebrood in de week en een kwart liter soep van de gaarkeuken. Daarvoor moeten de mensen dan al hun bonnen inleveren, behalve de broodbonnen. Na de hongersnood is er ook de brandstoffennood zeer hoog. In Amsterdam worden de bomen omgehakt, de zolders uitgebroken, de plinten van de muur gehaald en zelfs de meubels verbrand. Ook de lanen verdwijnen. En zo is het in Den Haag, Rotterdam, Utrecht en meer grote plaatsen. Mensen sterven van honger. Kinderen lijden grote armoede. De hele dag trekken ze hier over de weg. In de avond vragen ze om onderdak en om de volgende dag met een fiets met surrogaatbanden of een bakfiets over slijkerige en besneeuwde wegen, soms met veel tegenwind, de weg weer te vervolgen. Een boer hier in de buurt had gedorst en aan ieder die kwam 1 kilogram graan beloofd. Vierhonderd man en meer stonden in de rij te wachten om hun rantsoen, wat onder politietoezicht uitgereikt werd, in ontvangst te nemen. Schaarste aan alles: 1 hectoliter aardappelen f 60,-, 1 pond boter f 35,-, een neurende koe f 7000,-, een veulen f 4000,-. Daar er niets of weinig te koop is wordt het meeste geruild: 50 sigaren voor 100 pond tarwemeel, half pond koffiesurrogaat voor 12 eieren en 15 pak koffiesurrogaat voor 2 pond spek. Aan het front weer actie na een betrekkelijke rust. Vooral aan het Oostfront waar de Russen met een ontzaglijk aantal tanks oprukken. Aan het Westfront zijn de Duitsers in het offensief. In ons land is de lijn ten zuiden van de grote rivieren, Limburg, Brabant en Zeeland door de Engelsen en het overige door de Duitsers bezet.

LUCHTBESCHERMINGSDIENST. Omstreeks 14.00 uur in het Loenense Bos is een V-1 neergekomen. Geen persoonlijke ongelukken. Geen schade.

BURGEMEESTER PONT (1 - 31 december).
- In verband met de evacuatie worden ontruimd de school aan de Molenstraat en de van Kinsbergenschool. De eerste werd ingericht als ontsmettingsstation, de tweede als noodziekenhuis. School 27 aan de Soerenseweg werd ingericht voor het lesgeven aan de leerlingen van school 27 en 29 en de HBS, het gymnasium en de ULO.
- Transporten werden verricht voor de dienst van Sociale Zaken (verhuizen evacuatieregister), afdeling Onderwijs (verhuizen HBS en gymnasium) en gemeente Arnhem (verhuizen naar perceel Daendelsweg 2).
- In diverse gebouwen werden kachels geplaatst.
In gebouw Hoofdstraat 177 werd portiersloge veranderd.
Perceel Daendelsweg 2 werd ingericht voor de secretarie Arnhem en de dienst van Sociale Zaken Arnhem.
- Voor de Duitse Weermacht en het Rijkscommissariaat werden aangemaakt 170 stuks borden voor wegaanduidingen enz.
- Ontruimd werden de scholen 3 (Het Loo), 14 (Zevenhuizen) en de Chr. School aan de Doggersbank. In diverse door de Duitsers bezette gebouwen werden ruiten gezet en andere kleine reparaties verricht. Richtingsborden werden onderhouden en in de gemeente Barneveld borden geplaatst bij wegafsluitingen.
- In de Langeweg werd voor het rijkscommissariaat een kabelsleuf gegraven en gedicht. Op last van de Wehrmachtkommandantur werden de volgende werkzaamheden verricht:
1. zand werd in hopen langs de volgende wegen gebracht:
weg naar Arnhem; weg naar Zwolle; weg naar Deventer; weg naar Hoenderloo - Beekbergen - Klarenbeek - Woeste Hoeve - Loenen.
2. op de bomen worden witte banden geverfd langs de wegen: Amersfoortseweg; Zwolseweg; Deventerweg; Zutphenseweg; met het werk langs de Arnhemseweg is een aanvang gemaakt.
3. aan het maken van autoschuilplaatsen, zogenaamde Splitterboxen werd gewerkt langs de wegen naar Amersfoort, Zwolle en Deventer. 18 Stuks zijn geheel gereed; 26 stuks zijn gereed wat het grondwerk betreft; 54 stuks zijn in aanbouw. Het benodigde hout wordt in overleg met de Nederlandse Heide Mij te Beekbergen gekapt. 310 mannen zijn bij dit werk ingesteld.
4* De zogenaamde Fliegerdeckungslöcher langs de verschillende wegen hebben door wisselende weersomstandigheden veel geleden. Zij zijn alle nagezien en waar nodig hersteld.
- De grote behoefte een warme voeding als gevolg van het uitvallen van de gasaanvoer en de brandstoffennood heeft er dan ook toe geleid onverwijld nieuwe uitdeelposten in het centrum te openen.
Op 13 november werd een uitdeelpost gevestigd in het gemeentegebouw Kerklaan 17. Aantal deelnemers van de eerste week 575.
Op 20 november volgde de opening ven drie nieuwe posten, te weten:
1) Ambachtschool, Molenstraat 13 (eerste week 145 deelnemers)
2) J. Schut, Gardenierslaan 52 (eerste week 145 deelnemers)
3) A. v.d. Beek, Zwolscheweg 107 (520 deelnemers).
Vervolgens werd ingaande 4 december nog een nieuwe uitdeelpost gevestigd in de garage van H. Diesbergen Sumatralaan 151 voor de bewoners van het Berg en Bos kwartier.
Het aantal deelnemers neemt sterk toe dat mag blijken uit het volgende overzicht:
week van 6 t/m 12 november 3487
week van 13 t/m 19 november 4683
week van 20 t/m 26 november 6549
week van 27 november t/m 3 december 7642
Met ingang van 18 december werd de te verstrekken hoeveelheid voeding teruggebracht van 1 liter tot 3/4 liter per persoon per dag. De prijs werd in overeenstemming daarmee verlaagd van 2,17 per week tot 1,65 gulden per week.
Het aantal deelnemers steeg tot 15.853 over de week van 18 t/m 24 december. Daarna nam de deelname sterk af als gevolg van de bepaling van de Voedselcommissaris dat meer distributiebonnen moeten worden ingeleverd. Behalve aardappelen, nu ook olie, grutterswaren en zout.
Het aantal deelnemers was over de week van:
27 november t/m 3 december 7642
4 t/m 10 december 7667
11 t/m 17 december 11502
18 t/m 24 december 15853
25 t/m 31 december 11218
De stemming onder de bevolking is zeer nerveus. Vooral de brandstoffenschaarste en de met de dag slechter wordende voedselpositie zijn hiervan oorzaak.
- De politie verleent meermalen steun bij het af- en doorvoeren van evacués. Door de hongersnood in het westen van het land trekken honderden personen per fietst, handwagen en dergelijke door Apeldoorn om in de Achterhoek en in de IJsselstreek voedsel te halen. Daar er hier ter plaatse geen logeergelegenheid is vervoegen zich dagelijks enige honderden van deze mensen aan het bureau van politie om onderdak en voeding. Door bemiddeling ven de Politie wordt hun onderdak en voeding verschaft in enige geneeskundige posten van de Luchtbeschermingsdienst. Ook in de vroegere Wilhelminastichting aan de Stationsstraat 42b en in Tivoli. Van het gymnasium wordt in bijzondere gevallen ook gebruik gemaakt. De Rijkskeuken hier verleent haar volle medewerking.
- Doordat de politie geen enkel motorrijtuig tot haar beschikking heeft kunnen meerdere zaken niet met de nodige accuratesse en snelheid worden afgewerkt. Oplossing van het bandenvraagstuk ten aanzien van de politie zou eveneens zeer gewenst zijn daar binnen afzienbare tijd geen enkele politieman meer over een bruikbaar rijwiel beschikt.
- Het onderbrengen van arrestanten aan het bureau van politie levert nog steeds grote moeilijkheden op. De politie beschikt slechts over twee lokalen voor inverzekeringstelling, 6 cellen en 1 lokaal voor inverzekeringstelling zijn nog steeds bij de SS als SS- und Polizeigefängnis in gebruik. Daarin zijn momenteel 65 arrestanten ondergebracht.
- Gedurende de maanden november en december heeft het gasbedrijf opnieuw geheel stilgestaan. Er wordt doorgegaan met reparaties aan de onderdelen van de fabriek. Het op temperatuur houden van de ovens is eveneens stopgezet zodat de daarvoor benodigde brandstoffen in de distributie worden gebracht. Nu er geen uitzicht bestaat op kolenaanvoer binnen afzienbare tijd heeft het geen nut (en is zelfs verspilling) om door te gaan met het op temperatuur houden van de ovens. Dit heeft echter tot gevolg dat bij een eventueel weer in bedrijf komen de Technische Bedrijven enige weken nodig hebben om de ovens heet te stoken. Daar staat tegenover dat zij dan een behoorlijke voorraad cokes onder het publiek kunnen brengen.
- Het Waterleidingbedrijf heeft gedurende de maanden november en december ongestoord kunnen doorwerken. Alleen valt te constateren dat de wateraflevering stijgende is. Dat is een gevolg van waterturbines die op de kraan worden aangebracht en waarmee elektriciteit wordt opgewekt.
- De voorraad cokes is zo geslonken dat in de maand januari geen stukje beschikbaar zal zijn voor de bevolking of voor instellingen of ondernemingen.

1945

BRANDWEER. Er komt steeds meer activiteit. Vliegtuigen worden afgeschoten. V-1´s vliegen over en vallen neer. Treinen en auto's worden herhaaldelijk onder vuur genomen. We kunnen voelen dat het einde nadert. Het zou ondoenlijk zijn u mee te delen wat voor schade de V-1´s in Apeldoorn hebben aangericht. Als ik u vertel dat er ruim 600 stuks in onze gemeente zijn neergekomen. Twee zijn er op woonhuizen terechtgekomen die 7 slachtoffers hebben gemaakt. We kunnen gerust zeggen dat wij hier geweldig geboft hebben.

1945 ----- 1 januari maandag, Nieuwjaarsdag.

HARDONK. Lichte vorst, overdag mooi helder winterweer met in de avond toenemende vorst. Gladde wegen. Veel schaatsenrijders vooral op de vijver van Berg en Bos. Langs de spreng is een grote vernieling aangericht door het in het wilde weg kappen van hout. In de vroege morgenuren veel Duitse vliegtuigen (100 à 200) hier over, meest jagers. Ze kwamen later terug. Waar die heen zijn geweest blijft een open vraag. Telkens V-1's en V-2´s in de lucht. Bij de familie M.[Moerman] geweest. Nu ligt het jaar 1945 nog geheel voor ons. Moge het spoedig de zo lang verbeide bevrijding brengen!

VAN HOUTUM. Om 0.45 uur weerklinkt een zware ontploffing op korte afstand. Om 8.40 uur passeren er vliegtuigen in groepen van vier zeer laag over. Het luchtdoelgeschut zwijgt omdat het Duitse toestellen zijn. Wij tellen ongeveer 40 bommenwerpers. Er komen ook 120 Stuka's over Ugchelen. Bij enkele zijn de bommen zichtbaar. Eén Duits vliegtuig cirkelt een kort moment boven onze buurtschap en laat zijn bommenlast vallen. Het zijn allemaal splinterbommen met Duitse herkenningstekenen. Zij veroorzaken veel glasschade. Bij Drosterij aan de Ugchelseweg wordt één persoon gedood. Er zijn ook zwaar gewonden echter zonder levensgevaar. De bommen zijn over een strook van Drosterij tot aan de Richtersweg gevallen. De houtdiefstallen nemen in de omgeving grote vormen aan. Het wordt meer sport dan nood. De Heide Maatschappij (de politie is niet actief) neemt betrokkenen de zaag af en brengt deze voorzien van een label op het politiebureau. De eigenaar kan hem na vier dagen weer komen halen. Zo zijn de laatste tijd in Beekbergen 158 zagen in beslag genomen.

1945 ----- 2 januari dinsdag.

HARDONK. Dooi weer, gure wind. Geen nieuws.

VAN HOUTUM. Op last van de burgemeester moet iedere burger van Apeldoorn bij sneeuwval het straatgedeelte voor zijn woning evenals een deel van het trottoir schoonvegen en bij gladheid met zand of as bestrooien.

1945 ----- 3 januari woensdag.

HARDONK. Zacht, iets vochtig. Later guur en stormachtig, zeer donkere avond. Niets.

VAN HOUTUM. 's Middags om 2.30 uur komen oom Jan en mijn neef Jaap bij ons. Zij wonen nog aan de rand van Arnhem. Zij zijn om acht uur vertrokken maar moesten wegens bandenpech vanaf Loenen lopen. Nu legt de fietsenmaker een massieve band voor 45 gulden op het achterwiel van de tandem. Om twaalf uur deelde een Arnhemmer ons mee dat zij onderweg waren. Twee uur later belt de familie uit Eerbeek ons op dat zij op komst zijn. Beide familieleden zijn erg moe. Het doel van de tocht is één van de paarden die hier verzorgd worden uit te lenen aan een voerman. Deze verplicht zich op zijn beurt de familie in Arnhem aan het eten te houden. Er wordt nog geen beslissing genomen. 's Avond om zeven uur klopt een Hagenaar bij ons aan de deur. Hij vraagt om onderdak. Het is een leraar van de zeevaartschool. Hij is op weg naar Deventer voor voedsel. De toestand in Den Haag is vreselijk. Evenals in Amsterdam krijgt men er slechts 125 gram kaas, 1.000 gram brood en één kilo aardappels op de bonnen. De zwarte prijzen zijn zeer hoog. Tarwe (hoewel het daar in de streek is) is bijna niet meer verkrijgbaar. De biedprijzen liggen voor een mud al hoger dan 650 gulden. Een mud rogge kost 450 gulden en een mud aardappels kost al 200 gulden. Voor vet variëren de prijzen tussen de 40 en 50 gulden.

1945 ----- 4 januari donderdag.

HARDONK. Lichte vorst, goed winterweer. Enkele vliegtuigen. Troepen verplaatsing uit Voorst en Twello naar Zutphen. Ook hier iets meer militair verkeer. Het licht op de fietsdynamo doet het tot nu prachtig.

VAN HOUTUM. 's Nachts om één uur komt een V-1 zeer laag over en verandert recht boven de fabriek van koers en stort een eind verder neer. Alles dreunt. 's Middags om 12.30 uur vragen twee Hagenaars naar eten. Zij zijn onderweg naar Epe en hebben evenals de leraar een introductiebrief. Ze vertelden ons dat sinds 28 november vijf aardappelbonnen bekend werden. Op drie daarvan zijn slechts aardappels verstrekt. Zij hebben een karretje achter de fiets en denken al zo dat zij bij een fietsenvordering nog lopend moeite zullen doen voor eten. Het zijn twee arbeiders van het Haagse Dagblad. Zij hebben alle drukpersen vernield na een artikel in de krant geweigerd te hebben. De directeur is met zijn personeel ondergedoken. Een brief uit Rotterdam bevat tien exemplaren van Ons Volk van 8 november, twee Oranje bulletins nr.22, twee Oranje bulletins van 30 november en een exemplaar van De Vrijheid van 2 december .

1945 ----- 5 januari vrijdag.

HARDONK. Prachtig winterweer, heldere lucht, overdag om het vriespunt. Al vroeg vliegtuigen. Vooral aanvallen van jagers op verkeer van de Amersfoortseweg. Hierbij 8 doden en een aantal gewonden. Vanavond veel bommenwerpers over naar Duitsland. Men spreekt ervan dat vandaag verscheidene schepen met aardappels voor de Apeldoornse bevolking door de weermacht voor eigen behoefte in beslag zijn genomen. Evenals twee wagens textiel voor de evacués.

VAN HOUTUM. Na middernacht komen vrij veel vliegende bommen over. Zij vliegen laag en maken een oorverdovend lawaai. Eén stort in de omgeving neer. 's Middags om 4.30 uur wordt een patrouille jagers die boven de spoorlijn vliegen fel beschoten. De Technische Noodhulp uit Apeldoorn haalt 65 mannen uit het ziekenhuis in Rees op. Ze zijn allemaal zo ondervoed door de slechte koolsoep dat de ingenomen levensmiddelen geen verandering in het lichaam meer ondergaan.

BURGEMEESTER PONT (brief van de Commissaris der Koningin in Gelderland aan de burgemeesters in de provincie). Om tot een beter en overzichtelijk geheel te komen en de stroomvoorziening te leiden binnen banen der redelijkheid heb ik, na hierover een conferentie te hebben gevoerd met de Beauftragte van de Rijkscommissaris voor de Provincie Gelderland en de Aussenstellenleiter van Rüstung und Kriegsproduction, de Heer B. te Warnsveld het volgende overeengekomen:
Aanvragen voor licht- of krachtaansluitingen van Duitse instanties geschieden uitsluitend via de Aussenstelle van Rüstung- und Kriegsproduction te Zutphen. Komen er in uw gemeente dus militaire eenheden of andere Duitse instanties, dan dienen deze zich telefonisch met de Rüstung- und Kriegsproduction te verstaan.
Alle aanvragen van Nederlandse zijde dienen te worden gedaan bij de burgemeester, die voor doorzending naar de Provinciale Griffie zorgdraagt.
Door mijn energiereferent worden deze aanvragen getoetst en met de Rüstung- und Kriegsproductionsführer besproken.
Alle orders voor het in- of uitschakelen van elektrische stroom worden door de heer O. doorgegeven aan de PGEM [nu NUON] zodat de beambten van de PGEM hun schakelorders uitsluitend van hem ontvangen.
Daar op vele plaatsen nog niet voldoende stroom ter beschikking kan worden gesteld voor dringende landbouwwerkzaamheden is het de taak van de burgemeester om er voor te zorgen dat er geen clandestiene aansluitingen op het elektrische net kunnen voortkomen. Hij dient hiervoor een controleapparaat in het leven te roepen.
De belasting op het net is namelijk grotendeels hierom zo hoog omdat er vele zogenaamde zwarte aansluitingen zijn. Deze kunnen door de PGEM moeilijk worden gecontroleerd. Het apparaat dat deze maatschappij hiertoe ter beschikking staat is niet voldoende uitgebreid.
Ik wijs u er vooral op dat er vele huizen zijn waarin zich militairen hebben opgehouden waar de lichtaansluiting bleef nadat deze militairen dikwijls zonder voorafgaande kennisgeving vertrokken waren. Een nauw contact met uw militaire bevelhebber is daarom ook op dit punt noodzakelijk. Daar een juiste energieverdeling van groot belang is vertrouw ik er op dat de controle door u zo efficiënt mogelijk zal worden doorgevoerd.
De Commissaris der Provincie Gelderland, getekend Hondius.

1945 ----- 6 januari zaterdag.

HARDONK. Nevelig, overdag lichte dooi. Tegen zeven uur vanavond zwaar gedreun en geschiet, vermoedelijk van afweergeschut. Massa's mensen komen hier door om voedsel in Overijssel enzovoort te halen.

VAN HOUTUM. Net alsof het nog niet genoeg is passeren om middernacht opnieuw grote formaties bommenwerpers in de richting Duitsland. Het houdt na 20 minuten op. Deze vliegtuigen keren om 2.30 uur terug. Ook nu houdt het geronk 20 minuten aan. Voor het station in Apeldoorn staan wagons van een gemitrailleerde trein. Zij versperren twee overwegen.

1945 ----- 7 januari zondag.

HARDONK. Somber weer, gure wind met hagel- en sneeuwbuien. In de avond vorst met gladde wegen. V-1 boven Spelderholt in de lucht ontploft.

VAN HOUTUM. Vanaf gisterenavond 9.30 uur komt er gemiddeld per kwartier een vliegende bom [V-1 of V-2] over. Het houdt 's morgens bij schemerdonker op, maar het begint weer om 11.30 uur. De eerste stort in de richting Beekbergen neer en veroorzaakt een zware ontploffing. In Ugchelen en Beekbergen is glasschade. Bij mijn neef Arnold is één ruit geheel stuk en een ander gebarsten. Later blijkt dat deze V-1 twee kilometer van onze woning in het bos van Dr. Ooster is gevallen. Het nabijgelegen boswachtershuis heeft grote glas- en dakpannenschade. Het kippenhok is geheel weggedrukt en de bomen zijn over een oppervlakte van één hectare vernield. Overal liggen resten van het projectiel. Dat bestaat grotendeels uit goedkoop metaal en triplex. De krater is niet bijzonder groot. Om 2.30 uur houdt het geknal van een overkomende V-1 plotseling op. Hij komt in het Spelderholt neer maar ontploft niet.

1945 ----- 8 januari maandag.

HARDONK. Veel sneeuw, overdag iets dooi. In de avond koude wind met vorst en gladheid. In de afgelopen nacht V-1 bij Beekbergen neergekomen, waarbij helaas 5 doden.

VAN HOUTUM. 's Nachts valt een V-1 op een huis aan de Arnhemseweg tussen Beekbergen en de Woeste Hoeve. Het huis vliegt in brand maar het projectiel ontploft gelukkig niet. Alle vijf bewoners worden gedood. De rest van de dubbele woning kon worden gered door het doorzagen van een balk. Het is een wonder dat deze laatste woning gespaard is gebleven.
 POLITIE. In de nacht van 7/8 januari verwoeste een V-wapen het perceel Arnhemseweg 629 te Beekbergen in deze gemeente. 5 Mensen verloren daarbij het leven. Meerdere van die projectielen kwamen in de buurtschappen van Apeldoorn neer. Hierdoor ontstond glas- en andere schade. Door boordwapens van vliegtuigen werden op de Amersfoortseweg ter hoogte van de betonweg enige weggebruikers gedood.

1945 ----- 9 januari dinsdag.

HARDONK. Iets sneeuw, lichte vorst tot om het vriespunt. In de avond meer vorst. Geen bijzonders.

VAN HOUTUM. In Apeldoorn doen geruchten de ronde (natuurlijk weer uit Duitse bron) dat Engelse vliegtuigen bij Zwolle drie voor Apeldoorn bestemde schepen met aardappels in de grond hebben geboord. Om 2.30 uur vraagt een man uit Schiedam voor hem en zijn zoon bij ons om eten. Zij zijn sinds vrijdag met een driewieler onderweg. De sneeuw overviel hun. Eén fietst en de ander duwt. Hun doel is Deventer. Ook in Rotterdam is de toestand kritiek. Duizend gram brood en één kilo aardappels zijn nog de enige rantsoenen. De voorraad aardappels raakte door evacués uit Arnhem op. Zij betrokken ze eerder uit Oud Beierland maar dit is nu door de moffen afgesloten. Men kan slechts met een vergunning op het eiland komen. Hij heeft voor zo'n vergunning acht uur in de rij gestaan. Het is niet gelukt. Daardoor probeert deze man het niet meer. De vader zit erg in over het lot van zijn oudste zoon die bij de laatste razzia is gearresteerd. De gemeente Apeldoorn vraagt voor al het personeel een Ausweise aan. Deze worden niet aan personen onder de 30 jaar verstrekt. Van de Ugchelse brandweer willen er maar vijf een Ausweis. De overigen weigeren het. Wij krijgen weer een handvol ondergrondse blaadjes waaronder De Parool van 16 december, Parool Post van december 1944, Oranje bulletin nr. 20, 21 en 22 en De Vrijheid.

1945 ----- 10 januari woensdag.

HARDONK. Lichte vorst, 's avonds nevelig. Geen nieuws.

VAN HOUTUM. Onze Minister van Justitie Van Heuven Goedhart spreekt 's avonds voor Radio Oranje over de nieuwe Duitse maatregel tot ontvolking van Nederland. Seyss-Inquart gaat nog op dezelfde wijze als vroeger te werk. Veel honing dan een paar bittere pillen met een spuit venijn. Men hoort de vogelaar fluiten. Zijn woorden klinken evenals het geld van Rost van Tonningen. Nederland zit al vol met Duitse kwellingen. Hitler tracht een nieuwe plaag over ons volk te brengen. Zijn waagstuk zal niet lukken zonder hulp van de werkgever, ambtenaar en politieagent. De Minister spreekt verder over de houding van de spoorwegarbeiders en brengt een eerbiedige groet aan de gevallenen onder hen. Nu is het de beurt aan de werkgever. Slechts één ding wordt van hem gelast. Niets doen. Geen gegevens verstrekken. De arbeidersinzet begint ergens in Duitsland maar eindigt aan het front. Het Duitse oorlogsmonster brult om voedsel. Wat belet hun ons als dekschild te gebruiken. Veel stellen zich de vraag 'Wat baat alles?' (namelijk bevelen vanuit Engeland). Ons volk bestaat uit slampampers maar is aaneengegroeid door het verzet. Wij zijn de laatste en moeten het getij keren. De Duitse poging ons in het moeras te drukken mislukt door solidair weigeren. Beginnen bij de werkgever. Op onze kruising van verdrukking naar bevrijding moet iedereen de Duitse oproepen weigeren. Niemand mag een Ausweis nemen. Uit beide redevoeringen (ook van Gerbrandy) blijkt voldoende dat onze Regering in Engeland van de noodtoestand (in het bijzonder razzia's en hongersnood) goed op de hoogte is. Het is deze dagen moeilijk het standpunt van de Regering te verdedigen. Ik moet voortdurend van mijn naaste medemensen horen: 'Je moet maar honger hebben'. Dit is ook waar maar dergelijke personen vergeten wat aanmelding en deportatie voor de betrokkene betekent. Zij kijken niet verder dan hun neus lang is. Men wenst een Ausweis en ziet het verkeerde ervan niet in. Nu is een Ausweis geen vrijstelling meer zoals in 1943 en begin 1944. De razzia's op twee oktober en twee december 1944 hebben dit voldoende bewezen. Dergelijke personen zitten nu in de put en schelden op het verzetswerk. Zij begrijpen niet dat de vijand juist zo'n neerslachtigheid wenst. Hoe groter de angst hoe liever het de moffen is. Aanmelding voor werk bij de vijand levert uitsluitend nadelen op. Vrouw en kinderen krijgen er geen stukje meer eten door. Ook als het beloofd wordt. Hun man keert uit de oorlog niet meer terug en staat bloot aan hongersnood (denk aan de mannen in Rees), koude Duitse terreur en Geallieerde bombardementen. Men moet van de twee kwaadste de beste kiezen en dat betekent: niet aanmelden, geen Ausweise aanvragen. Het brengt natuurlijk in de toekomst minder bewegingsvrijheid met zich mee. Dat is toch altijd beter dan slavenwerk voor een bord koolsoep in den vreemde. Seyss-Inquart bekende onlangs openlijk dat alle mannen zullen worden weggevoerd. Wat baat dan nog een Ausweis. Het is uitstel maar geen afstel. Onderduiken blijft moeilijk maar de smoesjes voor de naaste kennissen worden gemakkelijker nu de hele administratie van de mannelijke bevolking door de razzia's en sabotage van ambtenaren in de war ligt. Niemand weet of men wel of niet aan de IJssel werkt. Men kan ook in Amersfoort zijn opgepakt, zoals de organisatie 'Todt' onlangs nog deed. Onderzoek in zo'n geval is voor de vijand tijdverlies en dat is niet in zijn belang.

1945 ----- 11 januari donderdag.

HARDONK. Mistige ochtend, iets sneeuw. Koud weer in de avond iets minder guur. Helaas enige jodenmensen ontdekt. Het licht was vanavond slecht.

VAN HOUTUM. De Duitse vernielingen en slopingen in Nederland nemen grote vormen aan. Het radiostation bij Kootwijk wordt afgebroken voor zover het al niet verwoest was in september 1944. Zij verwijderen bij de Nederlandse Spoorwegen alle bovengrondse leidingen.

1945 ----- 12 januari vrijdag.

HARDONK. Dooi weer, echter met oostenwind, zodat er misschien weer vorst zal komen. Erg vuile straten. Geen nieuws.

VAN HOUTUM. 's Morgens om 9.30 uur kunnen wij de nieuwe distributiekaarten halen. Het was niet zeker of iedereen wel een bonkaart zou krijgen. Het lange uitstel van deze uitreiking gaf daartoe aanleiding. Daardoor ontstonden de nodige geruchten. Men combineerde het met de arbeidsinzet. Mannen tussen de 17 en 40 jaar zouden geen kaarten krijgen. Iedereen wint dan ook eerst inlichtingen in hoe de uitreiking verloopt. De gewone burgers moeten hun eerste stamkaart meebrengen. De evacués moeten hun persoonsbewijs en noodschadekaart tonen. In het gebouw is geen kachel waardoor de ambtenaren humeurig en kortaf zijn. Zij controleren weinig en reiken het aantal kaarten vrij snel uit. Evacués moeten echter aan een aparte tafel hun kaarten in ontvangst nemen. In de komende weken zullen in plaats van aardappels drie kilo suikerbieten worden verstrekt. Het gerucht van verleden week over de beschieting in Zwolle van drie aardappelboten schijnt dan toch waar te zijn. Het is echter ook mogelijk dat de Duitsers de voorraad in beslag hebben genomen en daarom dit bericht in de krant hebben gezet. Vandaag ontvingen wij een exemplaar van Vrij Nederland en een vlugschrift, getiteld Vogelvrij.

BURGEMEESTER PONT. Op de begraafplaats te Beekbergen werden de stoffelijke overschotten van de 5 slachtoffers van een V-1 ontploffing begraven.

1945 ----- 13 januari zaterdag.

HARDONK. Nog steeds dooi. In de avond echter heldere lucht en opnieuw vorst. Enkele vliegtuigen gehoord. Veel V-1's over. Weer geen taptemelk te krijgen. Ook de hele week nog geen aardappels. Aanstaande week zullen we in plaats daarvan wel suikerbieten krijgen!

VAN HOUTUM. De Duitsers lichten 's nachts door verraad weer enkele burgers van hun bed. Zij hebben in de afgelopen week al veel burgers waaronder joden, gearresteerd. Er gaan geruchten dat deze joden in Apeldoorn zijn gefusilleerd door transportmoeilijkheden naar een vernietigingskamp in Polen. In één woning bevond zich een inactieve geheime zender. Voor het huis ontstond een vuurgevecht waarbij een burger en een SS-man werden gedood. Van de vijf Apeldoorners, waaronder de directeur van Mariëndaal en dominee Borgers, die begin december zijn gearresteerd en naar Amersfoort zijn overgebracht, zijn er inmiddels drie overleden. Een brief uit Rotterdam bevatte vier exemplaren van de tweede extra uitgave van Vrij Nederland. Hoenderloo wordt spergebied. Dit houdt in dat de burgers om zes uur [namiddag] binnen moeten zijn.

1945 ----- 14 januari zondag.

HARDONK. Lichte vorst, wegen bevroren, zeer glad en gevaarlijk. In de middag geronk van vliegtuigen, enige benzinetanks neergekomen onder andere bij de Griftbrug aan de Deventerstraat en door jongens in brand gestoken. Telkens raamgerinkel veroorzaakt door ontploffende bommen.

1945 ----- 15 januari maandag.

HARDONK. In de nacht nog min 3 graden. Vandaag gelukkig iets dooi. Eerst glad op straat, later beter te belopen. Otterlo en Hoenderloo zijn tot spergebied verklaard. De mensen daar moeten om 6 uur binnen zijn. Rustige dag.

VAN HOUTUM. 's Middags arresteren de Duitsers in een nabijgelegen bos twee mannen die bezig zijn om bomen te stelen. Hun karretje blijft enige uren in het bos staan. Men zegt dat zij naar het kamp in Amersfoort zullen worden gebracht. De Arbeidsbeurs in Apeldoorn roept 2.000 man op voor het graven van een tankval langs de spoorlijn naar Zwolle. De moffen zijn met het uitgraven al enige weken geleden begonnen. Het schijnt dat deze opgeroepenen bij een razzia of bij het aanvragen van vrijstellingen zijn geregistreerd. Alle houders van motorrijtuigen moeten hun vervoermiddel opgeven. Hetzelfde geldt voor onderdelen en voorraden brandstof voor deze voertuigen. Onjuiste opgave zal als sabotage worden beschouwd. Wij horen de laatste dagen bijna onafgebroken gerommel van artillerievuur vanuit de richting Oosterbeek.

1945 ----- 16 januari dinsdag.

HARDONK. Lichte vorst. In de zon is het overdag dooi, gladde buitenwegen. Nog geen aardappels te krijgen. Een groot deel van de aangevoerde is bevroren. Steeds meer mensen uit Holland komen hier door per fiets, te voet met een handkar en dergelijke om in de Achterhoek en Overijssel te proberen wat voedsel te krijgen. Vanavond waren er een paar honderd op het politiebureau om te overnachten. Daar moet wel heel veel nood achter zitten om langs gladde wegen en in de winterkou rond te trekken teneinde enig voedsel zien te bemachtigen. De nood, vooral in de grote steden, is heel erg hoog gestegen. Vanmorgen veel vliegtuigen hoog over en telkens schieten van het afweergeschut. Later bij M.[Moerman] geweest voor dinsdagavondbezoek.

VAN HOUTUM. 's Morgens rijdt een auto van de SD de van Golsteinlaan in. Zij arresteren de bosarbeider A. van den Ham met zijn vrouw [Golsteinlaan 33]. De man wordt na een halve dag arrest weer vrijgelaten. Hij is erg mishandeld. De oorzaak van deze arrestatie is niet duidelijk. Het doet ons aan een jodenkwestie denken omdat hij er veel in huis heeft gehad. De Rijksverkeersinspectie zal voortaan het begrafenisrijden regelen. Het trouwrijden met paard en rijtuig is verboden. Alle huisslachtingvarkens moeten voor één februari aanstaande worden geslacht. De reden is onbekend.

1945 ----- 17 januari woensdag.

HARDONK. Dooi, overdag wolken en zon, bar vuile wegen. In de avond helaas opnieuw vorst. De Russen zijn volgens de BNO met hun grote winteroffensief begonnen en de Duitsers zouden genoodzaakt zijn grote gebieden te ontruimen. Geen wonder dat de mensen hier wat optimistischer zijn. Telkens kanongebulder op afstand te horen. Vandaag enkele vliegtuigen. Nog steeds geen aardappels.

VAN HOUTUM. 's Morgens om 9 uur komen ongeveer 50 Duitse soldaten op de fiets in de richting Hoenderloo voorbij. Kort daarop passeren drie boerenwagens met uitrusting. Zou het weer een begin van troepenvervoer worden? De hele dag passeren grote formaties bommenwerpers in de richting Duitsland. Zij worden door het luchtdoelgeschut vanuit Oost Apeldoorn beschoten. Mijn broer wordt om elf uur (spertijd) bij de Viersprong door twee SS-soldaten aangehouden. Hij beweert te moeten werken dat zij om deze tijd niet nodig vinden. Desondanks laten ze hem gaan. Naar later blijkt hebben deze moffen om verschillende huizen gelopen. Het lijken ons dieven.

1945 ----- 18 januari donderdag.

HARDONK. Gelukkig dooi met regen. Tegen de avond storm met regenvlagen. Nog altijd geen aardappels te koop. Van een buurvrouw kreeg ik de restanten geraspte aardappels. Overgebleven na het maken van aardappelmeel. Wie maakt bij zo'n gebrek aan aardappels nog zelf aardappelmeel? Wij hebben er echter een lekkere stamppot van rode kool van gemaakt en de rest na toevoeging van wat roggemeel gebruikt voor enige lekkere pannenkoekjes! Vanavond V-1 hierover, plotseling stopt het geluid, het ding draait terug en valt neer in de bossen bij Hoog Buurlo. Toch een heel gevaarlijk wapen. De strijd in Rusland schijnt voor de Duitsers niet gunstig te verlopen. Ze melden diepe penetraties van de Russen!

VAN HOUTUM. De politie houdt 's morgens om vier uur in de aangrenzende bossen om de toenemende houtdiefstallen een drijfjacht. Zij betrappen slechts één persoon. Wij zien deze echter 's middags weer met een omgezaagde boom lopen. Deze actie gaat voornamelijk tegen de zwarthandelaren. Deze komen gewoonlijk 's morgens om vier uur en zijn nog voor zeven uur (het is dan nog donker) met een grote vracht hout weer verdwenen. Mijn neef Jaap komt uit Velp weer bij ons. Hij is van plan het paard mee te nemen. Daardoor zullen zij op contract levensmiddelen van een derde krijgen. Zijn ouders en gezin ontvangen wel distributiekaarten maar hebben geen voorraad meer. In Velp is ook geen Centrale Keuken. Overdag zijn ondanks de storm toch nog een aantal vliegende bommen overgekomen. 's Avond om 6.15 uur komt een V-1 recht over. Het projectiel heeft een onstandvastige baan waardoor het tenslotte bij paleis Het Loo neervalt.

1945 ----- 19 januari vrijdag.

HARDONK. Felle storm in de nacht, 's morgens sneeuwstorm, later helder. In de avond vorst. Gelukkig is de meeste sneeuw overdag weer verdwenen. Geen aardappels voor de eerste 14 dagen aangewezen. De voedselsituatie begint hier ook steeds slechter te worden. In Rusland gaat het voor de Duitsers slecht! De krant schrijft vandaag ´Waar zal de stormloop der Russen tot staan worden gebracht?´. En verder ´Millioenenslag in het Oosten, Warschau ontruimt, vijandelijke pantsers doorgedrongen tot Tomasof, Tsenstochau en Krakau´.

VAN HOUTUM. De talrijke arrestaties die de laatste weken in Apeldoorn hebben plaatsgevonden zouden door een Duitse provocateur zijn veroorzaakt. De familie Kleekamp uit Apeldoorn verbleef deze zomer in een hotel in Vierhouten. Daar was een Britse vlieger ondergedoken. Dit is al merkwaardig want onderduiken doe je niet in een hotel. De dochter uit het gezin raakt verliefd op de vlieger en ging later nog steeds op de fiets naar Vierhouten. Haar vader vond dit niet goed en was bereid de vlieger onderdak te verschaffen. Dit gebeurde en ging enige tijd goed tot dat de vlieger zich als een Gestapobeambte openbaarde. Het hele gezin is gearresteerd en naar Apeldoorn en later naar Duitsland overgebracht. Door verklaringen van deze gevangenen kwam de Gestapo joden, een geheime zender en enkele verzetsmannen op het spoor. Eén arrestatie werd een sneeuwbal. De dinsdag gearresteerde familie Van de Ham is op deze wijze verraden. 's Middags krijg ik een boekje getiteld ´Die Heimat grüszt´. Het lijkt zo te zien een Duitse uitgave. Bij beter doorlezen doet het echter aan een Engels strooibiljet denken. Er staan onder andere uitspraken in van Duitse leiders over het verloop van de oorlog die nooit zijn uitgekomen. Op de laatste pagina staat de kalender van 1945. Het boekje is in de zandverstuivingen gevonden bij de Woeste Hoeve waar zelden iemand komt. Het schijnt naar een Duits model in Engeland te zijn herdrukt met toevoegingen die tegen Duitsland zijn. De boekjes moeten er al lang hebben gelegen omdat het papier erg geel is geworden en de nietjes verroest zijn.

INWONER. Aan de edelachtbare heer burgemeester Pont.
Geachte Heer, ´Uit naam van de velen die hun middagmaal halen aan de uitdeelpost Zwolseweg hoek Langeweg, zend ik U het volgende vers:
Wachten, wachten, steeds maar wachten,
Terwijl wij zo naar voedsel smachten!
Is er dan in deze tijden
Helemaal geen medelijden?
Ach wij staan hier alle dagen
Uit te kijken naar de wagen!
Het gebeurt dat wij soms uren
Te vergeefs maar blijven turen.
Hier staan vele oude heren
In hun al te wijde kleren.
Hier staan kinderen en vrouwen,
Die, met in hun hart vertrouwen
Op de rasse komst van 't eten
Hunne huishoudplicht vergeten.
Veel tijd moeten wij verspillen,
Maar dat kunt gij toch niet willen!
Denk eens aan de sneeuw en koude!
't Was bijna niet uit te houden.
Heus, dat moet toch anders worden
We zijn waarachtig nog geen horden,
Die men behandelt als het vee
Zonder 't minst gevoel daarmee!
Zelfs de boer laat zijn koeien
Nooit om hooi of gras maar loeien.
Hij voert zijn beesten steeds op tijd
En daarin schuilt ook zijn profijt.
En daarom vragen wij vrijmoedig:
Verander nu de toestand spoedig!
Burgemeester, gij zijt machtig,
Toon U nu eens uiterst krachtig.
Geef 't bevel dat nu voortaan
De wagens op tijd vertrekken gaan.
Dan klinkt het uit ons aller mond
Lang leve burgervader Pont´.
Met hoogachting Uw dw. N.J.C. Schermerhorn.

1945 ----- 20 januari zaterdag.

HARDONK. In de nacht en overdag erg veel sneeuw. Gladde wegen door vastgetrapte sneeuw. Heel in de verte voortdurend kanonvuur te horen. Vanmorgen vliegtuigen over. Koekjes gemaakt van suikerbietenpulp en wat roggemeel. Best te eten. Het schijnt de Russen nog steeds prima te gaan.

VAN HOUTUM. 's Morgens om 7.30 uur, nog voor ik naar de radio ga luisteren, geeft een arbeider ons een Vliegende Hollander. Hij zegt dat er veel in het aangrenzende bos liggen. In een wei ligt volgens hem waarschijnlijk een groot stuk karton. Na het luisteren ga ik op zoek. Mijn vader heeft er intussen enige onder de sneeuw uitgehaald (het heeft deze nacht voor het eerst in dit jaargetijde gesneeuwd). Deze liggen nu bij de kachel te drogen. Uit het één en ander is op te maken dat de explosies van gisteravond 7.20 uur betrekking hebben op deze strooibiljetten. Zelf vind ik wel het karton maar nog geen pamfletten. Enigszins bevangen van de kou kom ik met enkele stukken karton thuis. Het karton is afkomstig van de zogenaamde bom waarmee de Vliegende Hollanders worden uitgeworpen. Het is een cilindervorm met middellijn van 42 centimeter en hoogte van 120 centimeter. Bij de volgende speurtocht vind ik in het bos onder de sneeuw verschillende pakken (meestal van 20 - 30 stuks) Vliegende Hollanders en kom met enige honderden thuis. Daarop ga ik weer zoeken en heb nog groter resultaat (rond 1000 stuks). Intussen komt een arbeider bij me en vertelt dat er verderop stapels strooibiljetten liggen. Er zijn daar twee bommen gevallen. De pamfletten liggen in dikke pakken. Daarvan zijn er enkele in de grond geslagen. Dicht bij elkaar. Er ligt bijna geen sneeuw over. De bomwanden zijn compleet. Het karton (7 millimeter dik) is gebogen en met 1 1/2 duims spijkers op een balkje van 6 x 7 vierkante centimeter doorsnede vast geslagen. Aan een stuk hangt een soort koord dat veel op een lont lijkt omdat er poeder uit valt. Het verbindt het boven- en ondervlak met elkaar. Deze twee bommen zijn niet zoals de eerste in de lucht ontploft maar op de grond uit elkaar geslagen. Naar schatting bestaat één vulling uit 20.000 blaadjes. Het karton is tegen water beschermd en ruikt naar drukinkt. De pamfletten liggen er of de pakken zo van de snijmachine komen. Naast deze Vliegende Hollanders zitten er ook valse Duitse bankbiljetten tussen. Hoogstens 20 per bom. Zij zijn slechts in één bom gevonden. Ik heb er enige gekregen van iemand die uit dat bos hout wilde stelen. De Vliegende Hollander is gedateerd 12 januari 1945 (nr.93). De Vliegende Hollanders worden door velen meegenomen. Enkele worden door ons op de weg uitgestrooid om op de grote pakken die tien meter van het fietspad liggen de aandacht te vestigen. Het totaal dat verspreid wordt overschrijdt zeker de tien duizend. In Ugchelen lopen kinderen er als het ware mee te colporteren. De bakker heeft een stapeltje in de mand en deelt ze uit. Op het nabij zijnde sanatorium Caesarea krijgt iedere patiënt er één te lezen. Hier tegenover staat echter dat er ook mensen zijn die deze strooibiljetten door papierschaarste voor de kachel of WC gebruiken. Dat is jammer maar het gebeurt toch omdat de grote hoeveelheden niet helemaal verspreid kunnen worden. Om dit te voorkomen zou het beter zijn geweest als twee bommen in andere delen van Apeldoorn zouden zijn gevallen. Nog beter in een andere gemeente. Wanneer de sneeuw dooit, zullen nog grote aantallen Vliegende Hollanders voor de dag komen. Om 8.40 uur komen acht Britse vliegtuigen zo laag over dat de cirkels duidelijk te zien zijn. Wij horen de hele dag (evenals week) artillerievuur in zuidelijke richting. Het staat dichterbij of het vuren is intenser dan op vorige dagen. De burgemeester van Apeldoorn verzoekt alle inwoners hun brandkasten, geldkisten of kluizen voor 24 januari aanstaande te laten registreren. Over strafmaatregels wordt niet gesproken. In Ede zijn deze dag grote razzia's. Jonge mannen uit het westen die voor voedsel onderweg zijn worden eveneens opgepakt.

1945 ----- 21 januari zondag.

HARDONK. In de vroege morgen 17 graden vorst! Overdag eerst zonnig, mooie winterlandschappen en gladde wegen. In de middag betrokken en opnieuw veel sneeuwval die tot in de avond voortduurde. Vanaf vandaag mag geen voedsel meer over de IJssel worden gehaald. De voedselpositie wordt zeer bemoeilijkt door de vorst en de besneeuwde wegen. Hierdoor komt het weinige verkeer geheel lam te liggen. Het staat er dus met ons voedsel niet best voor. We hopen op spoedige verbetering. In Rusland wordt historie gemaakt!

VAN HOUTUM. Jagers beschieten 's middags om 1.30 uur lange tijd doelen in richting Kootwijk. De Duitsers verklaren de IJssel met aangrenzende plaatsen en gronden tot spergebied. Niemand mag de rivier zonder vergunning oversteken. Douanebeambten zullen er de wacht houden. Alle voorbijgangers worden aangehouden en moeten dat wat zij vervoeren (meest voedsel) inleveren. Hier openbaart zich weer eens één van die vuile Duitse maatregels. De IJssel wordt nu benut om hongerende mensen uit het westen nog een grotere slag toe te brengen. Deze ondervoede mensen proberen de laatste maanden onder zware ontberingen voedsel in het oosten van ons land te kopen. Door de zwarte prijzen betalen velen hun laatste spaargeld. Nu is het al zover dat hen ook nog het voedsel bij de rivierovergang wordt afgenomen. Tot voor kort was ook Hoenderloo spergebied. Dit is nu opgeheven. Hoenderloo behoort officieus tot de gemeente Apeldoorn. Dit is voor de voedselvoorziening van Apeldoorn niet zo gunstig. Wij horen 's avonds om 7.30 uur twee zware ontploffingen. Enkele vliegtuigen patrouilleren de hele avond.

1945 ----- 22 januari maandag.

HARDONK. Helder vriezend weer. Veel vliegtuigen, een werd bij 0lst neergeschoten. Kon het bij mij boven uit het raam zien en zag ook enige leden van de bemanning met valschermen naar beneden springen. De post ging vanmorgen per arrenslede naar Heerde. Alles ziet er nu winters uit. De met sneeuw bedekte wegen doen in het maanlicht aan Zwitserland denken. Vanmiddag stamppot van suikerbietenpulp met rode kool gegeten, het ging best. Het Licht op de waterleiding doet het niet zodat we nu weer bij paraffinelicht zitten.

VAN HOUTUM. De hele ochtend patrouilleren jagers. Sommige laten strepen achter. Wij horen zo nu en dan in de richting van de Amersfoortseweg mitrailleurvuur. Om 1.30 uur passeren acht formaties bommenwerpers via het oosten. Ze vliegen van noordwest naar zuidoost. Het geronk is door de westenwind niet te horen maar ze laten strepen achter. Grote aantallen jagers cirkelen om deze formaties. Zij keren om twee uur via het noorden terug. Ook ditmaal zijn zij niet te tellen. Het afweergeschut van Apeldoorn schiet één toestel neer. Deze laat lange rookslierten achter en blijft vrij lang in de lucht zweven. Het stort tenslotte in richting Deventer neer. De vliegers springen erboven Apeldoorn al uit. Van zes gaan de parachutes open. Ook deze keer schieten soldaten op de vliegers. Daarvan komen er twee dood op de grond. Een jongen van 14 jaar uit Rotterdam vraagt 's morgens of hij zich bij ons mag warmen. Hij is woensdag lopend uit de Maasstad vertrokken. De bewoners van zijn laatste nachtverblijf, namelijk te Otterlo, hebben hem voor de hele dag eten meegegeven. Hij is van plan in Apeldoorn te overnachten en morgen naar zijn einddoel, Gorssel, te lopen. Daar hoopt hij bij zijn familie te mogen blijven. In Rotterdam hebben velen zich door de hongersnood bij de Duitsers gemeld. Het Duitse opperbevel kondigt een serie noodmaatregels af. Er is een algemeen reisverbod. Gas- en elektriciteitsrantsoenen worden drastisch verminderd. De rantsoenen voor brandstoffen worden tot 25 % teruggebracht. Men heeft geen bewegingsvrijheid buiten de steden. Er mogen geen brieven worden verstuurd. Nog wel briefkaarten. Eindelijk hoort men weer eens iets van het doodgewaande NAF. Het is weer zeer bezorgd over de verzending van pakketten naar Nederlandse arbeiders in Duitsland. Dit zo 'invloedrijke' orgaan is echter niet in staat verlof voor deze arbeiders te krijgen. De hele avond komen vliegtuigen verspreid over. Om 8.10 uur vallen twee bommen in oostelijke richting.

1945 ----- 23 januari dinsdag.

HARDONK. Acht graden vorst, overdag helder vriezend weer. 's Avonds min 5 graden. De post onderhoudt nu enkele diensten met twee arrensleden en een bakfiets met een paard er voor. Zieken worden per fietsbrancard vervoerd. Met het heldere weer veel vliegtuigen in de lucht. Alleen al op de Amersfoortseweg hebben ze 18 auto's in brand geschoten. Steeds zijn er wegens het vriezende weer geen aardappels te krijgen. Vet kost nu 30 gulden per pond. De sneeuw maakt het verkeer steeds moeilijker. Een kennis brengt een emmer aardappelen.

VAN HOUTUM. Na een pauze van vier dagen passeren 's nachts zo nu en dan vliegende bommen via het oosten. Geallieerde vliegtuigen patrouilleren de hele dag. Om 10 uur mitrailleert een jager lange tijd doelen in de richting van de Amersfoortseweg. Om 12 uur horen wij mitrailleurvuur in de buurt van de Harskamp - Stroe. Er vallen daar een uur later zes bommen. Er worden ook doelen bij Assel beschoten. De Duitsers vorderen in Apeldoorn alle boerenwagens om gedurende enige dagen een Duits depot naar elders over te brengen. Over de Amersfoortseweg trekken lange colonnes van deze wagens. De verloofde van mijn neef Jan, F. van Remmerden, komt uit Amsterdam voor de voeding naar Ugchelen. In de hoofdstad is het een weelde aardappels zonder schil te eten. De hongersnood heerst het ernstigst in Utrecht. Daarna volgen Den Haag, Rotterdam en Amsterdam. Zij is per auto gekomen. Onderweg stonden acht auto's door luchtactie in brand. Tientallen lagen er uitgebrand naast de weg. Drie meisjes uit Rotterdam vragen aan oom Jan om onderdak. Zij konden niet over de IJssel en moeten onverrichterzake terugkeren. Later vragen ook drie Rotterdamse meisjes bij ons om onderdak. Dit moet wegens de evacués worden geweigerd. Eén zou nog wel gaan maar drie is te veel.

1945 ----- 24 januari woensdag.

HARDONK. 12 graden vorst. Overdag enige sneeuw en temperatuur om het vriespunt. V-1 neergekomen bij de Vrijenberg in Loenen, geen schade. Op aanraden stamppot gemaakt van aardappelschillen. Hoe dat smaakt? Lang niet best! Niets te krijgen, geen aardappels, groente of suikerbieten.

VAN HOUTUM. In de morgen passeren vrij veel vliegende bommen [V-1]. Allemaal via het Oosten. 's Nachts worden van de landbouwer Melissen tien mud aardappels gestolen. Naar de sporen te oordelen zijn het twee mannen, een vrouw en één of meer sleeën. De diefstal zou niet zo gemeen zijn geweest als de dieven niet een groot gedeelte van de overige aardappels hadden los gelegd. Zij hebben er het stro gewoon afgegooid. Door de strenge vorst (14 graden Celsius onder nul) zijn er veel bevroren. 's Middags om 2.45 uur komt een formatie jagers recht over in richting Duitsland. Om 3.20 uur passeert een andere groep via het westen. Deze vliegen van zuid naar noord. Op dat moment vragen twee Haagse jongens van 16 jaar om wat eten. Zij zijn lopend en één beweert dat zijn schoenen in Barneveld zijn afgenomen. Beide krijgen eten en bovendien een paar klompen. Zij danken ons enige malen. Deze jongens zijn van plan bij een of andere boer aan de kost te komen. Eén is van mening dat als hij over een maand weer thuis zal komen zijn broertje en moeder van honger zijn gestorven. De eigenaar van de ijsbaan Malkenschoten vraagt als entreegeld drie aardappels per persoon. De redactie van de NAC [krant] keurt het goed en zegt: 'Een praktisch man.' Het is schandalig. Deze aardappels worden natuurlijk weer zwart verkocht. Zo'n parasiet moet worden opgehangen.

1945 ----- 25 januari donderdag.

HARDONK. Zes graden vorst. Jammer. Overdag meest bewolkt. Op een helder moment een auto met 800 liter benzine in brand geschoten. In Rusland gaat het heel hard.

VAN HOUTUM. Er passeren alleen 's middags om 1.30 uur enkele vliegtuigen. Om vier uur vragen drie oude mensen bij ons om onderdak. Het kan helaas niet. Zij gaan na een uur rust naar een nabij gelegen pension. Zij komen oorspronkelijk uit Oosterbeek en zijn daarna naar Ede geëvacueerd. De huiseigenaar kan hen echter door het voedsel niet langer hebben. In Ede is zelfs de Centrale Keuken gesloten. Zij gaan zonder geldige bonnen (alle plaatselijk) naar Lemelerveld en weten niet of zij daar terechtkunnen. Waarom stellen zij zich niet in verbinding met een Evacuatiebureau. Onze Regering wijst er in een verklaring op dat de spoorwegstaking ondanks de hongersnood en Duitse lokmiddelen moet worden voortgezet. Wij horen 's avonds een zware ontploffing in westelijke richting. Naar later bekend wordt valt er een V-2 op een schijvenloods bij Harskamp. In het dorp is grote glasschade.

BLOEM. Bij de Groen Allee is een met het rode kruis getekende auto van de Duitsers aangevallen door Engelse jagers. Daarbij zijn 2 Duitsers in het bovenbeen getroffen.

POLITIE (23-12-1944 tot 25-1-1945).
- Het begeleiden van voertuigen voor de voedselvoorziening vraagt voortdurend meerdere politiemannen. Speciale controle wordt gehouden op tijdelijke onbewoonde percelen. Ook in de bossen om houtdiefstal tegen te gaan.
- De stemming onder de bevolking is nog steeds nerveus. De voedselpositie wordt ook in deze gemeente met de dag slechter.
- De criminaliteit neemt hand over hand toe.
- Zoo mogelijk wordt de gevraagde hulp van politiezijde verleend.
- Doordat de Politie geen enkel motorrijtuig tot haar beschikking heeft kunnen meerdere zaken niet met de nodige accuratesse en snelheid worden afgewerkt.
- Oplossing van het bandenvraagstuk voor de politie zou dringend gewenst zijn daar het zich laat aanzien dat binnen afzienbare tijd geen enkele politieman meer over een berijdbaar rijwiel beschikken.
- De politie verleent meermalen steun bij het af- en doorvoeren van evacués door de hongersnood. In het westen van het land trekken honderden personen per fiets, handwagen en dergelijke door Apeldoorn om in de Achterhoek en in de IJsselstreek voedsel te halen. Daar er geen logeergelegenheid hier ter plaatse aanwezig is vervoegen zich dagelijks enige honderden van hen aan het bureau van politie om onderdak en voeding. Door bemiddeling van de politie wordt deze mensen onderdak en voeding verstrekt in enige geneeskundige posten van de Luchtbeschermingsdienst, zoals ook in de vroegere Wilhelminastichting aan de Stationsstraat 42b en in Tivoli. Van het Gymnasium wordt in bijzondere gevallen ook gebruik gemaakt. De Rijkskeuken hier verleent daarbij haar volle medewerking.
- Het onderbrengen van arrestanten aan het bureau van politie levert nog steeds grote moeilijkheden op doordat nog steeds 6 cellen en 1 lokaliteit voor in verzekeringstelling als SS- und Polizeigefängnis in gebruik zijn. De politie heeft zodoende maar 2 lokaliteiten voor haar eigen arrestanten disponibel. Lokaliteiten die daarvoor totaal niet zijn bestemd en ingericht moeten zodoende als arrestantenverblijven dienen. Dit werkt mede zeer remmend op het onderzoek in bepaalde zaken daar verdachten in een zaak zodoende niet van elkaar gescheiden kunnen worden gehouden. Vermoedelijk zal daarin enige verbetering komen doordat een gedeelte van der Duitse arrestanten naar Lochem zal worden overgebracht. Het ligt in de bedoeling van de Duitse autoriteiten alleen de arrestanten van de Dienststelle des Höheren SS- und Polizei-führer ten Politieburele alhier in te sluiten en daarvoor 6 cellen te gebruiken. De 3 lokaliteiten voor in verzekeringstelling zullen dan geheel ter beschikking der gemeentepolitie blijven. Het arrestantenvraagstuk is daardoor echter in genen dele opgelost. Omdat 3 lokaliteiten voor het onderbrengen van Nederlandse verdachten in deze tijd van toenemende criminaliteit volkomen ontoereikend zijn.
- Van de zijde van de Feldgendarmerie wordt door de politie bij de opsporing van strafbare feiten, gepleegd door burgers, in samenwerking met SS-soldaten veel medewerking ondervonden. De samenwerking tussen genoemde instantie en de Apeldoornse politie is buitengewoon goed. Zodoende konden meerdere ernstige delicten waarvan voornamelijk de plattelandsbevolking alhier de dupe werd tot klaarheid worden gebracht. De surveillance van de politie wordt zo hoog mogelijk opgevoerd. Meerdere diefstallen konden zodoende op heterdaad worden ontdekt.
- De hondenbrigade werd weer in dienst gesteld dat al goede resultaten opleverde. Een en ander was mogelijk doordat de bewaking van het Distributiekantoor en de begeleiding van de distributietransporten in overleg met de bevoegde instanties werd opgeheven.
- De Apeldoornse politiemannen die op 2 december 1944 werden weggevoerd keerden nog niet terug hoewel zij uit een oogpunt van dienstbelang niet gemist kunnen worden. Spoedige terugkeer van deze mensen zou om de toenemende criminaliteit noodzakelijk zijn.

1945 ----- 26 januari vrijdag.

HARDONK. Strenge voorst, min 22 graden! 's Morgens erg koude mist. Alles bevriest en stagneert door de kou. Hoe moet het met de voedselvoorziening?

VAN HOUTUM. Seyss-Inquart vertrekt 's middags plotseling met zijn gevolg uit Apeldoorn naar Berlijn. Zijn auto moest binnen een uur worden wit gespoten. Een dokter uit Aalten, die zich veel bemoeide met de toestand van de gedeporteerden te Rees, is door Duitse onverschilligheid gestorven. De dokter vertrok verleden week vrijdag met twee Duitsers in een auto naar Den Haag. Hij wilde daar bij hoge instanties pleiten voor de verbetering van de behandeling van onze landgenoten in Rees enzovoort. Het baatte niet. Daardoor keerden zij dinsdag weer terug. Zij werden op de betonweg bij Hoog Soeren door een Engels vliegtuig beschoten. De dokter stapte ijlings uit de auto om dekking te zoeken maar zakte zwaar gewond neer. De beide Duitsers haalden hem de portefeuille, portemonnee enzovoort af en reden door naar de Ortskommandant in Apeldoorn. Deze weigerde de arts te vervoeren omdat het een burger was. Zodoende reden de beide moffen door naar Aalten en overhandigden de portefeuille enzovoort aan de vrouw van de dokter. Deze kon op haar beurt ook niet voor vervoer zorgen. Zij riep de hulp in van een familielid in Apeldoorn. Deze slaagde er met behulp van de politie in het lijk (de arts was aan te groot bloedverlies overleden) naar Aalten te doen overbrengen. Door de vele beschietingen heet het betongedeelte van de Amersfoortseweg bij Hoog Soeren in de volksmond al 'Dodenweg'.

1945 ----- 27 januari zaterdag.

HARDONK. Zes graden vorst. Eerst zonnig, later bewolkt en 's avonds sneeuwjacht. Niets.

BLOEM. Engelse jagers deden een aanval op een auto bij Dirk Reinders die door het oor geschoten werd terwijl het huis doorzeefd was met kogels. De auto werd kapot geschoten.

1945 ----- 28 januari zondag.

HARDONK. Flinke sneeuwval 's nachts. Wind overdag opnieuw naar het oosten en vriezend weer. In de avond wat zachter en bewolking, misschien opnieuw sneeuw. Twee van de predikanten uit Apeldoorn hebben de weggesleepte mannen in Elten en Rees bezocht. Er was grote behoefte aan oude gezangboeken en ook lectuur was welkom. Tegen 5 uur enige raketbommen op enkele huizen in Beekbergen. Het militaire nut is nihil, woningen flink beschadigd. Vanmiddag haalden de SS-lui de borden van de SS weg. Laten we hopen dat ze spoedig zelf verdwijnen.

VAN HOUTUM. 's Middags om vier uur verschijnen plotseling vier vliegtuigen. Zij vliegen in richting Apeldoorn, draaien bij, duiken boven Beekbergen en laten er acht bommen vallen. Daarna verdwijnen zij weer even snel als ze gekomen zijn. Wij zien de bommen duidelijk vallen. Het huis dreunt van de explosies. Om vijf uur vallen opnieuw in die richting bommen maar op veel groter afstand. Er gaan geruchten dat de Duitse Rijksdag is bijeengeroepen. Het vertrek van Seyss-Inquart maakt het wel aannemelijk. De bommen die 's middags om vier uur bij Beekbergen zijn gevallen hebben ieder mogelijk doel gemist. Dit bombardement is een schandaal. Er is overal grote glasschade. Eén boerderij is getroffen. De bossen rogge (uit een ongedorste mijt) hangen in de bomen en zijn over grote afstand verspreid. Er zijn geen doden. Slechts enige gewonden. Het kasteel Spelderholt (misschien bedoeld), waar Seyss-Inquart meestal vertoeft, ligt een kilometer verder. Van een V-startplaats is geen sprake. Het witte sneeuwveld is grauw door het weggespoten zand. Enkele kraters zijn twaalf meter in doorsnee. Vele omwonenden hebben al voor de derde keer de ruiten kapot. Er wordt de hele dag in zuidelijke richting met artillerie tamelijk zwaar geschoten. Vliegende bommen komen ook over maar via Beekbergen. Een brief uit Rotterdam bevat een stencil (vier pagina's). Daarin de Duitse bemoeiingen met het Nederlandse Rode Kruis sinds 1940 en de antwoorden daarop van het hoofdbestuur worden opgesomd. Voorts is een exemplaar (acht pagina's) van Vrij Nederland (nr.6, 5e jaargang) ingesloten. Het is 1 december 1944 gedateerd en heeft als inhoud 'Razzia's'.

BLOEM. Engelse jagers hebben 2 bommen laten vallen op het land van Gait van Jenne (Gerrit Hendriks). Twee bommen bij Willem Schipper en 2 bommen bij Kruitbosch in 't Hooiland. Ze zijn allemaal gevallen in bouw- en weiland. Enkele ruiten zijn gesprongen. De toestand aan de fronten in Holland zijn zonder activiteit maar de Russen rukken hard op. Men zegt dat ze 150 kilometer van Berlijn zijn. De algemene toestand in het land is meer dan treurig. Overal hongersnood. In de steden eet men suikerbieten voor aardappelen. Men krijgt 400 gram brood per week, geen melk en geen boter, driekwart liter soep die geen aardappelen en weinig groente bevatten. Er zijn veel mensen gestorven van de honger. Er zijn geen doodkisten genoeg. De hoofdoorzaak is geen vervoer mede door de spoorwegstaking. Het vervoer stuit op inbeslagneming van paard en wagen en manschappen. De scheepvaart geeft geen vervoer. Het niet dorsen ten gevolge van het nu al 6 weken durende winterweer alsmede de slechte bevoorrading van brandstof en smeerolie, alles werkt remmend op een geregelde aanvoer van broodkoren en meel.

1945 ----- 29 januari maandag.

HARDONK. Matige vorst 's nachts, overdag min 2 graden. Meest zwaar bewolkt en enkele sneeuwvlokken. Telkens nogal vliegtuigen.

VAN HOUTUM. Wij horen overdag tussen 10.30 en 12.15 uur onafgebroken vliegtuiggeronk in noordelijke richting. Dit afgewisseld door het gieren van jagers. Tot 4 uur 's middags komen jagers over. Meest van de strategische luchtmacht. Om 1.30 uur passeren rond 150 Duitse soldaten op fietsen in richting Hoenderloo. Wij horen om 1.15 en 3.20 uur zware ontploffingen. Om 2.15 uur passeert een formatie bommenwerpers via het noorden op weg naar Duitsland. Twee uur later mitrailleren jagers doelen bij Beekbergen. Er komen 's avonds na 10.30 uur vliegende bommen over.

1945 ----- 30 januari dinsdag.

HARDONK. In de nacht matig vriezend, vanmorgen zwaar bewolkt en jachtsneeuw. Niet minder dan 10 à 20 cm sneeuw viel er vandaag weer bij zodat het verkeer nog moeilijker is geworden. De post uit Deventer kwam pas over vijf vanmiddag hier aan na een zware tocht per bakfiets tegen de wind in en door de hoge sneeuwbulten. Suikerbieten uitgekookt en hiervan dikke stroop verkregen. Tegen de avond lichte motregen bij donkere lucht. Straten met hun sneeuwdek daardoor veel gladder. Zou eindelijk de dooi komen? Veel V-1's overgekomen.

VAN HOUTUM. Er komen de hele nacht tot 's morgens negen uur veel V-1's vrij laag recht over. Soms passeren er drie tegelijk. Het is het grootste V-1 offensief dat wij tot nu toe hebben meegemaakt. Minstens 70 projectielen komen over. Wij horen tot 's middags vier uur nog zo nu en dan een vliegende bom in oostelijke richting. De SD licht 's nachts twee hoofdambtenaren van het Gemeentehuis van hun bed. De overige ambtenaren moeten overdag hun persoonsbewijzen aan de SD afgeven. Zij krijgen ze later weer terug. Het staat in verband met een recente aanvraag van een persoonsbewijs door een meisje dat in dienst van de SD is. De moffen menen dat een persoonsbewijs te gemakkelijk verkrijgbaar is.

1945 ----- 31 januari woensdag.

HARDONK. Verjaardag van prinses Beatrix. Volgend jaar de vlag weer uit. De lang verbeide dooi ingetreden! Ontzettend vuile straten maar het dooit geweldig hard. Dus spoedig kans op beter begaanbare wegen en meer voedselaanvoer. Nog nooit zo verlangd naar de dooi. De Russen rukken steeds verder op.

VAN HOUTUM. 's Avonds om acht uur komen rond 100 fietsers van de 'Hollandse' SS in richting Apeldoorn voorbij. Zij moeten naar Zutphen. Zij dwingen een sleper in Ugchelen hun uitrusting met paard en wagen te vervoeren. Deze is natuurlijk de hele nacht onderweg.

BURGEMEESTER PONT. Op de begraafplaats Heidehof werden deze maand de stoffelijke overschotten begraven van 2 geallieerde krijgsgevangenen.

1945 ----- 1 februari donderdag.

HARDONK. 's Nachts wind en regen. Geweldig doorzettende dooi zodat 's middags de hoofdwegen geheel vrij waren van sneeuw. Overdag zacht, tegen de avond meer wind. Jacht van de Sicherheits Dienst op een jodenmeisje. In de Schuttersweg is op het kind geschoten! Voor het gratis hout halen in Berg en Bos is een enorme animo. Het verloopt zelfs niet zonder ongelukken. Je kunt zoveel halen als je wilt. Men ziet voortdurend karren vol hout langskomen, getrokken of geduwd door mannen, jongens, vrouwen of meisjes. Het bos is door de dooi echter bijna onbegaanbaar maar voor brandstof moet wat gedaan worden. Vanavond veel vliegtuigen.

VAN HOUTUM. 's Morgens om 7.30 uur stort een V-1 neer in richting Woeste Hoeve. De vuurgloed is duidelijk te zien. Door de zeer zware explosie trilt alles. Om 10.30 uur komen ongeveer 60 Duitsers (zonder ransels) lopend in richting Hoenderloo voorbij. Om 4.30 uur passeert een groep van 40 in dezelfde richting. Deze zijn van de volledige uitrusting voorzien. Om vijf uur rijden drie Duitse auto's met ransels in richting Apeldoorn voorbij. 's Avonds passeren tussen 7 en 7.30 uur snelle bommenwerpers verspreid. Zij keren om 9.45 uur weer terug.

BURGEMEESTER PONT. Ingevolge bekendmaking in het Mededelingenblad van de NAC werd een stuk bos van circa 10 hectare in Berg en Bos aangewezen voor het vellen van brandhout door de bevolking gedurende drie dagen (1, 2 en 3 februari). Per gezin mocht 1/2 m3 brandhout worden geveld en weggevoerd. De uitvoering van deze regeling bleek evenwel op zodanige bezwaren te stuiten dat de toestemming na twee dagen weer moest worden ingetrokken.

1945 ----- 2 februari vrijdag.

HARDONK. Zacht weer, veel wind. Eerst droog en toenemend wind, in de avond storm. Vanmorgen voor het eerst weer naar Vaassen geweest voor levensmiddelen. Alleen wat aardappels kunnen krijgen, meel lukte helaas niet. Op de terugweg wegens de harde wind telkens moeten lopen. Op de Hofsemolen in Vaassen draaide weer een waterrad voor de verlichting. Overdag werd het gebruikt voor het zagen van hout. Bij Te Riele voorzag de waterkracht de gehele omgeving van goed licht. De dooi is zo sterk geweest dat onderweg geen sneeuw meer te zien was en alle hoofdwegen uitstekend berijdbaar waren.

VAN HOUTUM. 's Morgens om 7.40 uur stort een V-1 neer in oostelijke richting. De hele morgen komen vliegende bommen over. Gemiddeld één per half uur. Om 10.50 uur passeren twee Britse jagers zeer laag. Zij worden boven de spoorlijn zwaar beschoten door het afweergeschut van een trein. Twee granaten ontploffen in Ugchelen maar richten geen schade aan. Om vier uur komt een kabelballon (Westerstorm) laag over de bosrand en verdwijnt in richting Vaassen. Oom Reinier moet voor de Duitsers 300 ton steenkolen afwegen. Op het station staat namelijk een kolentrein. De éne sleperswagen na de andere rijdt de weegbrug op. De kolen zijn van verschillende soort. Een Duitse soldaat houdt de wacht om diefstal te voorkomen. Veel kinderen en ouderen verzamelen de kolen die van de wagens zijn gevallen. Slechts enkelen weten iets van de karren af te halen. De burgemeester van Apeldoorn stelt 15 hectare bos ter beschikking van de kachel. Ieder krijgt officieel een halve m3. Er is in Berg en Bos echter geen controle. Hierdoor krijgen de eersten vaak meer door vaker te komen. Er gebeuren nog al eens ongelukken. Zo liggen er al drie houthakkers in het ziekenhuis. De bomen worden zonder gezamenlijk overleg omgezaagd. Ze vallen soms op karren van een ander of op mensen. Het gebeurt ook dat mensen hun wagens te zwaar beladen en zich onderweg van een aantal bomen moeten ontdoen. Deze worden direct door anderen weggenomen. Zwarte handelaren profiteren ook van deze gelegenheid. Het kappen wordt vanaf vandaag voor drie dagen verboden om aan de chaos een einde te maken. Alle munitie in de bossen bij Gortel, die daar gedurende maanden is bijeengebracht, moet plotseling naar het oosten worden vervoerd. Hiervoor zijn alle mannen in Epe opgeroepen. Tussen Epe en Heerde staan de munitietreinen bijna achter elkaar. Waarom vallen daar nu geen bommen? Het is duidelijk uit de lucht te zien. Voorts vraagt iedereen zich af waarom het treinverkeer over de lijn Apeldoorn - Amersfoort nog altijd (vooral 's nachts) zo ongestoord doorgaat. Er zijn plaatsen genoeg om de rails te bombarderen zonder dat er voor burgers schade kan ontstaan. Waarom doen vliegtuigen altijd een aanval loodrecht op de rails en niet evenwijdig? In het laatste geval is de trefkans toch groter? Het instandhouden van deze spoorlijn vergroot het plunderen en de hongersnood in Nederland.

1945 ----- 3 februari zaterdag.

HARDONK. Zonnig weer, nog veel wind. Verbazend veel vliegtuigen komen de gehele dag over. Twee rode kolen kunnen krijgen. Met veel moeite zijn hier drie schepen met aardappels voor de centrale keuken aangekomen. Ze werden direct na aankomst door de weermacht voor eigen gebruik gevorderd! Hoog in de lucht zweefde vanmiddag een roofvogel die aanleiding gaf tot de dolste gissingen. Sommigen meenden dat het een afgeworpen benzinetank was!

VAN HOUTUM. De hele nacht komen vliegtuigen verspreid over. Zo nu en dan horen wij het geknetter van een V-1. Deze komen ook nog 's morgens over maar in geringe getale. Om tien uur passeren formaties bommenwerpers over Noord-Apeldoorn. Eén toestel stort brandend in richting Deventer neer. Om 11.30 uur valt een bom bij Assel. Het vliegtuig mitrailleert het doel ook. Het herhaalt zich om 13.00 uur. De luchtafweer is boven het mitrailleurvuur uit te horen. Van 12.30 tot drie uur komen grote formaties jagers, meest van de strategische luchtmacht, over in richting Engeland. Wij horen om 3.15 uur opnieuw zwaar geronk. Wij zien door een gat in de wolken een groep van vijf en één van zes tweemotorige bommenwerpers. Zij vliegen van zuid naar noord. Wij horen vijf minuten later de bommen in richting Deventer ontploffen. Om 3.25 uur komen nieuwe formaties Mitchells in dezelfde richting over. Wij tellen er 23. Een groep van zes vliegt in richting Zutphen. Het luchtafweer is in alle wijken van Apeldoorn zeer actief. De vliegtuigen keren om 3.45 via het westen terug. Om 3.50 en 4 uur horen wij zware explosies in richting Beekbergen. Om 5.05 schiet afweergeschut van een trein vrij lang op twee Britse jagers. Wij krijgen 's morgens een brief uit Amsterdam. Deze is 22 dagen onderweg geweest. De verzetsgroepen staken de school waar de mannen zich voor de arbeidsinzet moesten melden in brand. Ze schoten de acht NSB-ambtenaren die er aanwezig waren dood. Daarna zou de verplichte melding in een andere school plaatsvinden. Tijdens de eerste aangifte vloog deze in de lucht en maakte ook slachtoffers onder hen die zich meldden. 's Middags om drie uur komt een vrouw met kind (vier jaar) aan de deur en vraagt om eten. Zij krijgen de rest zuurkool. Zij is vijf dagen geleden met de kinderwagen lopend uit Amsterdam vertrokken. Haar man heeft zich gemeld en bevindt zich nog in de hoofdstad. Zij mogen net alsof het misdadigers zijn niet bezocht worden. 's Avonds tussen 7 en 8 uur komen snelle bommenwerpers verspreid over. Om 7.20 uur zoeken enkele schijnwerpers langs de hemel naar vliegtuigen. Tussen 7.25 en 7.45 uur wordt in richting Dieren aanhoudend met afweergeschut geschoten. Daarvan zijn het lichten en de exploderende granaten goed te zien. Om 7.55 uur zien we boven Beekbergen een kerstboom hangen.

1945 ----- 4 februari zondag.

HARDONK. Regenachtig, guur en winderig weer, donkere avond. Enkele vliegtuigen in de middag, enige zware dreunen. Verder niets.

VAN HOUTUM. De hele dag komen vliegende bommen over maar minder dan gewoonlijk. Ondanks het slechte weer verschijnen 's middags om vier uur vijf jagers in de lucht. Enige minuten later vallen twee bommen bij de spoorlijn. De trillingen zijn zo hevig dat wij aan het springen van de ruiten denken. Dit gebeurt gelukkig niet. In de omgeving van de spoorlijn zijn echter wel ruiten vernield. Slechts één bomkrater is te vinden. Deze ligt ruim 200 meter van de spoorlijn. De ander schijnt dichterbij te liggen maar men waagt zich tegenwoordig niet meer zo dicht bij de rails. De Duitsers houden razzia's in de bioscopen in Apeldoorn. Over het resultaat is niets bekend. 's Avonds passeren zo nu en dan snelle bommenwerpers.

1945 ----- 5 februari maandag.

HARDONK. Somber weer met regen, later echter opklarend en zacht. Geen bijzonders.

VAN HOUTUM. 's Morgens krijgt alleen al de politie in Ugchelen aangifte van zeventien diefstallen in de afgelopen nacht. De meeste hebben betrekking op konijnen en kippen. Bij één is echter een geit en bij een ander vijf mud aardappels gestolen. De criminaliteit neemt toe naarmate de levensmiddelen schaars worden. Eén van de jongens van Klopman moest gisterenavond voor leden van de 'Hollandse' SS een vracht aardappels naar Hoenderloo vervoeren. Bij thuiskomst vindt hij een zak met patronen op de wagen. Een mof komt deze hedenmorgen ophalen. Hij telt ze nauwkeurig en scheldt reuzen op deze landverraders.

BLOEM. Het rantsoen in Rotterdam bestaat per persoon uit 400 gram brood, een halve liter soep uit de gaarkeuken en soms 75 gram vlees als dat er is. Geen melk, boter of kaas. Zelfs niet voor de kinderen en zieken. Daar er door de vele sterfgevallen geen kisten beschikbaar zijn in de steden worden de lijken in papier gerold en in kisten vervoerd. Deze worden dan bij het graf weer terug genomen om weer voor een ander dienst te doen. Ze trekken dan ook heden, hoewel in iets geringere mate dan een maand geleden, vanuit de grote steden naar de Graafschap om voorraad in te slaan. Een paar dames, die te voet waren vanuit Amsterdam, hadden 4 pond spek, 2 zuivere wittebroden, 1 roggebrood en 4 pond zout opgescharreld.

BURGEMEESTER PONT. Na de daling in december van het aantal deelnemers van 15853 tot 11218 vertoont januari weer een stijging tot 14947 deelnemers aan de verstrekking van warme maaltijden.
07642 - 27 november t/m 3 december
07667 - 4 t/m 10 december
11502 - 11 t/m 17 december
15853 - 18 t/m 24 december
11218 - 25 t/m 31 december
11141 - 1 t/m 7 januari
12110 - 8 t/m 14 januari
12165 - 15 t/m 21 januari
14836 - 22 t/m 28 februari
14947 - 29 januari t/m 4 februari.

1945 ----- 6 februari dinsdag.

HARDONK. Mooi helder weer. Heel veel vliegtuigen. Tegen 10 uur een aanval op de brug in Deventer. Helaas werd de brug niet getroffen. Wel grote schade in Deventer, zelf zodat de brandweer uit Apeldoorn ter assistentie moest komen. Veel auto's op de Amersfoortseweg beschoten. Eindelijk 9 kilo suikerbieten gekregen.

VAN HOUTUM. Ondanks het Duitse kapverbod langs de wegen zijn mensen deze dag evenals daarvoor nog bezig bomen langs het fietspad om te zagen. Zij gunnen zich niet veel moeite, laten het voertuig op de weg staan en hakken voor de voet weg. Van Duitse patrouilles is nog niets te merken. Om 9.40 uur passeren vliegtuigen via het noorden. Enkele formaties komen later recht over. Om tien uur cirkelen minstens 30 Mitchells (groepen van vijf en zes) en een zestal jagers rond. Het zware afweergeschut van Oost-Apeldoorn is voortdurend in actie. Deze formaties verdwijnen na ongeveer tien minuten in westelijke richting. Een half uur later vallen er vier bommen bij Assel. De kazernes geven voor de tweede keer luchtalarm. Om 11 uur schieten afweerkanonnen lange tijd op patrouillerende jagers. Het herhaalt zich vier maal tussen 1.15 en 1.30 uur. De meeste batterijen [kanonnen] staan op wagons. In richting Assel vallen zeven bommen. Om drie uur krijgt de brandweer in Apeldoorn (ook Eendracht) bericht dat zij in Deventer moeten helpen blussen. 's Morgens zijn beide bruggen gebombardeerd. De meeste bommen vielen echter in de stad. Boven Deventer hangt één grote rookwolk. Volgens geruchten zouden er ook bommen op Amersfoort en Hengelo zijn gevallen. Om vier uur schiet een jager recht boven onze omgeving. Schijnbaar zonder doel. Tien minuten later schiet het luchtdoel nog even. De hele dag passeren echter jagers. Daarvan treedt een deel in de omtrek actief op. 's Middags gaan mijn zuster en ik naar Deelerwoud (een bos bij Woeste Hoeve). Daar laat een boswachter ons de resten van een ontplofte V-1 zien. Deze is daar donderdagmorgen gevallen en bij aanraking met de dennentoppen ontploft. Er is dan ook geen krater. Ware dennen zijn zonder te knappen tegen de grond geslagen. Er is geen scherfwerking. De resten liggen tot 50 meter in de omtrek. Het omhulsel van de raket (dikke stalen cilinder die tegen hoge temperatuur bestand moet zijn) ligt het verst weg. Het inwendige van deze raket is niet te vinden. Er hebben schijnbaar veel koelribben ingezeten. Daarvan zijn er vele te vinden. Overal liggen stukken aluminium, triplex en onderdelen van het mechanisme (echter schaars). Er liggen resten met veel staaldraad. Uit een 220 meter verderop liggende niet ontplofte V-1 is op te maken dat dit draad om twee bolvormige houders wordt gewikkeld. Deze bevatten vloeibare zuurstof. Iedere bol heeft een doorsnee van 50 centimeter. Het draad is zeer hard en niet te buigen. Een vliegende bom explodeert meestal twee maal zodat misschien één ontploffing van zo'n bol afkomstig kan zijn. Wat er verder in het projectiel moet zitten is niet duidelijk te zeggen. De Duitsers hebben namelijk de niet ontplofte grotendeels gesloopt. De moffen jagen nog steeds in Deelerwoud op herten. Wij zien bij het gevorderde jachthuis zes vellen hangen. In een schuilkelder wordt hertenvlees gerookt. Nabij dit jachthuis zijn vorige zomer bij een groot bombardement op Deelen 15 bommen gevallen (kraters 15 x 4 1/2 meter). Wij zien enige honderden meters verder nog 13 bomtrechters. Voorts vinden we twee kartonnen benzinetanks en een stuk van de laatste Vliegende Hollander. Het geeft berichten over 2 februari. Wij horen er de hele tijd vliegende bommen overkomen. Zij passeren nog zuidelijker. Men hoort geen enkele V-1 in Ugchelen. Op de terugweg vinden we naast twee woningen aan de bosrand ook resten van een vliegende bom. Deze is niet geëxplodeerd maar wel gesloopt. Eerst nu horen wij dat zaterdag jongsleden tweemotorige bommenwerpers een zware aanval op Varsseveld hebben gedaan. Het staat misschien in verband met een startplaats van een V-1. De toestellen die wij zaterdag hebben gezien vlogen eerder in richting Olst (ook startplaatsen) dan in richting Deventer.

BLOEM. Door de heldere lucht van vandaag waren de Tommies zeer actief. De jagers schoten hier tegen de middag op een wagen met stro van Van de Kamp uit het Woudhuis. Hij wilde de vracht rogge laten dorsen bij Jan Bredenoord en was op de Zutphensestraat toen de Tommies hem aanvielen. De man werd doodgeschoten. De zoon kreeg een schampschot langs de buik en het paard werd gewond. Bij Antoon te Winkel, waar het voor zijn huis gebeurde, is een koe in de stal doodgeschoten. Vandaag om het middaguur hadden de bruggen bij Deventer hun 22ste aanval te verduren. Ditmaal door een 40 tot 50-tal bommenwerpers, die door een zwaar geconcentreerd luchtdoel van licht en zwaar kaliber, begroet werden en die dan ook ontzettend vuur gaven. Zo sterk dat men de bommen, die er misschien in een 60-70-tal waren, niet allemaal kon horen vallen omdat het gedreun in de lucht ontzettend was. Ze hebben door de bommen in Deventer zeer veel vernield. Onder andere de Bergkerk en vele huizen op de Worp en Stenenkamer aan de andere kant van de IJssel. Een 50-tal doden zijn te betreuren en een 50-tal zwaar gewonden.

BRANDWEER. 11.20 uur het bombardement van Deventer, vele branden. Wij werden ter assistentie geroepen. Met 2 spuiten verleenden we hulp.

1945 ----- 7 februari woensdag.

HARDONK. Regenachtig en zacht met veel wind. Een V-1 in het Orderbos achter de Willem III kazerne neergekomen. In Deventer zijn circa 240 huizen beschadigd, onder andere De Waag, De Drie Haringen, 35 doden en circa 25 gewonden.

VAN HOUTUM. 's Nachts om 3.30 uur rijdt een Duitse vrachtauto in één van de dekkingsgaten voor het huis. Zij weten onder het nodige geschreeuw en met behulp van een schop die wij moeten geven, de auto weer op de weg te krijgen. Om 4.10 uur komt een vliegende bom brandend over Apeldoorn. Hij stort in het Orderbos neer. Overal tot aan de Hoofdstraat in Apeldoorn is glasschade. Het dreunde er wel hevig bij ons maar er zijn geen ruiten vernield. Om 8.30 uur 's morgens stort een andere V-1 neer en wel in het Deelerwoud. Deze ontploft en veroorzaakt weer grote schade aan bomen. Wij horen 's middags om vijf uur een zware explosie in westelijke richting. De hele dag passeren huifkarren (geen groepen) van het Duitse leger in richting Apeldoorn. De NSB-krant 'Het laatste nieuws' is zogenaamd verboden. Het is zuiver een propagandamiddel om meer lezers te krijgen. Het zal na enige dagen wel weer verschijnen. Colporteurs schreeuwen: 'Leest het nieuwe illegale blad. De redactie is niet van het handje enzovoort'. De inhoud is te doorzichtig. Het geeft weliswaar meer berichten dan de normale dagbladen maar het is allemaal Duitse propaganda. Zo waren bijvoorbeeld zaterdag de berichten over het Oderfront zo misleidend opgesteld alsof Soekof op weg was naar Berlijn voor vredesonderhandelingen. Dit bericht deed dan ook als gerucht de ronde. Eerst nu, een maand later, mag de Nederlandse Pers de volledige tekst van de rede van Seyss-Inquart van 7 januari afdrukken. De NAC verdeelt het over vier dagen. De hele avond passeren snelle bommenwerpers in beide richtingen. Deze vliegen zelden in formatie. Om acht uur verlicht een schijnwerper de lucht in richting Zevenaar. Om 9.45 uur is dit schijnsel helderder terwijl we ruim een half uur lichtflitsen in die richting waarnemen. Wat het is weten we niet. Ontploffingen zijn niet te horen. Om elf uur cirkelt een vliegtuig enige minuten boven onze omgeving rond.

1945 ----- 8 februari donderdag.

HARDONK. Goed februariweer, droog. Ik heb hier horen vertellen dat de huizen gelegen in de IJssellinie bij Twello enzovoort zaterdag ontruimd zouden moeten worden. De Duitsers gingen daar dan hun stellingen betrekken. De Apeldoornse gevangenen uit Amersfoort zijn naar Duitsland overgebracht. Seyss-Inquart (6 1/4) ook weer hier uit Berlijn. Er was blijkbaar vanmorgen op Het Loo of in de bunker aan de Loolaan een bespreking over de toestand.

VAN HOUTUM. De hemel is de hele nacht in richting Zevenaar verlicht. Er moet een grote brand woeden. Een Britse jager mitrailleert 's morgens om zeven uur doelen in noordelijke richting. Jagers patrouilleren tot 11.30 uur zonder actief op te treden. Er komen overdag nog al eens vliegende bommen over. Om elf uur patrouilleert een Typhoon. Deze is op zoek naar een V-1. Bijna alle soldaten uit Hoenderloo worden naar het station in Apeldoorn overgebracht. 's Middags komen weer andere Duitsers in de Gestichtgebouwen [in Hoenderloo]. Volgens geruchten zouden Veenendaal en Ede moeten worden geëvacueerd. Het gebeurt echter niet. 's Middags stort een jager die brandend uit richting Harskamp komt bij Hoenderloo neer. De piloot ontsnapt. De Organisatie Todt legt bij Brouwersmolen mitrailleurnesten aan. Eén zelfs in een rijzenmijt. Het plan is een gesloten linie om Zuid-Apeldoorn aan te leggen. 's Avonds tussen 7 en 8 uur schijnen twee zoeklichten in zuidelijke richting. Daartussen zijn in snelle opeenvolging lichtflitsen zichtbaar. Het geluid is zwak doordat de afstand groot is. Daarna horen wij met grote tussenpozen nog artillerieontploffingen. Tussen 11.05 en 11.40 uur komen grote formaties vliegtuigen recht over in richting Duitsland.

1945 ----- 9 februari vrijdag.

HARDONK. Regenachtige morgen, veel wind, ook nog sneeuw. In de middag droog en helder. Men beweert dat de Duitsers de derde alarmtoestand hebben.

VAN HOUTUM. 's Morgens om vijf uur komen diezelfde formaties vliegtuigen weer over. Dit keer op weg naar Engeland. Het geronk houdt een half uur aan. De hele nacht door passeren groepjes soldaten lopend in richting Apeldoorn. Zij zingen luid. Wij weten niet of het 'Hollandse' SS is omdat deze grotendeels naar Duitsland overgebracht worden om daar de orde te handhaven. Om 11.30 uur passeren vliegtuigen op weg naar Duitsland. Twee jagers scheren laag over. Kleine formaties komen over op hun terugweg tussen 12 en 3 uur. De elektriciteit is van 10.30 - 17 uur verbroken. De waterleiding werkt ook niet. Het schijnt dat een kabel door bommen getroffen is. Dit geeft weer aanleiding tot de wildste geruchten. Er zouden parachutisten te Utrecht, Wezel en Terlet zijn geland. Om 5.30 uur schieten jagers tot vijf maal toe met hun mitrailleurs op een trein in richting Assel. Het vuur wordt slechts éénmaal door afweerkanonnen beantwoord. De veldgendarmerie arresteert in Beekbergen een Duitse deserteur. Hij was overdag in burger en ging 's nachts in Duits uniform de boeren rond en perste hen onder bedreiging van een revolver levensmiddelen af. Deze verkocht hij weer zwart. Aan de jacht namen enkele agenten en leden van de 'Hollandse' SS deel. Eén agent werd door hem neergeschoten. 's Avonds om 11.30 uur komen plotseling drie vliegende bommen voorbij waarvan twee recht over. Het is een hels en angstwekkend lawaai. Zij zijn zo laag dat de omgeving helder verlicht is. Zij storten na korte tijd in richting Harskamp neer.

1945 ----- 10 februari zaterdag.

HARDONK. Regen 's morgens, in de middag zonnig. Het station halte Assel door luchtaanval beschadigd.

VAN HOUTUM. De hele nacht zijn lichtflitsen in richting Kleef te zien. Er komen na vier uur weer V-1's over. Vier uur later wordt de elektrische stroom opnieuw verbroken. Wat een provisorische reparatie doet vermoeden. Na 13 uur is er weer stroom. Om twee uur passeert een formatie bommenwerpers via het noorden op weg naar Duitsland. Drie kwartier later komen de eerste groepen patrouillerende jagers. Om drie uur vallen acht bommen in de richting van de spoorlijn. Zij worden over vrij grote afstand van elkaar geworpen. Kort daarop komen vier viermotorige bommenwerpers recht over met koers Engeland. Een kwartier later vallen vier bommen op hetzelfde traject. Het herhaalt zich om 3.40 uur wanneer er drie bommen vallen. Wij krijgen drie exemplaren van de 'Kleine krant van Ons Volk' en één van het 'Maandagochtendblad van Ons Volk'. Het laatste is gedateerd 1e Kerstdag 1944 (laatste jaargang nr.6).

BLOEM. De tweede dag aan de Todt gewerkt met paard en wagen. Toen we naar huis gingen kwamen Tommies die een 6-tal bommen op de spoorlijn bij het Wezeveld gooiden. Jan Weyn die buiten stond te kijken werd hierbij door scherven gedood. Ook een 3-tal bommen is gegooid bij Wessel Kelder aan de Leigraaf. Een paard van voornoemde boer is gedood. Toen we van Twello kwamen waren we in de Kranenstraat toen een V-1 uit oostelijke richting betrekkelijk laag over me heen kwam. Hij vloog 200 meter in rechte lijn, zwenkte iets en dook toen plotseling naar beneden. Hij viel bij Reinders om de hoek Zwaluwweg-Leemsteeg met een ontzettende slag neer. Een huizenhoge wolk van rook en vuur achterlatend. Het huis van Hein Klunder is gescheurd tot in de binnenmuren. Alle ruiten zijn kapot. Zelfs de kozijnen zijn er uit geslagen. Men zegt dat met een sterke wind het huis levensgevaarlijk is om te bewonen. Ook bij andere mensen in de buurt is veel glasschade. De hele week hebben ze veel gevlogen. In één uur zelfs drie maal 3 stuks vanuit de richting Gorssel zien opstijgen. Ook in de Polls bossen is een V-1 neergekomen, alleen glasschade.

1945 ----- 11 februari zondag.

HARDONK. Regenachtig, behalve 's morgens af en toe even zon. Ook toen wat vliegtuigen en onder andere bommen gevallen aan de Zutphenseweg bij Schuilenburg (1 gewonde). In de Grote Kerk voorlezing van het schrijven van de protestantse- en katholieke kerken over de noodtoestand vooral in het westen van het land.

VAN HOUTUM. Het V-1 offensief gaat 's nachts met dezelfde regelmaat door. Gemiddeld één per half uur. Het houdt tot 9 uur. De hele ochtend komen formaties jagers over. Zij zijn op weg naar Duitsland of keren ervan terug. Zij patrouilleren niet. 's Middags om twee uur vallen vier bommen in de richting van de spoorlijn. Vijf minuten later vallen er nog twee. Om 2.20 uur werpen drie jagers drie bommen in richting Beekbergen. Een kwartier daarna vallen zeven bommen bij Hoenderloo en om 3 en 3.45 uur respectievelijk drie en twee bij de spoorlijn. Om 3.10 uur schieten jagers tot twee maal met hun boordwapens op doelen in Oost-Apeldoorn. Alle mensen die op 7 december 1944 in Apeldoorn zijn gearresteerd worden van Amersfoort naar Neuengamme (concentratiekamp bij Hamburg) overgebracht. De hoofdpersonen van de arrestaties op 16 januari 1945 worden van Apeldoorn (kazernes) naar Amersfoort vervoerd. Deze zaak is door de zogenaamde Britse parachutist en een lijst met namen van joden voor clandestiene bonkaarten aan het rollen gebracht. Om 6.15 uur komen weer vliegende bommen over. Het eerste kwartier is er geen pauze zoveel passeren er. Binnen drie minuten storten twee V-1's neer. Het volgende halfuur mindert het tot één per vijf minuten. Daarna komen zij één per 20 minuten over. Dit gaat de hele avond door. Om 7.50 en 10.30 uur storten vliegende bommen neer. Wij horen tussen 8 en 10 uur (met tussenpozen) artillerievuur in richting Arnhem.

1945 ----- 12 februari maandag.

HARDONK. Mistig, iets nachtvorst, later opklarend. Naar Vaassen geweest voor wat roggemeel. Het lukt eerst niet best maar tenslotte wat meel meegebracht à f.0.20 per pond, dus goedkoop. Ook karnemelk van daar meegenomen. Op de wegen geweldig veel mensen met fietsen of sjouwend met karretjes en wagentjes. Allen zijn afkomstig uit het westen en proberen wat voedsel op te scharrelen. Soms komen ze met hun gehele huishouden, kleine kinderen en oude moeders inbegrepen. Vaak treurig om te zien.

VAN HOUTUM. De hele nacht tot 's morgens 11 uur passeren V-1's gemiddeld één per half uur. 's Avonds krijg ik compleet de Vliegende Hollander waarvan ik dinsdag een stuk heb gevonden. Het is nr.100 en gedateerd 2 februari.

1945 ----- 13 februari dinsdag.

HARDONK. Stormachtige nacht, 's morgens droog met veel wind. In de middag kalmer en regen. Vandaag eindelijk eens aardappels bij de leverancier! Een V-1 bij Beekbergen in het bos terechtgekomen. 200 Apeldoorners uit Elten gevlucht en goed hier aangekomen. Fijn. Er schijnt aan de Rijn bij Kleef nogal gevochten te worden. Vandaag weer stroop gemaakt van suikerbieten. Mijn gewone dinsdagavondbezoek.

VAN HOUTUM. 's Nachts passeren weinig vliegende bommen. Om 5.30 uur stort er één in zuidelijke richting neer. 's Morgens komen zo nu en dan patrouillerende vliegtuigen over. Om 10.30 uur komen een 40-tal Duitse soldaten (zwaar bepakt echter zonder geweer) lopend in richting Hoenderloo voorbij. 's Middags om 2.12 uur komt een V-1 vrij laag over. Plotseling houdt het geknal op en nog voor ik tijd heb op het horloge te kijken horen we al de ontploffing. Hij is desondanks nog op vijf kilometer afstand tussen Beekbergen en Loenen in de bossen gevallen. Om 3.15 uur stort er nog één neer maar veel verder. Zondag is Elten door Canadese artillerie zwaar beschoten. De Duitse bewakers van het kamp voor slachtoffers van razzia's vluchtten. Daardoor kwamen deze arbeiders ook vrij. Vele Apeldoorners zijn zodoende weer thuis. Het houtstelen in onze omgeving wordt steeds erger. Zwarte handelaren komen als paddestoelen uit de grond. Eén van die 'heren' hoort de dekkingsgaten uit te diepen. Hij blijft echter weg en geeft de gemeentevoorwerker iedere week een bakfiets met gezaagd hout. Deze schrijft dan zijn uren op. Daardoor ontvangt de houtdief nog 26 gulden per week extra. Een m3 ongezaagd hout brengt gemiddeld 150 gulden op. Zo verdient hij gemiddeld per 200 à 300 gulden. Gelukkig is hij betrapt en hem de zaag afgenomen maar de Gemeente weet van de 26 gulden nog niet af. Daarnaast voorzien vele zich in hun eigen behoefte en zagen enkele bomen om. De politie ziet deze gevallen door de vingers. Zo zagen wij onlangs nog dat enkele dennenbomen in een lijkwagen werden vervoerd. De elektriciteitsvoorziening wordt hachelijk. Er is geen stroom van 7.30 tot 14 uur. Daardoor functioneert ook de waterleiding niet. De oorzaak wordt verschillend uitgelegd. Men spreekt over bommen op de centrale in Hengelo en over een artillerieaanval op de AKU in Arnhem. De stroom schijnt echter van Zwolle te komen. Deze rantsoenering is zeer schadelijk voor de molenaar die het graan voor de burgers maalt. Hij raakt achter en kan niet meer aan de grote vraag voldoen. Soms staan er 200 mensen 's middags te wachten. Er gaan geruchten dat de elektriciteitsrantsoenering nog strenger zal worden. Daarom laten de meeste burgers hun hele voorraad (meestal klein) vermalen. 's Avonds om 9.30 uur passeert een kleine formatie Mosquito's op weg naar Engeland.

1945 ----- 14 februari woensdag.

HARDONK. Heldere en zonnige dag, sterke wind. Bezoekers uit de Achterhoek (bijvoorbeeld Aalten) melden zwaar geschutvuur richting Kleef. Er blijkt daar hevig gevochten te worden. Vandaag bijna geen druk op de waterleiding zodat we pas tegen half elf wat licht via het waterrad hebben!

VAN HOUTUM. 's Nachts komen veel vliegende bommen over. Eén is zeer laag. Twee storten neer. Daardoor ontploft er één. De eerste patrouillerende jagers komen 's morgens om zeven uur. Om 9.45 uur duiken twee jagers boven de spoorlijn. Het mitrailleurvuur wordt door luchtafweer beantwoord. Het vuren houdt vijf minuten aan terwijl de jagers steeds weer duiken. Er vallen ook bommen. Kort hierop mitrailleren andere toestellen doelen in richting Woeste Hoeve. Om 10.40 uur schieten jagers opnieuw in de richting van de spoorlijn. Wij horen boven het afweervuur uit het geronk van zware bommenwerpers. Binnen tien minuten passeren twaalf jagers en 110 Vliegende Forten en Liberators (drie groepen). De hoofdmacht vliegt over Apeldoorn in richting Duitsland. Om 11 uur komen drie jagers recht over. Deze laten een dikke streep achterlaten. Tien minuten later keert een groep van twaalf bommenwerpers al terug. Ze verandert recht boven ons van koers en verdwijnt weer in oostelijke richting. Om 11.45 uur komen bij bewolkte hemel nieuwe grote formaties bommenwerpers recht over. Ook in richting Duitsland. Om één uur passeren nog twee formaties ook met koers Duitsland. Tussen 12 en 13.30 uur komen weer vliegende bommen over. Daarvan stort er één neer. Groepen jagers van de strategische luchtmacht komen met tussenpozen van 1-3 uur recht over in richting Engeland. Om 2.45 uur vallen twee bommen bij de spoorlijn. 's Morgens houdt de politie een kleine drijfjacht in de omliggende bossen. Drie zwarte handelaren worden betrapt. Van twee wordt het hout bij de fabriek neergelegd en de spanzaag afgenomen. Alle mensen worden uit het bos gejaagd. Daardoor komen weer vele karren leeg voorbij. Toch weten enkelen zich te verstoppen. Een uur later komt weer een trekkar voorbij. Boordevol met hout. Volgens geruchten zou het aantal luchtdoelbatterijen in Apeldoorn zijn uitgebreid. De hele dag vervoeren Duitse vrachtauto's munitie en komen beladen in richting Apeldoorn voorbij. Ugchelen zal de volgende week inkwartiering krijgen van 100 soldaten en 91 paarden. Bij de luchtaanvallen van vanmorgen is een personentrein bij Assel beschoten. De Duitsers lopen daarna langs de rails naar Apeldoorn. 's Avonds passeren zo nu en dan snelle bommenwerpers.

1945 ----- 15 februari donderdag.

HARDONK. Betrokken, droog en zacht. Enkele vliegtuigen. Vandaag weer stroop uit suikerbieten gemaakt. Morgen zal een proef genomen worden met stamppot van aardappels en suikerbieten plus 1 zure appel. Dit moet volgens sommigen smaken als appels door elkaar (hete bliksem). Hier komen veel gewonde Duitsers uit Pannerden en Doornenburg. Er moet daar de laatste dagen flink gevochten zijn. Het licht is vanavond best!

VAN HOUTUM. 's Nachts en overdag komen vliegende bommen over. Om 9.50 uur passeert een formatie bommenwerpers via het noorden in richting Duitsland. Om 10.45 en 11.15 uur komen kleine groepen terugkerende jagers over. Drie kwartier later begint een tamelijk zwaar artillerievuur in richting Wageningen. Het gaat met tussenpozen de hele dag door. 's Middags krijg ik een Vliegende Hollander. Deze is bij Kootwijk gevallen en is van 29 januari. Ik vond een week geleden bij ons in de bossen een deel van dit pamflet.

BLOEM. Van 9 tot 15 februari 1945 gewerkt aan de Todt met paard en wagen. Twee dagen stro van station Twello naar de Bandijk gebracht. Twee dagen van Noordijk takken weggebracht naar de Marsweg bij Deventer waar 4 stuks 8 centimeter kanonnen en 3 stuks 2 cm lichte kanonnen staan voor afweer van de bruggen te Deventer. Twee dagen naar Deventer dennen halen voor "de Dijkhof" te Twello. Eén dag een lankwagen [vierwielige wagen voor bomenvervoer] kapot gereden. Dit was voor mij het einde van de Todt.

1945 ----- 16 februari vrijdag.

HARDONK. Mistige ochtend, 's middags prachtig zonnig weer. Erg veel luchtactiviteit en geschutvuur. Vanmorgen naar Wenum geweest voor meel en aardappels, vergeefse tocht. De namaak "stamppot van appels" smaakte best, alleen moeten er minstens 3 zure appels bij. Veel V-1's overgekomen. Twee Duitse treinen bij Assel beschoten. Eén ontspoorde waarbij veel doden en gewonden vielen.

VAN HOUTUM. 's Nachts passeren weer enkele vliegende bommen. Om vier uur komen er twee zo laag over dat de hele omgeving verlicht is. 's Morgens komen enkele boerenwagens en vrachtauto's in richting Apeldoorn voorbij. Om 1.30 zien we in noordwestelijke richting vliegtuigformaties die een dikke streep achterlaten. Door de afstand en de condensstrepen zijn de toestellen niet te tellen. In de strepen vliegen weer nieuwe formaties. Het totaal moet in de honderden lopen. De strepen worden in noordelijke richting getrokken en buigen naar het zuidoosten af. Zij verdwijnen na een half uur (dat wil zeggen begin streep) uit het zicht. Om 1.55 uur passeert een V-1. Deze wordt door twee jagers achtervolgd maar wordt niet beschoten. Vijf minuten later komen vier jagers vanuit het zuiden recht over en verdwijnen onder achterlating van strepen in noordelijke richting. Even later passeert opnieuw een vliegende bom. Hij komt recht over de fabriek en is goed te zien. Zijn baan is evenwijdig aan de vorige. Deze is van een nieuwe startplaats afgeschoten. Grote formaties vliegtuigen passeren tussen 2.30 en 3.10 uur met tussenpozen via het zuiden. Zij vliegen in richting Engeland. Wij horen 's middags vanaf 1.15 uur onafgebroken artillerievuur in richting Arnhem. Het gaat tot diep in de nacht door. In Apeldoorn worden Vliegende Hollanders van 9 februari 1945 in groten getale verspreid. Waar deze zijn gevallen is onbekend. Naar wij later horen is het strooibiljet in de Beemte afgeworpen.

POLITIE (brief van de Höheren SS- und Polizeiführer Rauter).
1.  Het gebrek aan brandstoffen heeft ertoe geleid dat de bevolking willekeurige bomen en struiken in straten op wegen en pleinen verwijdert. Deze wijze van optreden van de bevolking is niet toelaatbaar.
2.  Met onmiddellijke ingang is de Nederlandse Politie mij verantwoording schuldig dat alle straten, op alle wegen en pleinen bomen en struiken ontzien worden. Gaan de straten en wegen door bossen dan mogen bomen en struiken aan beide zijden van de straten en wegen ter breedte van 50 meter niet verwijderd worden.
3.  Er dienen direct patrouilles van de Nederlandse Politie dag en nacht ingezet te worden op ongeregelde tijden die straten, wegen en pleinen bewaken en in overtreding zijnde personen arresteren.
4.  Het verbod sub 2 moet direct door pers en radio op doelmatige wijze gepubliceerd worden.

1945 ----- 17 februari zaterdag.

HARDONK. Mistige ochtend, sombere dag, 10 graden kouder dan gisteren. De Duitse bakkerij hier, die de troepen in Apeldoorn, Deventer en Zutphen van brood voorzag bakt vandaag voor het laatst. Zij zal naar de oostzijde van de IJssel verplaatst worden. Ook de onderdelen van de NSKK worden weggebracht. Dit wijst wel ergens op. Vannacht telkens kanonvuur richting Emmerik te horen.

VAN HOUTUM. 's Nachts passeren vrij veel vliegende bommen. Het artillerievuur in zuidelijke richting gaat de hele dag met tussenpozen door. Formaties terugkerende vliegtuigen passeren tussen 2.15 en 2.40 uur via het noorden. Er arriveren in Apeldoorn vijf schepen met aardappels. De Centrale Keuken krijgt bovendien nog erwten. Meestal geeft de keuken aan doortrekenden uit het westen (zogenaamde hongeroptochten) een dubbele portie. Er is op de bon dan ook weer één kilogram aardappels beschikbaar. Eerst de laatste week is het rantsoen suikerbieten afgeleverd. Vijf procent was bevroren. De rest was van slechte kwaliteit.

1945 ----- 18 februari zondag.

HARDONK. Evenals gisteren somber en mistig, maar zachter. Morgen is er in de gemeente Epe het melden van mannen van 16 - 55 jaar. Komt er nooit een eind aan de Duitse mensenjachten?

VAN HOUTUM. 's Nachts komen weer vliegende bommen over. 's Middags om 1.15 uur passeren ruim honderd Duitse soldaten lopend in richting Hoenderloo. Deze zouden de verliezen aan het Betuwefront moeten aanvullen. Het luchtdoelgeschut is tussen 4 en 4.40 uur zo nu en dan in de richting van de kazernes in actie. De granaten ontploffen recht boven. Het doet aan oefenen denken omdat er door de dichte mist geen vliegtuigen zijn. Het artillerievuur in zuidelijke richting gaat de hele dag door maar het is minder goed te horen. 's Avonds komen tussen 8 en 8.10 uur vliegtuigen over. Zij keren terug naar Engeland. In oostelijke richting vallen twee bommen.

BLOEM. Men zegt dat in het ziekenhuis in Den Haag een maand lang een 60-tal lijken opgebaard liggen die niet begraven kunnen worden door gebrek aan materiaal en manschappen. Vijfenzeventig gram vlees [?] in de 14 dagen, geen groente, 400 gram brood per week, suikerpenen in plaats van aardappelen, 3/4 liter soep van de gaarkeuken dagelijks. De soep is onsmakelijk en zonder voeding. De stroom van mensen die dan ook dagelijks vanuit de grote steden hier over de weg komen om achter de IJssel nog enige levensmiddelen te halen wordt eerder meer dan minder. Velen vragen dan ook om onderdak. Boedapest gevallen en Kleef in Engelse handen.

1945 ----- 19 februari maandag.

HARDONK. Mistige sombere ochtend, in de middag iets lichter. Niet koud. Zeer veel V-1's over. Eén in Ugchelen gevallen, geen slachtoffers. In de middag en avond enige vliegtuigen.

VAN HOUTUM. De hele nacht passeren vliegende bommen. Gemiddeld één per half uur. Enkele komen recht over. Overdag gaat het met dezelfde snelheid voort. Om 12 uur komen ongeveer 60 Duitse soldaten lopend voorbij in richting Hoenderloo. Een kwartier later nadert een V-1. Deze schijnt recht over het huis te komen. Plotseling houdt het geknal op. Iedereen zoekt zo snel mogelijk dekking. Vaak op de gekste plaatsen. Er volgt echter geen ontploffing. In richting Ugchelen stijgt een kleine rookwolk op. Het projectiel is op het heideveld naast de Christelijke School gevallen. Wij gaan dadelijk kijken maar de politie heeft het terrein afgezet. Grote vlammen zijn om de resten te zien. Het schijnt niet te exploderen. Volgens omwonenden is de V-1 op 400 meter van ons huis opgehouden. Daarna draaide het projectiel en is 800 meter verder neergestort in de richting van de oude baan. Twee Duitsers van de OT zijn er het eerst bij. De veldgendarmerie doet 's middags bij alle burgers binnen 800 meter aanzegging dat zij hun huizen moeten verlaten. De V-1 zal tot ontploffing gebracht worden. Deze en andere maatregels zijn zo geheimzinnig dat het ons alles propaganda lijkt om toch maar dit wanhoopswapen als een 'Wunderwaffe' te blijven beschouwen. Om 1.15 uur komt een formatie vliegtuigen recht over in richting Duitsland. Een uur later stort een vliegende bom bij Beekbergen neer maar ontploft niet. Kort daarop verschijnen SD-agenten die alle bossen afzoeken. Het projectiel ligt niet in onze omgeving. Tussen 2.30 en 3 uur passeren formaties bommenwerpers via het noorden in richting Duitsland. Enkele groepen komen recht over. Om 2.55 uur stort een V-1 in zuidelijke richting neer. Deze ontploft ook niet. Het gebeurt opnieuw om 4.25 en 5.10 uur. Deze projectielen exploderen wel. Een om zes uur recht overkomende V-1 stort enige kilometers zuidelijker neer. Deze ontploft niet. De elektriciteit is tot 18 uur afgesneden. 's Avonds om 6.45 uur komen grote formaties vliegtuigen recht over in richting Duitsland. Het geronk gaat tot 7.10 uur door. Kleine groepen keren tussen 8 en 8.30 uur via het zuiden terug.

1945 ----- 20 februari dinsdag.

HARDONK. Somber 's morgens, iets vochtig. Later droog en in de avond helder. Een weduwe van een doodgeschoten verzetsstrijder moet vandaag haar huis uit. Enige SD-lui met hun vrouwen trekken erin!

VAN HOUTUM. Vanaf gisterenavond zes uur tot 's morgens zeven uur komen geen vliegende bommen over. Daarna echter weer gemiddeld één per uur. 's Middags zie ik de resten van de V-1 die gisteren bij de Christelijke School is gevallen. De hei is over een kleine oppervlakte verbrand. Er zijn twee kleine kraters. Daarvan ligt één vol met de resten van het projectiel. Deze zijn ongevaarlijk. De raket is helemaal platgedrukt. Het mechaniek ligt uit elkaar. De tijdontsteking is nog compleet en vertoont enkele brandvlekken. Dat de V-1 nog moet ontploffen is propaganda. Van strooibiljetten (geruchten) is evenmin sprake. Terwijl wij er zo met zijn drieën staan te kijken komt een mof op ons aanhollen. Hij heeft het over verboden terrein en schreeuwt nog wat onverstaanbaars. Het is duidelijk dat wij moeten verdwijnen. Het wapen moet ook geheim blijven! Om 2.45 uur ontploft een V-1 in zuidelijke richting. Het projectiel was recht over ons huis gekomen. Vijf minuten later ontploft een ander. De vrouw van de overleden Reinier van Gerrevink moet binnen een uur haar huis verlaten. Zij kan alle levensmiddelen meenemen maar niets van het huisraad. Leden van de SD, onder andere die Reinier heeft gearresteerd, gaan er zelf in wonen. Natuurlijk ook een vrouw. De Duitsers slaan munitie op bij de Ugchelse Berg in het Ugchelse Bos. Zes soldaten houden er de wacht.

BLOEM. In de voormiddag een aanval van jagers op de spoorlijn Apeldoorn - Zutphen in de buurt van de Alforst. Van de 12 bommen is één bom gevallen op de rails. 's Avonds was de schade weer hersteld. 's Middags een aanval op station Klarenbeek waar ze van de Todt aan het dennen laden waren in de wagons. Hierbij is een Todt-man zwaar gewond en een evacue, die er werkte, is gedood. Hij is getroffen onder de wagon waar hij dekking zocht.

1945 ----- 21 februari woensdag.

HARDONK. Mooi, helder en zonnig. Kouder. In de afgelopen nacht bom neergekomen in de Hofstraat, geen slachtoffers wel veel glasschade. Blijkbaar veel schieten op grote afstand. Tegen half tien trilden telkens de ruiten.

VAN HOUTUM. Kort na middernacht komen kleine groepen vliegtuigen over. Het gaat tot drie uur door. Om 2.40 uur valt een bom in noordelijke richting. Er passeren geen vliegende bommen. Later vernemen wij dat deze bom in een autosloperij aan de Hofstraat is gevallen. Er is alleen materiele schade. In de omgeving is grote glasschade. Bij enkele woningen zijn de dakpannen van het dak. Ugchelen heeft nog slechts van 18 uur 's avonds tot 8 uur 's morgens elektrische stroom. De molenaar maalt dan ook 's nachts om aan de grote vraag te voldoen. Apeldoorn heeft echter te hele dag stroom. Om 10.30 uur schiet het afweergeschut te Apeldoorn lange tijd tot vijf maal toe zonder dat wij vliegtuigen horen. 's Middags komen de eerste patrouilles jagers over. Om 1.50 uur vallen drie bommen in richting van de Amersfoortseweg. Twee uur later passeren 15 tweemotorige bommenwerpers in richting Engeland. Groepen terugkerende jagers van de strategische luchtmacht komen tussen drie en zes uur over. Om 4.30 uur zien we twee viermotorige bommenwerpers. Deze keren ook naar Engeland terug. Alle paarden moeten op last van de Duitsers opnieuw gemonsterd worden. Voor onze omgeving moeten de paarden in Beekbergen verschijnen. Om zes uur komt een V-1 recht over. Deze is helemaal uit de koers en vliegt in westelijke richting. Het is de enige die passeert. 's Avonds komen tussen 8 en 11 uur vliegtuigen verspreid in richting Engeland over. Een brief uit Rotterdam bevat een exemplaar van 'Ons Volk' (10 december 1944) en een vlugschrift van 'De Waarheid'.

BRANDWEER. Een nachtjager liet een bom vallen op het garageterrein van Gerritsen aan de Rosariumstraat. Daardoor ontstond veel pannen- en glasschade. Wonder boven wonder werd er niemand gewond. Doordat de Engelse jagers zo laag vlogen waren er onder de afgeschoten raketbommen vele blindgangers. Door ons werden er zeker 200 blootgelegd die dan later door de Duitsers werden gedemonteerd of ter explosie gebracht.

1945 ----- 22 februari donderdag.

HARDONK. Heldere zonnige dag met frisse wind. Verbazend veel gevlogen. Bij de 0ude Zwolseweg circa 26 bommen neergekomen. Twee boerderijen vernield. Helaas maar één bom op de lijn. Vanmorgen paardenmonstering bij Van Neck. Heel veel boeren waren niet opgekomen. Van een aantal van 20 paarden pikten de Duitsers er direct 12 in. Toen bovengenoemd vliegtuig daar in de buurt zijn bommen liet vallen doken de Duitsers overhaast in de 'dekkingsgaten'. Daarvan maakte een aantal boeren dankbaar gebruik om er met hun paarden vandoor te gaan!

VAN HOUTUM. 's Nachts komen zo nu en dan vliegtuigen over. In oostelijke richting vallen drie bommen. In de vroege ochtenduren passeren weer V-1's. Soms vier tegelijk. Het houdt tegen schemeren op. Tussen 1 en 1.30 uur passeren formaties tweemotorige bommenwerpers via het noorden in richting Duitsland. Wij tellen er 44. Het zijn er echter veel meer. Zij worden door enkele jagers geëscorteerd. Om 1.40 uur schiet het luchtdoel in Apeldoorn op patrouillerende vliegtuigen. Tien minuten later vallen bommen in noordelijke richting. Later horen wij dat er 15 tussen de Beemte en Teuge zijn gevallen. Er is veel glasschade. Om 2 uur keren de eerste vliegtuigen terug. De laatsten komen om drie uur over. Een half uur later komen zeven groepen Duitse soldaten van gemiddeld 50 man lopend voorbij in richting Hoenderloo. Zij dragen bijna geen ransels en beweren naar een oefenterrein te moeten lopen. Voor Radio Oranje spreekt Van Linden (voorzitter van het NVV) die onder andere Nederland op het Congres te Londen vertegenwoordigde. Hij spreekt over de 40-urige werkweek. Er zijn nu wel belangrijker dingen dan over zoiets te kletsen. Frankrijk capituleerde door het invoeren van de 40-urige werkweek. Wij krijgen een 'Vrij Nederland' van einde januari 1945. De moffen nemen op de paardenmonstering in Beekbergen ruim honderd paarden in beslag. Alle van de beste soort. De halsters worden teruggegeven. Zij geven geen enkel bewijs af over keuring enzovoort. Het is gelukkig voor hen die het paard niet hebben laten monsteren. De prijs van een paard zal echter wel met 1000 gulden en meer zijn gestegen. Het is een typisch bewijs dat de Duitsers en niet de stakende spoorwegmannen de oorzaak zijn van de voedselnood in Nederland. Nu ontnemen zij de burgers opnieuw een middel tot vervoer van levensmiddelen. Men schat dat er gemiddeld per dag 20.000 burgers uit het westen voor hun eigen voedselvoorziening over de Veluwe trekken. Daarbij komt nog dat de moffen deze ondervoede burgers nog alle voedsel bij het passeren van de IJssel afneemt. Wij horen 's avonds vanaf 7 uur zwaar artillerievuur in zuidelijke richting. Na 9 uur komen gedurende lange tijd vliegtuigen verspreid in richting Engeland over. Om tien uur passeert de eerste V-1 van deze dag. Deze is goed te zien. Om elf uur stort er één neer.

BLOEM. Een V-1 bij de Vosterd [veldnaam aan Zutphenseweg] gevallen. Geen mensenlevens te betreuren, alleen materiële schade.

1945 ----- 23 februari vrijdag.

HARDONK. Bewolkt, in de avond regen. Geen nieuws.

VAN HOUTUM. De hele nacht komen vliegende bommen over. Gemiddeld één per 20 minuten. Soms zijn er drie tegelijk in de lucht. Zij zijn goed te zien. Volgens de nachtwacht storten alle projectielen in de omgeving van Hoenderloo neer. Het gaat overdag met dezelfde snelheid tot 's middags drie uur. Er is de hele nacht een druk autoverkeer in beide richtingen over de weg. 's Morgens om tien uur komt bij bewolkte hemel een formatie bommenwerpers recht over in richting Duitsland. Een half uur later passeert een tweede groep. De eerste keren om 11 uur terug. Het zijn kleine formaties die ook recht over vliegen. Wij horen 's middags dat er vanmorgen om 10.30 uur een V-1 op de school te Eerbeek is gevallen. Hierin bevonden zich vele evacués. De school en drie aangrenzende huizen zijn helemaal verwoest. Er zijn tien doden en vele gewonden. Deze worden overgebracht naar het Seminarium (sinds september 1944 ziekenhuis). Alleen al in de omgeving van Woeste Hoeve en Hoenderloo zijn in de afgelopen nacht zestien vliegende bommen gevallen. Een kennis (H. Geurts) zou in Groningen kaas halen. Hij rijdt met zijn auto voedsel voor de gemeente Apeldoorn. Dit was er geblokkeerd. Tenslotte zijn deze vrachtrijders naar Zwartsluis gestuurd om er koolzaadolie te laden. Dit gebeurde. Volgens geruchten zouden de Duitsers in Nederland alle voorraden levensmiddelen hebben geblokkeerd. De IJssel zou vanaf 1 maart aanstaande voor alle verkeer zijn gesloten. Op last van de Prijsbeheersing worden een aantal Apeldoorners voor verkoop van rogge voor 140 gulden per mud tot straffen van 1000 tot 3000 gulden veroordeeld. Een inwoner van Hoenderloo krijgt 2000 gulden boete voor verkoop van melkpoeder voor 5 gulden per pond. Zoiets wordt weer aangebracht. Dat de Technische Noodhulp in Tivoli 18 gulden voor een pak melkpoeder vraagt en krijgt van evacués moet verzwegen worden. 's Avonds komen tussen 9.25 en 9.45 uur grote formaties vliegtuigen in richting Engeland recht over. Om 10.30 uur passeert een lange colonne boerenwagens in richting Hoenderloo. Iedere wagen heeft twee of drie losse paarden bij zich. Een officier te paard houdt controle. Misschien zijn deze dieren wel van de monstering afkomstig. Het voorbijtrekken duurt een half uur.

1945 ----- 24 februari zaterdag.

HARDONK. Zonnig, dus weer volop vliegtuigen. De gehele dag het geronk te horen. Niets verder te vermelden.

VAN HOUTUM. Er is 's nachts weer een druk autoverkeer in beide richtingen. Vanaf 2 uur tot 's morgens 10 uur passeren vele vliegende bommen. Gemiddeld één per 20 minuten. Vele zijn uit de koers. Eén vliegt in richting Amersfoort. De meeste storten neer. Daarvan ontploffen er enkele. Om zeven uur komt een groep Duitse soldaten lopend in richting Apeldoorn voorbij. Een kwartier later volgt een tweede groep. Beide tellen ongeveer 50 man. Zij worden in de twee schoolgebouwen en enige particuliere woningen in Ugchelen ondergebracht. Deze Duitsers hebben geen paarden bij zich zoals verleden week beweerd werd. De hele dag patrouilleren jagers. Om 12 uur vuurt het afweergeschut van Apeldoorn op twee toestellen. Deze duiken in westelijke richting. Tezelfdertijd vallen vier bommen bij de spoorlijn. Wij denken dat deze door de twee jagers zijn afgeworpen. Al spoedig echter komen vier Spitfires laag over. Wij kunnen de Britse kleuren duidelijk zien. Zij verdwijnen in de richting van de kazernes maar worden er door luchtdoelkanonnen verwelkomd. Om 12.45 uur komt een Liberator recht over. Deze keert naar Engeland terug. Om 3.40 uur vallen vier bommen bij de spoorlijn. Door de V-1 explosie in Eerbeek zijn er al elf doden. In Loenen valt 's nachts een vliegende bom op een huis en eist naast materiële schade nog drie doden. In Brummen storten deze dag al tien V-1's neer. Er vallen ook zes Engelse bommen (doelloos) in deze gemeente en verder op een spoordijk bij Zutphen. Vijf V-1's storten bij De Steeg neer. Onze kennis H. Geurts moet deze dag voor de gemeente Apeldoorn een aantal cilinders met persgas (150 atmosfeer) en zout uit Hengelo ophalen. Zij maken drie luchtaanvallen mee. Eerst vallen drie bommen naast de auto zonder dat de beide inzittenden het tijdig merken. Het loopt goed af. De auto wordt een kwartier later beschoten. Beide weten nog net op tijd in een dekkingsgat te springen hoewel één van hen nog struikelt. In de wagen vindt men 54 scherfgaten (7 van granaatjes). Alle kogels zijn in het boven op de cilinders liggende zout gesmoord. Drie autobanden zijn leeggelopen. Terwijl zij daarna door een andere wagen op sleeptouw worden genomen schiet een jager op een vrachtauto voor hen. De hele week staat een Duits bestelwagentje in het bos achter ons huis geparkeerd. De auto vertrekt meestal als burgers naderen. In de wagen schijnt een zendapparaat te zijn gebouwd. 's Avonds passeren zo nu en dan vliegtuigen. Wij horen met tussenpozen artillerievuur in zuidelijke richting.

BLOEM. Een aanval van jagers op een Rode Kruiswagen bij de Vosterd. Auto verbrand. Ook een aanval van zware bommenwerpers op de lijn Apeldoorn - Vaassen. Er zijn een 30-tal bommen uitgegooid, 1 bom op de spoorlijn en een boerderij is vernietigd. Tengevolge van het heldere weer een grotere activiteit van de jagers. Die kan men dan ook telkens zien duiken en mitrailleurvuur duidt op een aanval ergens op. De laatste dagen weer een zeer druk over ons been komen van de V-1. Die worden soms met 3 tegelijk afgeschoten en komen met grote snelheid en zeer veel geraas over. Men zegt dat er zeer veel niet hun bestemming bereiken maar onderweg dalen waar ze soms veel vernielen.

1945 ----- 25 februari zondag.

HARDONK. Koude regenachtige dag, in de avond stormachtige wind. Verbazend veel mensen komen langs om in het oosten voedsel proberen te halen.

VAN HOUTUM. De hele nacht komen vliegende bommen over. Jagers patrouilleren na 's morgens acht uur. Om 10.25 uur vallen vier bommen. Vermoedelijk op de Amersfoortseweg. Een kwartier later vallen elf bommen bij de spoorlijn (niet ver weg). 's Avonds komen tussen 7.25 en 7.35 uur formaties vliegtuigen recht over in richting Duitsland. Zij keren na 9.15 uur verspreid terug.

1945 ----- 26 februari maandag.

HARDONK. Opklarend, nog veel wind en af en toe regen. Meer controle op jonge mensen door de SD [Sicherheits Dienst]. Vanaf 1 maart mag men zonder vergunning niet meer over de IJssel.

VAN HOUTUM. 's Nachts om 1.30 uur komt een V-1 zeer laag recht over. Overdag passeren ook weinig vliegende bommen. Tot tweemaal toe rijdt 's nachts een colonne foeragewagens in richting Apeldoorn voorbij. Overdag passeren zo nu en dan groepen jagers van de strategische luchtmacht. Zij vliegen 's morgens naar Duitsland en keren 's middags terug. De voorman van de Nederlandse SS Feldmeyer is zaterdag in zijn auto bij Raalte door een Britse jager doodgeschoten. Mijn neef moet de wagen naar Apeldoorn slepen. Het lijk ligt in een hotel bij het Paleis op Het Loo opgebaard. Mussert brengt een bezoek aan het hotel. Feldmeyer zal in Groningen worden begraven. Vanaf 1 maart aanstaande is het passeren van de IJssel voor alle personen verboden. Ook voor vrouwen.

POLITIE (27-1 tot 26-2-1945).
- Speciale controle wordt gehouden op tijdelijk onbewoonde percelen. Dank zij de uitgebreide controle van de politie is diefstal van hout in de bossen sterk verminderd. In de bossen wordt voortdurend door de politie gesurveilleerd teneinde houtdiefstal tegen te gaan.
- De stemming onder de bevolking is nog steeds nerveus. De voedselpositie is slecht.
- De criminaliteit neemt nog steeds toe.
- Doordat de Politie geen enkel motorrijtuig tot haar beschikking heeft kunnen meerdere zaken niet met de nodige accuratesse en snelheid worden afgewerkt. De meeste politiemannen beschikken niet meer over een betrouwbaar rijwiel. Een en ander werkt zeer remmend op den politiedienst.
- De politie verleent meermalen steun bij het af- en doorvoeren van evacués door de hongersnood. In het westen van het land trekken honderden personen per fiets, handwagen en dergelijke door Apeldoorn om in de Achterhoek en in de IJsselstreek voedsel te halen. Daar er geen logeergelegenheid hier ter plaatse aanwezig is vervoegen zich dagelijks enige honderden van hen aan het bureau van politie om onderdak en voeding. Door bemiddeling van de politie wordt deze mensen onderdak en voeding verstrekt. In enige geneeskundige posten van de Luchtbeschermingsdienst en in de vroegere Wilhelminastichting aan de Stationsstraat 42b en in Tivoli. Van het Gymnasium wordt in bijzondere gevallen ook gebruik gemaakt. De Rijkskeuken hier verleent daarbij haar volle medewerking.
- Het onderbrengen van arrestanten aan het bureau van politie levert nog steeds grote moeilijkheden op doordat nog steeds 6 cellen en 1 lokaliteit voor in verzekering stelling als SS- und Polizeigefängnis in gebruik zijn. De politie heeft zodoende maar 2 lokaliteiten voor haar eigen arrestanten disponibel. Lokaliteiten die daarvoor totaal niet zijn bestemd en ingericht moeten zodoende als arrestantenverblijven dienen. Dat werkt zeer remmend op het onderzoek in bepaalde zaken. Verdachten kunnen in een zaak niet van elkaar gescheiden worden gehouden. Vermoedelijk zal daarin enige verbetering komen doordat een gedeelte van de Duitse arrestanten naar Lochem zal worden overgebracht. Het ligt in de bedoeling van de Duitse autoriteiten alleen de arrestanten van de Dienststelle des Höheren SS- und Polizeiführer ten Politieburele alhier in te sluiten en daardoor 6 cellen te gebruiken. De 3 lokaliteiten voor in verzekeringstelling zullen dan geheel ter beschikking van de gemeentepolitie blijven. Het arrestantenvraagstuk is daardoor echter in geen geval opgelost. Drie lokaliteiten voor het onderbrengen van Nederlandse verdachten in deze tijd van toenemende criminaliteit zijn namelijk in ieder geval ontoereikend.
- Van de zijde van de Feldgendarmerie wordt door de politie bij de opsporing van strafbare feiten gepleegd door burgers in samenwerking met SS-soldaten veel medewerking ondervonden. De samenwerking tussen genoemde instantie en de Apeldoornse politie is buitengewoon goed. Zodoende konden meerdere ernstige delicten waarvan voornamelijk de plattelandsbevolking hier de dupe werd tot klaarheid worden gebracht. De surveillance van de politie wordt zo hoog mogelijk opgevoerd. Meerdere diefstallen konden zodoende op heterdaad worden ontdekt.
- De hondenbrigade werd weer in dienst gesteld dat al goede resultaten opleverde. Een en ander was mogelijk doordat de bewaking, van het Distributiekantoor en de begeleiding van de distributietransporten in overleg met de bevoegde instanties werd opgeheven.
- De Apeldoornse politiemannen die op 2 december 1944 werden weggevoerd keerden nog niet terug hoewel zij uit een oogpunt van dienstbelang niet gemist kunnen worden. Spoedige terugkeer van deze mensen zou met het oog op de toenemende criminaliteit noodzakelijk zijn.
- De hondenbrigade die des nachts verscherpt toezicht houdt met het oog op diefstal van veldvruchten enz. heeft meerdere verdachten op heterdaad betrapt.
- Enige V-projectielen kwamen In de buurtschappen in deze gemeente terecht. Daardoor werden enkele burgers gedood en schade aan gebouwen werd aangericht.
- Door boordwapens van vliegtuigen werden op de Amersfoortseweg ter hoogte van de betonweg weer enige weggebruikers gedood.

1945 ----- 27 februari dinsdag.

HARDONK. Zacht weer met af en toe opklaringen. Vier V-1's bij Beekbergen neergekomen. Steeds ontzettend druk met voedselhalers naar en van de Achterhoek. Vooral nu overmorgen de IJssel niet meer zonder vergunning mag worden overgetrokken.

VAN HOUTUM. 's Nachts en overdag passeren vliegende bommen via het oosten. Gemiddeld één per uur. Om 7.40 uur stort er één in richting Beekbergen neer en ontploft. Later vallen er nog drie maar deze exploderen niet. 's Morgens om tien uur komen er twee recht over. Om 3.10 uur vallen twee bommen bij de spoorlijn. In de afgelopen nacht zijn er Vliegende Hollanders in Noord-Apeldoorn aan het kanaal gevallen. Het is nr.107 van 23 februari. Om 11.20 uur komen twee vliegende bommen over. Beide storten kort daarop neer. Eén ontploft waardoor alles dreunt.

1945 ----- 28 februari woensdag.

HARDONK. Zacht, droog met opklaringen in de middag. Ik kan bij de groenteboer zuurkool, aardappels en suikerbieten op de bonnen krijgen. Verbazende drukte van voedsel halende mensen. Eén onafgebroken stroom fietsen, voetgangers met karren en kruiwagens. Mensen met bakfietsen, kinder- en kruiwagens. Morgenvroeg mogen we pas na 5 uur op straat.

VAN HOUTUM. 's Nachts vallen twee bommen in noordelijke richting. Zij treffen de marechausseekazerne dat nu noodziekenhuis is. Toen de bommen vielen straalde het licht aan alle kanten uit het gebouw. Het luchtdoelgeschut van Apeldoorn schiet 's morgens om 7.40 uur op patrouillerende jagers. Het herhaalt zich om 13.15 uur. Om 1.15 uur stort een V-1 vrij dichtbij neer maar ontploft niet. Hij is echter niet te vinden. Tussen 2 en 2.15 uur komen bijna honderd Duitse soldaten lopend in richting Hoenderloo voorbij. Wat een verschil met 1940! Zij lopen niet in marsverband maar verspreid. Ze staan wel eens stil en tonen geen zin voor doorwandelen. Allen hebben bleke gezichten. Net alsof zij uit een ziekenhuis of een fabriek komen. De kleren passen niet. De éne heeft te lange jas en ander te grote schoenen enzovoort. Zij dragen geen geweer. Wij vermoeden dat zij in Hoenderloo of Harskamp worden uitgerust en daarna naar het front worden gestuurd. Van zingen is geen sprake. Een V-1 die om 4.45 uur passeert stort in richting Hoenderloo neer en ontploft. Het is al de zesde die vandaag in de omgeving valt. Tezelfdertijd naderen twee jagers uit het westen. Zij cirkelen even rond. Daarna duikt één toestel plotseling in de richting van de Ugchelse Berg. Hij scheert vlak over de boomtoppen en mitrailleert een vrachtauto. Het toestel herhaalt het nog tweemaal vanuit richting Beekbergen en tweemaal vanuit Hoenderloo. De lichtspoormunitie is zelfs te zien. Vervolgens duikt hij nog tweemaal boven het doel maar schiet niet. De tweede jager duikt nu ook enkel om het resultaat te zien. Intussen worden de jagers als zij in richting kazernes bijdraaien met geweren beschoten. Het geheel duurt tien minuten. Om 5.20 uur beschieten andere jagers het verkeer bij Hoenderloo. Intussen gaan wij naar de beschoten auto. Deze staat in de s-bocht voor de berg. In de wagen zijn veel kogels en granaatjes terechtgekomen. Alle vier banden staan leeg. Hiervan is er nog slechts één bruikbaar. Het glas in de cabine is helemaal verdwenen. De auto vervoerde 20 vaten boter van 50 kilo. Drie zijn er kapot. De stukken boter hangen zelfs in de eikenbomen. De strepen van de inslaande kogels zijn niet verder dan de wagen op de weg te zien. Er zijn geen gewonden of doden. Intussen komen steeds meer mensen. Velen eten stukken boter zo maar op. Weer anderen nemen het mee. De boter wordt tijdelijk in onze fabriek opgeslagen. Deze is bestemd voor kinderen in Ede (alleen op kinderbonnen is nog boter verkrijgbaar). De chauffeur haalt de banden eraf. Wij horen nog dat de jager de eerste maal waarschuwingsschoten (over bosrand) richtte. Het toestel dook de vier volgende malen nog lager en trok boven een aanliggende opening in het bos op. Hij bevond zich dus nog lager dan de boomtoppen. De chauffeurs vinden dan ook dat de piloot keurig heeft geschoten.
De Duitsers leggen in Apeldoorn beslag op alle boter en de varkens die voor de ziekenhuizen zijn geslacht. De voor Ede bestemde boter (in beschoten auto) zal bij aankomst dan ook wel door de moffen gevorderd worden. De spertijd (20 - 4 uur) wordt met een uur (tot 5 uur 's morgens) verlengd. Zaterdag aanstaande zal in Beekbergen een nieuwe paardenmonstering plaats vinden. Uit het gebied ten oosten van de IJssel vindt een grote uittocht plaats omdat de IJssel morgen gesloten wordt. Het is de hele dag over de bruggen zwart van de mensen. De Duitsers pakken de burgers gelukkig geen levensmiddelen af. Patrouillerende jagers of andere vliegtuigen vallen de bruggen ook niet aan. De Geallieerde vliegtuigen zijn echter ten oosten van deze rivier zeer actief. Deelnemers aan deze hongeroptochten kregen meestal nog vrij veel aardappels, graan, spek, eieren, bonen enzovoort mee. De boeren verkopen alles tegen redelijke prijzen hoewel men met ruilen meer bereikt. Er zijn natuurlijk ook van die vervelende elementen die uitsluitend zwart verkopen. Daarbij komt nog dat er onder de kopers ook veel zwarthandelaren voorkomen. Zo worden aardappels in de steden voor een gulden per stuk en zelfs nog meer verkocht. Er zijn ook dieven onder de voedselhalers. Zij staan bijvoorbeeld 's morgens eerder dan de boer op stelen veel en verdwijnen daarna. Om dit te voorkomen moet men bij overnachten het persoonsbewijs aan de gastheer afstaan. 's Avonds om 10.45 uur komt een vrachtauto de boter ophalen. Terwijl deze wagen het fabrieksterrein op rijdt schiet een jager korte tijd (doel onbekend). De chauffeurs vliegen de auto uit. Deze wagen moet 's nachts nog twee maal van Apeldoorn naar Ede rijden.

BLOEM. Sommige dagen komen er zeer veel V-1's over ons huis. Engelse jagers schoten bij de Vosterd weer een Duitse vrachtauto in stukken. Daar per 1 maart de bruggen over de IJssel gesloten worden voor hen die daar tot nog toe levensmiddelen gingen halen, is het nu een zeer druk getrek over de weg. In een half uur zijn er 650 geteld. Allemaal gepakt en gezakt met surrogaat fietsen, bakfietsen, kinderwagens en allerhande vervoermiddelen waarmee ze de reis maken die soms wel 8 dagen en nog langer duurt. Voor de landbouw staat de handel praktisch stil. De prijs van een nuchter kalf is f 300,- tot f 500,-, guste pink f 2500,-, enter f 4500,-. In de grote steden kost 1 hectoliter aardappelen f 400,-, 1 wittebrood f 25,-, zout f 10,- per pond. Boter, spek en vet geen aanbod. Soms sporadisch maar dan tegen ongekende prijs wat men er maar voor geven kan.

1945 ----- 1 maart donderdag.

HARDONK. Koud weer, regenachtig. Weer suikerbieten, zuurkool en aardappels. Geen bijzonders.

VAN HOUTUM. 's Nachts passeren enkele vliegende bommen. Overdag geen. 's Morgens arresteert de SD enkele personen die van het werk aan de IJssellinie zijn weggelopen. Hieruit ontstaat een gerucht over razzia's en men fantaseert er al bij dat in Apeldoorn geluidswagens zijn gearriveerd. In dit verband hoort men een derde gerucht dat de moffen dwars door Apeldoorn een tankwal willen aanleggen en er 4000 burgers voor nodig hebben. Burgers uit Eerbeek plakken daar het volgende gedicht aan: 'Vergeldingsvuur ligt op Eerbeek, Loenen en Voorstonden, maar niet op de wereldstad Londen. 's Avonds passeren tussen 7.20 en 7.30 uur snelle bommenwerpers in richting Duitsland. Zij keren om 10.30 uur terug en vliegen zeer verspreid. De laatste komt om 11.30 uur over. Op dat moment valt een bom in richting Apeldoorn.

1945 ----- 2 maart vrijdag.

HARDONK. Guur winderig weer met sneeuw- en hagelbuien. Vanavond flinke hagelbui, de straat was geheel wit. Veel vliegtuigen.

VAN HOUTUM. Jagers patrouilleren 's morgens enkele uren. Zo nu en dan mitrailleren zij doelen in de richting van de spoorlijn. Om 9.20 uur vallen twee bommen bij de Amersfoortseweg. De voorman van onze fabriek, die lange tijd in Rees heeft gevangen gezeten (opgepakt bij razzia), komt op kantoor en vertelt het één en ander. De moffen behandelden hen als een soort terrorist. De bevolking moest dit geloven. De SA ranselde er dan ook op los. In het begin keken zij niet en sloegen maar raak. Later moest men over een omgekeerde kipkar gaan liggen (met kleren aan) om een groot aantal stokslagen te ontvangen. Het eten bestond uit wat gekleurd water met bezinksel. Onze jongens moesten eerst een tankgracht graven. Zij konden dit zware werk niet volhouden en kregen daarna lichter werk. Zieken werden nooit direct geholpen. Hierdoor en mede door de ondervoeding zijn er in twee maanden tijds minstens honderd van zijn kamp gestorven. De begrafenis ging fatsoenlijk maar wat baat dat? Hij vluchtte eind januari met enige anderen uit het kamp. Zij kregen van een illegale beweging bewijzen om met Wehrmachtstreinen te reizen. Zij konden echter de IJssel niet overkomen. Met behulp van een onbekende in Duits uniform kwamen zij in marsverband (ondanks zere voeten, moeheid en ondervoeding) door de controle. De onbekende raasde en tierde expres op het slechte in de maat lopen. Hij gaf bij de wacht op de brug één een trap omdat die wat naar buiten liep. Zij zijn door deze camouflage thuisgekomen. De onbekende hield later een Wehrmachtsauto aan en is daarna in richting Amsterdam vertrokken. 's Middags krijg ik een strooibiljet waarvan de vindplaats onbekend is. Het is afkomstig uit Engeland en in het Duits gedrukt (kengetal WG36). 's Avonds komen tussen 7.20 en 7.30 uur Mosquito's over in richting Duitsland. Zij keren om 9.30 uur terug. De laatste passeert om tien uur. Om 9.40 uur zien we een lichtfakkel in westelijke richting branden.

1945 ----- 3 maart zaterdag.

HARDONK. Droog, koud en veel wind. Op onze bonnen krijgen we nu ook zout en 2 in plaats van 1 kilo aardappels. Het schijnt onze buren aan het Westfront niet best te gaan.

VAN HOUTUM. Jagers patrouilleren 's morgens tussen 7 en 10 uur. Jagers van de strategische luchtmacht passeren tussen 12 en 13 uur in richting Engeland. Om twee uur komt de eerste V-1 over na een pauze van ruimt twee dagen. Britse jagers patrouilleren opnieuw van vier tot vijf uur zonder echter in onze omgeving actief op te treden. Op de paardenmonstering te Beekbergen verschijnen honderd dieren. Daarvan worden er vier goedgekeurd. Op de Arnhemseweg is het druk van nieuwsgierige boeren. In de afgelopen nacht zijn verzetsmannen in Duits uniform op het plaatselijke bureau te Beekbergen waar de paarden geregistreerd staan verschenen. Zij hebben alle administratie (ook voor vee en landbouw) meegenomen terwijl zij een soort ontvangstbewijs afgaven. De bureauhouder moest hiermee naar de Ortskommandant gaan. Daar krijgt hij te horen dat het een overval betreft. Hij is nog vrij. Een soortgelijke overval vond onlangs in Laag Soeren plaats. Daar werd aangehouden de auto met het bevolkingsregister van Rheden dat naar Apeldoorn zou worden overgebracht. Deze auto kon zijn reis later weer voortzetten na verbranding van de inhoud op straat. 's Avonds passeren tussen 9.30 en 9.40 uur snelle bommenwerpers in richting Duitsland. Zij keren om 10.10 uur terug en vliegen meer verspreid. Via het zuiden trekken grotere formaties voorbij. Het geronk houdt tot 10.45 uur aan.

BLOEM. Mensen uit de grote steden, die 14 weken in Rees in Duitsland hadden gewerkt aan verdedigingswerken daar, spraken dat er gemiddeld 1 man per dag stierf aan ondervoeding en slechte behandeling. Wanneer ze de boer opgingen om levensmiddelen en ze werden daarbij opgemerkt door Duitse soldaten, werden ze door 4 man geranseld met een stok. Het eten bestond uit soep van kool. Eten moesten ze buiten in het koude winterweer. Slapen deden ze in een wagenloods waar men 's nachts de sterren door het dak kon zien. 's Morgens schudde men de sneeuw van de dekens. In Lichtenvoorde waar men afgekeurde mannen en zieken had opgenomen werden veel dekens verbrand die door deze mensen gebruikt waren. Die konden niet meer uitgestoomd worden door het vele ongedierte en de ontsmetstof die hierin zaten. De daar verpleegde mannen hadden afschuwelijke gaten in het lichaam. Een 600-tal jongens uit Voorst, die aan de IJssellinie gewerkt hadden en die zich bij Koldeweij moesten melden, zijn op transport gesteld naar Elten in Duitsland om daar aan de verdedigingslinie te arbeiden.

1945 ----- 4 maart zondag.

HARDONK. Regenachtig, koud, maar later droog. Weinig Duitsers, veel verkeer.

VAN HOUTUM. Radio Amerika en Herrijzend Nederland maken de namen bekend van de bevrijde Nederlanders op Luzon. Tot hen behoort de oudste zoon van mevrouw Roosegaarde-Bisschop. Deze familie is nu zeer verheugd. Zij konden hun oren bijna niet geloven toen zij het bericht hoorden. Over de lichamelijke toestand van deze Nederlanders is niets bekend.

1945 ----- 5 maart maandag.

HARDONK. Droog, guur weer met veel wind. Geen nieuws.

VAN HOUTUM. Vliegende bommen passeren weer na 's morgens vier uur. Gemiddeld één per half uur. Om 5.30 uur valt er één dichtbij kasteel Spelderholt. Het projectiel ontploft niet maar brand hard. Het gaat zo de hele dag door. 's Middags komen ze onregelmatig over. Soms met grote tussenpozen. Jagers patrouilleren de hele morgen zonder echter actief op te treden. Alle bewoners in Apeldoorn, die gebruik maken van de waterleiding, moeten opgeven of zij ook over drinkwaterpompen beschikken. Met andere woorden de elektriciteit wordt binnenkort definitief verbroken. Een andere voorzorgsmaatregel valt op door het beschikbaar stellen van noodrantsoenen in de vorm van koeken. In de NAC [krant] staat een artikel getiteld 'Waarom de IJssel dicht ging.' Oorzaak is zogenaamd een juiste distributie van levensmiddelen te bereiken. Het voedsel dat de moffen bij deze rivierovergangen in beslag nemen komt alleen ten goede van de rotmof zelf en niet van de Nederlanders. Eén zin luidt: 'Vee en vlees worden ook uitgevoerd maar er blijft voldoende over voor het vastgestelde rantsoen.' In het westen kent men sinds maanden geen vlees meer. De redacteur vindt het nodig te dementeren dat de levensmiddelen in toenemende mate uit Nederland geroofd worden. Dit zegt voldoende. 's Avonds krijg ik een strooibiljet uit een V-1 die bij Hoenderloo is gevallen. Deze is in het Engels gedrukt. Rondom de neergestorte V-1 is het wit van de pamfletten. Het strooibiljet is getiteld 'The other side' (nr.4).

1945 ----- 6 maart dinsdag.

HARDONK. Droog, fris weer. Veel Duitsers in het dorp. Ze kwamen met boerenwagens uit Epe, weinig krijgshaftig! V-1 aan de Veenhuizerweg bij Deventerstraat neergekomen.

VAN HOUTUM. 's Nachts passeren vrij veel vliegende bommen. Alle via het oosten. Om 11.30 mitrailleert een jager een trein bij Assel. Grote formaties bommenwerpers komen van 11.40 - 12 uur recht over in richting Duitsland. Door de bewolking is niets te zien. De Duitsers rollen in de gemeente Apeldoorn de meeste bovengrondse kabels op. Wehrmachtsgarages mogen geen reparaties aannemen die langer dan drie dagen duren. Er passeren dag en nacht veel treinen in richting Duitsland. Zij zijn alle zwaar beladen. Zo nu en dan rijden er enige naar Amersfoort. Deze zijn altijd leeg. Over vervoer van levensmiddelen naar het hongerende westen wordt in zo'n geval niet gedacht. Al weer een bewijs dat Duitsland Nederland een hongersnood opdringt. Overdag komen weinig vliegende bommen over. Na zes uur passeren er meer. Om 7.30 uur komen er over Beekbergen en Ugchelen zelfs zes tegelijk. Om 9.20 uur zien wij er negen in de lucht. Daarvan zijn er slechts enkele te horen. Snelle bommenwerpers komen tussen 7.20 en 7.40 uur recht over in richting Duitsland. Een zoeklicht schijnt van 7.15 tot 9.30 uur onbeweeglijk in richting Arnhem naar het oosten. De hemel is de hele nacht boven deze Rijnstad verlicht. Later zijn er geen schijnwerpers meer te zien.

BLOEM. De 3e maart 1945 is een V-1, die nog steeds in groten getale hier overkomen, neergevallen bij Willem Vriezekolk in de Achterhoek. De V-1 is niet ontploft maar 3 dagen later door de Duitsers ontladen dat 2 zware knallen gaf. Heden is ook weer een V-1 gedaald bij het "Vrijland" aan de Herenstraat. Deze is niet ontploft. 's Avonds weer één in de bossen van Tutein Nolthenius [Het Woudhuis], bij Voortman. Deze gaf een boomhoge vlam en een git zwarte rook en ontplofte een kwartier later dan hij gevallen was met een zware dreun die hier in de grond gevoeld werd.

1945 ----- 7 maart woensdag.

HARDONK. Helder fris weer. V-1 aan de Berg en Dalweg neer. Vanavond vliegtuigen over.

VAN HOUTUM. 's Morgens tussen 9.50 en 10.10 uur passeren grote formaties bommenwerpers via het noorden in richting Duitsland. De hele dag komen vliegende bommen over echter zeer onregelmatig. Nu eens komen er twee dan weer drie tegelijk over. De V-2 startplaatsen schijnen dichterbij te zijn aangelegd. Het gerommel bij het afschieten en het geknal van het projectiel zijn de laatste dagen vrij goed te horen. 's Avonds horen wij dat een Weermachtsauto bij Woeste Hoeve vanaf de grond met machinepistolen is beschoten. Represailles zullen dus niet uitblijven. Verder is nog niets over de overval bekend.

BLOEM. Aanslag op een auto die de Woeste Hoeve passeerde. Deze werd 's avonds om 8 uur aangehouden door een onbekende met een rood licht. In de auto zat Rauter, de Duitse bevelhebber hier te lande van de weermacht, en nog 2 generaals. Hij gaf een sein en hierop werd met een mitrailleur op de auto geschoten waarbij de generaals en de chauffeur gedood en Rauter zwaar gewond werd. Hiervoor werden er 117 doodgeschoten op de plaats van de aanslag. Ze zijn in Ugchelen begraven. Verder zouden honderden gevangenen uit heel Nederland (en mensen die zo maar op de weg waren) hiervoor opgepikt en gefusilleerd zijn.

1945 ----- 8 maart donderdag.

HARDONK. Droog weer. Op mijn rantsoen 1/2 wit kooltje (doorgesneden!) kunnen krijgen. Men spreekt dat er een overval is gepleegd op Rauter bij de Woeste Hoeve. Volgens de berichten moet hij levensgevaarlijk gewond zijn. Uit weerwraak zouden al meer dan honderd politieke gevangenen uit Amersfoort en uit de kazerne hier doodgeschoten zijn. Onze watermolen is defect zodat vanavond bij paraffinelicht.

VAN HOUTUM. 's Morgens om tien uur passeren tien boerenwagens in richting Hoenderloo. Zij vervoeren roeiboten en delen van barakken. De laatste (een platte wagen) is beladen met een houten gevechtstank. Deze wagens komen uit Vorden en moeten naar Ede. De Duitsers eisten van de boeren uit Vorden dat zij deze vracht met hun paarden en wagens moesten vervoeren. Het is een raadsel waarom dit naar het westen moet worden gebracht. Uit de IJssel moeten weliswaar alle boten op de oever worden getrokken. De mof is nu eenmaal gewoon alles naar zijn eigen land over te brengen. Formaties bommenwerpers komen tussen 1.15 en 1.30 uur bij bewolkte hemel recht over in richting Duitsland. 's Avonds om 7.30 uur maakt Reuters speciale correspondent bekend dat het eerste leger gisterenmiddag om vier uur de Rijn bij Remagen is overgestoken. De brug is intact. De bewegingen worden geheim gehouden. De Duitse tegenstand is zwak. Van de 33 Rijnbruggen zijn er nog 16 bruikbaar (inclusief twee bij Wezel). Mevrouw Verwey-Jonker deelt 's avonds mee dat er in bevrijd Nederland een ontslagverbod en een wachtgeldregeling is opgesteld. Hierdoor is het inkomenspeil zeer gedaald. Daardoor kunnen velen de toegewezen rantsoenen nog niet betalen. In de Weermachtsauto, die eergisterenavond bij Woeste Hoeve is beschoten, zat Rauter met zijn chauffeur en twee hoge SS-officieren. De luxe wagen is doorzeefd met kogels. Er is waarschijnlijk met een mitrailleur op geschoten. De aanslag op Rauter is het gesprek van de dag. Rauter is zwaar gewond. Beide officieren waren op slag dood. De chauffeur heeft nog enige dagen geleefd. Mensen die 's morgens naar Woeste Hoeve gaan keren alle terug en zeggen dat daar 60 à 70 doden langs de weg liggen. Er gaan geruchten dat het bewoners van Woeste Hoeve en voorbijgangers zijn. Dit doet het ergste vrezen. Wij horen 's middags om drie uur dat een vrachtauto met lijken op het kerkhof in Ugchelen [Heidehof] is aangekomen. Twee uur later vertelt een buurman ons dat ruim 20 gemeentearbeiders bezig zijn een massagraf te graven. Toen de eerste auto aankwam konden de lijken nog niet in het graf worden bijgezet. Zij worden zolang op het pad gelegd. Het zijn alle mannen. De éne met klompen, de andere een keurige winterjas aan enzovoort. De gezichten zijn door het bloed onherkenbaar. De éne auto na de andere voert lijken aan. Wanneer wij om vijf uur voor het hek staan te kijken staat er een vrachtauto van een beenderenhandelaar uit Apeldoorn. Het graf is al voor de helft dichtgegooid. Men spreekt over een totaal van 120 lijken. 's Avonds is ons het één en ander duidelijker. In de ochtenduren is vanuit richting Apeldoorn een aantal bussen met gevangen in Woeste Hoeve aangekomen. Daarna werden de inzittenden in groepjes van tien gefusilleerd. De moffen lieten ze langs de weg liggen. Allen hebben een schot door de nek. Woeste Hoeve was tijdens de moordpartij geïsoleerd. Later moesten voorbijgangers de lijken zien. SD en Hollandse politie patrouilleren nog in de omtrek. Men vermoedt dat de gevangenen uit het kamp te Amersfoort afkomstig zijn. Duitse soldaten en Landwachters controleren op alle kruispunten om Apeldoorn de persoonsbewijzen van voorbijgangers. Bij de Viersprong staan er vijf. Ieder gewapend met een machinepistool. De vrouwen worden niet gecontroleerd. Op enkele punten worden biljetten aangeplakt met de aankondiging dat er honderden terroristen zijn doodgeschoten. Deze worden echter enige uren later weer verwijderd. De reden is niet bekend. De SD ontruimt het huis van de overleden R. van Gerrevink en neemt al het meubilair en de overige inboedel mee. In Apeldoorn zijn biljetten aangeplakt over het clandestiene verbruik van stroom. Er wordt op gewezen dat het onwettige verbruik tengevolge kan hebben dat de hele gemeente Apeldoorn (inclusief voedselbedrijven) van elektrische stroom zal worden afgesneden. In Amsterdam zou een overtreder tien jaar tuchthuisstraf hebben gekregen. 's Avonds passeren tot acht uur enkele snelle bommenwerpers in richting Duitsland. Zij keren na 9.30 uur weer terug.

POLITIE. Op donderdag 8 maart 1945 zijn onder de gemeente Apeldoorn 117 saboteurs en terroristen standrechtelijk doodgeschoten door een aanslag tegen leden van de bezettende macht.

1945 ----- 9 maart vrijdag.

HARDONK. Mooi weer, veel zon. Bijzonderheden bekend over het doodschieten van de gevangenen bij de Woeste Hoeve. Voorbijgangers moesten afstappen en werden gedwongen te kijken naar de aan de kant van de weg neergelegde bebloede lichamen. Germaanse beschaving! Ook vandaag moeten in verscheidene plaatsen van ons land politieke gevangenen zijn neergeknald. De bij Woeste Hoeve vermoorde Nederlanders zouden later op Heidehof zijn begraven.

VAN HOUTUM. 's Morgens proberen Duitse soldaten in Ugchelen paarden op de weg te vorderen om het één en ander tot achter de IJssel te vervoeren. Hun resultaat is gelukkig niet groot. Zij komen ook om het paard van oom Gerrit. Zij krijgen hem niet. De ingekwartierde Duitsers eisen dat er Spaanse ruiters voor hun gebouwen worden geplaatst. Hiervoor moeten voortaan dertien personen prikkeldraad verzamelen door dit overal langs de tuinen en weilanden weg te halen. De hele dag patrouilleren jagers zonder in onze omgeving actief op te treden. Van de gevangenen die gisteren in Woeste Hoeve zijn vermoord zijn slechts vijf namen bekend. Het zijn Apeldoorners. Deze zijn door de gemeentearbeiders herkend. Over de overigen tast men nog in het duister. Allerlei geruchten zijn in omloop. Zij zouden allen uit Apeldoorn zijn. Dit is onjuist. In andere steden zouden ook dergelijke massamoorden hebben plaatsgevonden. Men spreekt zelfs over een totaal van 1500 martelaren. Aan de gevangenen is voor zij naar Woeste Hoeve gingen nog brood meegegeven. 's Avonds om 7.10 uur komen er zes vliegende bommen tegelijk over. Het zijn ook de enige van deze dag.

1945 ----- 10 maart zaterdag.
HARDONK. Droog, meer bewolking, enkele regendruppels, koude wind. Vandaag 1 witte kool kunnen krijgen. Vandaag waren de Duitsers weer bezig met fietsen vorderen (natuurlijk alleen met goede banden!). Wanneer komt er aan de beroving van het Nederlandse volk eens een eind? Me dunkt het zal niet zo heel lang op zich laten wachten.

VAN HOUTUM. 's Morgens om 6.15 uur passeren negen V-1's via het oosten. Eén verandert zijn koers en draait boven Ugchelen bij en verdwijnt in noordwestelijke richting. Om 9.20 uur stort een vliegende bom bij het kasteel Spelderholt neer en ontploft. In de omtrek is glasschade. Seyss-Inquart bevindt zich op het kasteel. 's Middags om 3.10 uur komen grote formaties bommenwerpers in noordoostelijke richting recht over. Het geronk houdt vijf minuten aan. Door de bewolking is niets te zien. De Duitsers plakken in Apeldoorn biljetten aan dat door een aanslag op een Weermachtsauto op de rijksstraatweg Apeldoorn - Arnhem een aantal terroristen zijn gefusilleerd. Mijn neef Jaap uit Velp komt ook weer bij ons. In Arnhem bevinden zich veel Russen. Deze plunderen nog harder dan de moffen. Hij heeft een week in de gevangenis gezeten omdat enkele leden van de AKU-wacht betrapt zijn op diefstal. Hij raadt ons af naar Velp te gaan zonder de nodige Ausweise voor fiets, eigen persoon en doel van de tocht te bezitten. Er gaan geruchten dat Rauter dood is. Hiervan is echter geen bevestiging te krijgen. Wij hebben nog weer het een en ander over de aanslag op Rauter gehoord. Dinsdagavond [6 maart] om elf uur is de luxe auto van Rauter vanuit de berm met een mitrailleur beschoten. De wagen werd eerst woensdagmorgen [7 maart] om 5 uur gevonden. Het onderzoek naar de aanslag duurde de hele dag. De SD nam vele foto's. De auto was met dennentakken gecamoufleerd. De moffen zetten donderdag [8 maart] Woeste Hoeve gedurende enige uren af. De inwoners mochten niet in een kamer vertoeven die op de weg uitkeek. In die tijd voltrok zich één van de grootste Duitse gruweldaden. De gevangenen werden in kleine groepen doodgeschoten. Zij konden van elkaar zien, die gefusilleerd zouden worden. Eén probeerde te ontvluchten maar werd toen hij over het hek wilde klimmen gedood. Het lijk bleef er zo een dag over het hek hangen. Na deze bewuste massamoord werd de weg weer vrijgegeven. Alle voorbijgangers moesten langs de lijken rijden. Tussen hen stonden bordjes met woorden als terrorist enzovoort. Onder de omwonenden werd het bericht snel verspreid dat men niet langs Woeste Hoeve moest gaan om het Duitse doel deze moord tot een afschrikwekkende demonstratie te maken te niet te doen. De lijken werden tussen twee en drie uur naar het kerkhof te Ugchelen overgebracht. Stille getuigen bleven echter aanwezig. De grote bloedvlekken op de weg en de vele sneetjes brood in de omtrek. Het massagraf op het kerkhof is 55m2 groot en ruim één meter diep. Ter besparing van ruimte zijn de lijken met één schouder op de grond tegen elkaar aangelegd. In totaal liggen er 117. Twee auto's van de beenderenhandelaar moesten de lijken overbrengen. Ter voorkoming van identificatie hielden acht rechercheurs en drie inspecteurs van de politie tijdens het begraven de wacht. Er was geen Duitser aanwezig. Toch werden vijf lijken nog door de gemeentearbeiders herkend als Apeldoorners. De lijken zijn niet van ringen en horloges bestolen. Alle hadden een schot door de nek. Het merendeel had kaalgeschoren hoofden. Er bevonden zich geen Engelse piloten in uniform onder zoals de vele geruchten beweerden. Deze slachtoffers waren van alle standen. Van rijk tot arm. Velen hadden nog goeie kleren aan. Ter vertolking van de piëteit onder de Ugchelse bevolking tegenover de overledenen zaait oom Gerrit zeer veel Oost-Indische Kers op het massagraf. Dit in de hoop dat dit mag opkomen. Sinds enige tijd ligt in het bos van dr. Ooster op één kilometer afstand van ons huis munitie opgeslagen. De Duitsers voeren deze dag nog meer springstof aan.

BLOEM. Engelse vliegers ontdekten in het Goor een groepje mannen. Dit waren een Todt voorman en enige burgers die zo maar van de weg opgepikt waren om voor de Todt te werken. De jagers schoten de Todt-man dood en de anderen ontkwamen. De gehele dag weer V-1's in de lucht. Een ontplofte richting Hooiland-Kanaal. Soms worden er 9 tegelijk afgeschoten in zuidelijke en westelijke richting.

1945 ----- 11 maart zondag.

HARDONK. Droog, goed weer, bewolkt. De Duitsers waren ook vanmorgen bezig met fietsen vorderen. Vooral bij de Katholieke kerk werden heel wat fietsen tijdens de dienst weggehaald (Gott mit uns!). Vandaag hadden de Duitsers ´tweede alarm´. Nu de bondgenoten inmiddels de Rijn over zijn, is het wachten op de bevrijding die nu wellicht niet ver meer af is.

VAN HOUTUM. 's Morgens tussen 11.10 en 11.20 uur komen grote formaties bommenwerpers recht over in richting Engeland. Om 2.30 uur arriveren ruim honderd Haagse kinderen bij het nabij gelegen Patertehuis. Daar krijgen zij eten. Om vijf uur gaan zij weer lopend verder. Zij zijn per schip van Den Haag naar Utrecht gereisd en moeten de rest van de tocht tot in Overijssel te voet afleggen. Zij zullen in die provincie gevoegd worden. Ieder kind heeft een deken bij zich. De Duitsers vorderen deze dag in Apeldoorn veel fietsen. Zij halen ander meer 's morgens tijdens de dienst 25 fietsen bij de Roomse Kerk weg. Van kennissen uit Zeist horen we dat daar geen reparaties meer worden aangenomen zonder dat de reparateur een maaltijd ontvangt. Zover is het al met de voedselschaarste. De grootte van de maaltijd is evenredig met de grootte van het karwei. Men keert terug tot één van de aller oudste economische wetten. Arbeid voor voedsel.

1945 ----- 12 maart maandag.

HARDONK. Somber weer, niet koud, in de avond iets mistig. Morgen vermoedelijk een mooie dag. Fietsenvorderingen gaan door. Men vertelt dat de Sicherheits Dienst uit het Apeldoornsche Bosch [aan de Zutphensestraat] is vertrokken.

VAN HOUTUM. Gisterenavond cirkelde een vliegtuig enige tijd boven zuidoost Apeldoorn. Plotseling hoorden de bewoners een knal en even later dwarrelden duizenden Vliegende Hollanders naar beneden. Het merendeel viel in Wormen. Zij liggen gelukkig over een groot oppervlak verspreid. Tot in Beekbergen. Het is echter jammer dat ook de 'Hollandse' SS direct is gaan zoeken. Daardoor raken de meesten in verkeerde handen. Het strooibiljet is gedateerd 9 maart 1945 (nr.114). De NAC drukt een Duits artikel af over zogenaamde gruwelen van bolsjewisten. Drie Duitse officieren zouden bij een tocht van 300 kilometer door de Russische linies nog tijd hebben gehad om te constateren dat meisjes verkracht werden. Duitse soldaten de schedel ingeslagen enzovoort. Het is te gek om er over te spreken. Zoiets kan misschien wel waar zijn maar het ligt nu eenmaal in de lijn van Göbbels propaganda om de Geallieerden te beschuldigen van die dingen waarvoor de Duitse soldaat berucht staat. Bij het laatste bombardement op Den Haag zou het kaartsysteem van het Rode Kruis helemaal zijn verwoest. Het is misschien een Duits gerucht om de correspondentie met de krijgsgevangenen te blokkeren. Wij horen 's avonds zwaar artillerievuur in richting Arnhem.

1945 ----- 13 maart dinsdag.

HARDONK. Prachtig voorjaarsweer. Vanmorgen naar Ugchelen geweest en daar een tweetal primitieve onderslagwaterraderen voor het opwekken van stroom voor verlichting gekiekt. Veel vliegtuigen en geschiet op verre afstand. Talrijke Duitse troepen over Brouwersmolenweg richting Hoenderloo (vooral 's nachts). Steeds fietsen vorderen.

VAN HOUTUM. De Nederlandse Bank deed sinds september moeite om het laatste afgewerkte bankpapier van onze fabriek naar Haarlem te vervoeren. Het haperde altijd door het transport. Men probeerde het vorige week met een Duitse vrachtauto over te brengen. Zo zou vrijdagavond om 9.30 uur het papier worden opgehaald. Het werd 's nachts twee uur toen een grote trailer uit Twente bij de fabriek aankwam. Er was slechts twee m3 laadruimte. Mede door de vele soldaten in de auto weigerden wij het te versturen. De moffen waren hierover ontevreden. Toen dan ook de chef van onze Pakkamer weer bij de Ortskommandant kwam voor een andere auto was de adjudant kort aan. Wij moesten beseffen dat zij hun best hadden gedaan en dat het oorlog is. Hij moest echter toegeven dat de chauffeurs baas waren en vaak veel voor zichzelf vervoerden. Daarna werd de zaak vanuit Amsterdam geregeld. Vannacht om 3.30 uur verschijnt een nieuwe vrachtauto. De gesloten aanhangwagen is speciaal voor ons gereserveerd. Er wordt zowel bankpapier als een groot aantal pakketten ingeladen. De vrachtauto zelf is volgeladen met dozen wijn. Wij halen er drie dozen (samen 36 flessen) uit. De wijn is uit Arnhem afkomstig. De hulpchauffeur heeft al met dit vocht kennis gemaakt. Hij is dan ook dronken. De auto vertrekt om zes uur. Wij moeten nu maar afwachten of alles goed overkomt. Wij hebben in januari al twee pakketten met levensmiddelen naar Amsterdam verzonden. Hiervan is er één gestolen. Juist die met spek. De hele nacht komen Duitse soldaten lopend in richting Hoenderloo voorbij. Het zijn meest parachutisten. Zij lopen in marsverband en dragen geen wapens. Zij komen uit Hengelo en moeten voorlopig naar Hoenderloo. Men schat het totaal op 500. Het gaat de hele morgen door. Zij lopen dan echter verspreid en slechts over de fietspaden. Deze dragen camouflagekleding en zijn zwaar bewapend tot pantservuisten toe. Ook deze zijn van de luchtmacht. Zij zijn niet vervelend door vervoermiddelen te vorderen of water te drinken. Het totaal van deze groep ligt ook bij de 500. 's Morgens verkoopt de nabij zijnde landbouwer Melissen aan alle aanwezigen drie pond [1 1/2 kilo] rogge. Goed voor één brood. Op één moment staan er wel 500 burgers bij elkaar. Plotseling komt een Britse jager over en iedereen probeert dekking te zoeken. Hierdoor worden twee mensen onder de voet gelopen. Zij zijn licht gewond. De hele dag patrouilleren jagers. Als er bommen vallen vallen zij uitsluitend in de richting van Assel. Om 10.30, 15.35, 16.15 en 18.20 uur vallen er respectievelijk 7, 4, 4 en 4.
Radio Oranje waarschuwt iedereen in bezet gebied om nooit lijsten van illegale actie bij te houden. Men moet alles uit het hoofd doen. De hele middag en avond rijden Duitsers met paard en wagen van Apeldoorn naar Hoenderloo en terug. Ze vervoeren uitrusting naar de soldaten die in de Gestichtgebouwen [Doorgangshuis] liggen. De moffen vorderen in Ugchelen op vele punten ruimte en bedden om hun manschappen onder te brengen. Zij treden zeer streng op. Alle woningen in de Koudhoornlaan (alleen aan de oostkant) worden in beslag genomen. De bewoners moeten er uit en moeten zich maar zien te redden. Hetzelfde gebeurt elders. Een wasserij-eigenaar wil wel een schuur afstaan. Hij krijgt als antwoord dat hij zelf maar in de schuur moet gaan wonen. De soldaten moeten in bedden slapen. Aldus een officier! Er gaan geruchten dat er 3000 soldaten in Ugchelen zullen worden ondergebracht. Deze zullen uit Hoenderloo komen en hier voor 14 dagen vertoeven. Wij zien 's avonds tussen 8.30 en 8.40 uur vele lichtflitsen langs de hemel in richting Emmerik. Tegelijk passeren snelle bommenwerpers (verspreid) in richting Engeland. Wij horen de hele dag en avond artillerievuur in zuidelijke richting. Nu eens zwak dan weer sterk.

1945 ----- 14 maart woensdag.

HARDONK. Prachtig weer. Steeds veel wegtrekkende troepen.

VAN HOUTUM. Kort na middernacht komen enige groepen Duitse soldaten lopend in richting Apeldoorn voorbij. Zij zingen voortdurend. In de volgende uren passeren lange colonnes foeragewagens in dezelfde richting. Ook met losse paarden. Het merendeel slaat de weg naar Beekbergen in. Volgens onbevestigde berichten staan zij bij de munitieopslagplaatsen in het bos van dr. Ooster. Een deel blijft echter in Ugchelen. Vanuit richting Apeldoorn nadert een colonne vrachtauto's met middelbaar geschut. Deze slaan ook de weg naar Beekbergen in en worden bij de munitie geparkeerd. De hele ochtend rijdt een luxe auto door Ugchelen. Er is opgeschilderd 'Lever tod als Sklaf'. De beruchte beheerder van pension Eljo-Zamy heeft ook inkwartiering. Het lijkt ons dat hij de moffen doelbewust op zich aan haalt. Om 12 uur lopen drie Duitse officieren het fabrieksterrein op en willen de gebouwen vorderen. Wij krijgen hen het terrein af met het smoesje dat de fabriek volledig werkt. Zij komen echter drie kwartier later terug. Ze leggen voorlopig beslag op het fietsenhok van de fabriek en de garage van ons huis. Hun luxe auto staat in de struiken. Om drie uur rijden twee Duitsers op een motor het fabrieksterrein op en zeggen dat voor hen kwartier in de fabriek is gemaakt. Zij gaan onverrichterzake terug. Ruim een uur later volgen vier nog onbekende moffen. Daaronder een kapitein. Op hun beurt eisen zij de fabrieksruimte op. Wij laten hen het meest ongeschikte gebouw zien. Daarna wil hij het andere de Pakkamer zien. Hij loopt gelukkig niet verder dan het voorvertrek. Hij zegt: 'Kein Zweck'. Wat een sufferd! Hij gaat vervolgens naar het Patertehuis en zegt over de paters 'Solche können kampieren'. Om drie uur komt ook nog een ambtenaar van het Evacuatiebureau bij ons. Hij moet officieel de beschikbare ruimte controleren. Hij blijft buiten en vraagt naar het aantal inwonenden en bedden. Wij lichten hem ook over oom Jan in. Hij heeft evenmin door de evacués bedden vrij. Hij spaart zich de moeite daar heen te gaan. 's Morgens zijn er weinig vliegtuigen in de lucht. De luchtactiviteit neemt echter 's middags toe. Om 9.50, 13.45, 2.30 en 4 uur vallen respectievelijk vier, zes, drie en vier bommen. Alle ver weg in de richting van de Amersfoortseweg. Om twee uur passeert een formatie bommenwerpers via het noorden in richting Duitsland. Zij keren een half uur later terug. Over de hele Veluwe zijn Duitse soldaten bij de burgers ondergebracht. Meest artillerieafdelingen. In Eerbeek zijn ook vele burgers uit de huizen gezet. Daaronder drie papierfabrikanten. In Apeldoorn worden alle scholen gevorderd. De officieren die onze garage in beslag wilden nemen hebben een deel van het Patertehuis een nabij gelegen schuur en een garage gevorderd. Het schijnt dat onze garage nog vrij blijft. 's Avonds om 7.15 uur wil een mof nog onze fabriek zien. We maken hem echter wijs dat hij al gevorderd is. Hij vindt het antwoord goed en vertrekt. Tegen tien uur passeren enkele snelle bommenwerpers in richting Engeland.

1945 ----- 15 maart donderdag.

HARDONK. Opnieuw mooi weer, zonnig en warm. 's Middags prachtige tocht naar Ugchelen, foto's genomen bovenbeek Hamermolen en van turbine waterrad Voorslop. Men wil daar overal gebouwen en grote huizen vorderen voor Duitse troepen die in de omgeving stellingen zullen betrekken, veel artillerie. Op de heide zeer mooi, citroenvlinders en rouwmantel gezien. Vlak naast me was een mol aan het wroeten. Een winterkoninkje druk in de weer met zijn nest. Kortom helemaal voorjaar. Een schril contrast met het geronk en geknetter van de vele vliegtuigen. Vanmorgen bevonden zich onder de doortrekkende Duitsers afkomstig uit de provincie Utrecht zelfs soldaten met het insigne "Armenië".

VAN HOUTUM. Er is 's nachts behalve enige auto's geen verkeer over de weg. Terwijl hun auto het grint op rijdt komen om twaalf uur drie Duitse officieren bij ons thuis. Dezelfde als gisteren 12 uur. Wij vrezen het ergste. Het valt echter mee. Zij komen alleen zeggen dat de vordering van de garage en de fietsenschuur (bij fabriek) niet doorgaat. Elders is voldoende ruimte aanwezig. Zij willen ons geen onnodig overlast aandoen. Zij merken op dat ook zij liever naar huis willen. Kort hierop komt een Duits officier bij oom Jan. Dezelfde als gisteren om 4.30 uur. Hij wil de zolder van de Pakkamer en het huis van mijn oom zien. De mof eist het huis op. Oom Jan moet zich maar zien te redden. Dit is al te erg. Daardoor laten we hem de eigenlijke pakkamer zien. Hij is plotseling tevreden en spreekt over onderdak van 40 man. De officier wordt wat kalmer maar wil het woonhuis nog niet helemaal vrijgeven. Het is al zo ver dat de familie in huis kan blijven. Ze moeten echter wel meer samenwonen. Deze mof zegt dat hij een batterij geschut in een cirkel moet onderbrengen. Daar binnen liggen de fabriek, het Patertehuis, twee wasserijen en alle terrein naar het zuiden. Gaat het niet goedschiks dan kwaadschiks. Hij heeft als opdracht ons 'humaan'(!) te behandelen. Uit hem is op te maken dat de inkwartiering van lange duur zal zijn. Hij gaat vervolgens naar de paters en zegt dat deze 'nietsnutters' naar huis kunnen gaan. Hij komt zodoende ook bij de woning van mijn broer. De officier eist zijn woonkamer op. Eén van drie vertrekken. Er zullen acht soldaten worden ondergebracht. Hij wil ze niet in een paardenstal onderbrengen. Hij zegt hierop 'Mijn frontsoldaten liggen niet op beton. Het gaat om Europa'. In beide boerderijen zullen 25 paarden komen. Mijn neef die dicht bij de Openbare School woont heeft al vijf maal Duitsers voor inkwartiering op het terrein gehad. Hij heeft het nog alle vijf maal weten te voorkomen. In een schuur bij de woning van T. Preller (ik luister bij hem naar de radio) zullen acht paarden worden ondergebracht. In Ugchelen is bijna overal inkwartiering. De meeste troepen komen uit Harskamp. Deze krijgen onenigheid met degenen die al enige tijd in de Christelijke school huizen. Het voornaamste speelt zich af in de woning van Vega. De oude troepen staan onder bevel van een Oberleutnant die enkele vertrekken van deze villa heeft gevorderd. De nieuwe staan onder bevel van een kapitein. Hij heeft de hele villa in beslag genomen. Beide officieren willen blijven maar gunnen elkaar de woning niet. De Oberleutnant moet tenslotte 'opdonderen' en zich met zijn staf naar Harskamp begeven. In deze villa zal een generaal zijn intrek nemen. De eigenaar is er echter niet beter op geworden. Hij verblijft nu in een kippenhok. De aanleg van prikkeldraadversperringen om de gebouwen houdt hiermee op. De Duitsers die weer naar Harskamp teruggaan, maken zich voor het gedwongen vertrek gereed. Ze vorderen vele platte wagens en paarden van slepers. Deze moeten 's avonds om zeven uur bij de Christelijke School verschijnen. Alle gevorderde huizen in de Koudhoornlaan hebben een telefoon. De generaal vindt er onderdak. Wij zijn nog de enige van de burgerij die voor de brandweer over een telefoon beschikken. De moffen meten overal bij niet aangesloten toestellen de kabels op. Schijnbaar om ze later te slopen. 's Middags om 3.30 uur vallen twee bommen in richting Assel. De hele middag patrouilleren jagers. Ze laten zo nu en dan strepen achter.
In het Patertehuis is een kapitein (Kölling) ingekwartierd. Zijn naambordjes zijn overal langs de weg te vinden. Even voor de laan naar dit gebouw woont een gezin met vier dochters. Ze vrijen met de moffen. Alle hebben schurft en één heeft al geslachtsziekten opgelopen. De Duitsers lopen er in en uit. Deze dweilen verraden veel adressen waar de moffen ondergebracht kunnen worden of eten halen. Om de soldaten te lokken zingen zij Duitse liederen. De uitspraak lijkt echter nergens op. De moffen willen bij de families Palm alle vier woonhuizen vorderen. Het gaat gelukkig niet door. Het huis van de vroegere directeur (Heinsius) van Van Gelder wordt in beslag genomen. Er wonen twee dames. Waarom kunnen deze niet in één vertrek wonen? 's Avonds om 7.40 uur komt een Feldwebel bij oom Jan. Voor zijn groep is in de pakkamer kwartier gemaakt. Hij brengt al 17 soldaten mee. Deze sergeant heeft een kwade dronk over zich. Hij eist de voorkamer van het woonhuis en een kantoorvertrek op. Deze mof maakt ons bang en spreekt over een groot aantal officieren, dat in de woonhuizen (ook van ons) zal moeten slapen. Hij heeft zogenaamd honger en eist het één en ander van mijn tante. Wij moeten voor de manschappen onze toch al kleine hoeveelheid stro afstaan. Om 8.10 uur passeert een groep Duitse soldaten en een aantal boerenwagens in richting Hoenderloo. De soldaten marcheren en zingen. Het zijn de manschappen van de Oberleutnant. Wij horen de hele dag artillerievuur in zuidelijke richting.

BLOEM. De 15e maart deden de Tommies een aanval op het station Klarenbeek, 4 bommen gegooid waarvan één een loods vernielde. Verder alleen glasschade.

1945 ----- 16 maart vrijdag.

HARDONK. Totaal ander weer. Gure wind, met iets regen. In de avond wat zachter. Steeds veel Duits gerij met karren. Auto's zie je maar weinig. Troepen van Ugchelen zijn daar gisteravond aangekomen maar vanmiddag tegen 4 uur plotseling weer vertrokken.

VAN HOUTUM. 's nachts passeren zeer veel paard- en wagens in richting Hoenderloo. Mijn neef Arnold krijgt 's nachts de veldkeuken in zijn garage. De beide koks slapen op de zolder erboven op het stro. Zij krijgen eten genoeg. Deze moffen hebben bijna een hele koe bij zich. De soldaten moeten hiermee drie dagen doen. 's Morgens komt onze chef van de Pakkamer weer op de fabriek na een reis per Duitse vrachtauto (beladen met bankpapier) naar Amsterdam en Haarlem. Het papier en de pakketten zijn behouden overgekomen. De motor van de vrachtauto is in Amsterdam vernield. Terwijl deze voor de Nederlandse bank stond ontplofte er iets in de cabine. Schijnbaar een eierhandgranaat. Beide chauffeurs werden over de weg geslingerd. Eén is er gedood. De tweede heeft de voet verbrijzeld. Het is werk van de ondergrondse. Dergelijke aanslagen komen regelmatig in de hoofdstad voor. De vervuiling in Amsterdam valt mee. Zo horen wij steeds overdreven verhalen over het westen en de burgers uit die streek over het oosten. Apeldoorn zou door een bombardement voor de helft zijn uitgebrand. De chef heeft nog twee pakjes uit de hoofdstad meegebracht. Eén is er voor mij en bevat alle uitgaven van de Telegraaf sinds oktober. Bij het stelen van de flessen wijn (maandagnacht) hebben mijn neven geluk gehad. Want in dezelfde ruimte sliep een Duitse soldaat. Dijkgraaf heeft op zijn terugweg van Haarlem naar Amsterdam moeten lopen. Hij is daarna in een auto met de onderdirecteur van de Nederlandse bank naar Apeldoorn gereisd. 's Morgens om 11.15 uur moeten twee Duitsers van de luchtmacht de garage bij de fabriek zien voor eventuele werkplaats. Zij keuren hem echter af. Om 1.40 uur komt de Feldwebel (denkt aan gisterenavond) inderhaast aanrijden. Hij gooit zijn fiets tegen het Pakkamergebouw aan en kort daarop schreeuwt één van de moffen zijn kameraden bij elkaar. Hij zegt onder andere Tempo - Tempo. Hierna vertrekken ze allemaal naar de Openbare School. Zij plakken op de deuren van de Pakkamer en het woonhuis een papier dat de gebouwen door die en die legereenheid met dat en dat veldpostnummer zijn gevorderd. Er is een nieuwe alarmtoestand ingetreden. Alle soldaten moesten sinds zaterdag al gekleed slapen. Wij krijgen 's morgens uit Rotterdam drie nummers van Trouw toegestuurd (nr.43, nr.44 en nr.22).
's Morgens passeren tussen zes en zeven uur drie V-1's via het zuiden. Eén stort neer. 's Avonds om 7.50 uur komt zo'n projectiel recht over. Wij hoorden sinds zes dagen geen vliegende bommen meer. Het V-2 offensief ging echter wel door. Woensdag viel een V-2 in de stad Deventer en veroorzaakte twaalf doden. Er komen de hele dag vrij veel vrachtauto's en boerenwagens over de weg. Duitse patrouilles (meestal drie of vier man) fietsen voortdurend door Ugchelen. Zij dragen een helm en geweer. Zou de generaal zo bang zijn? Twee leden van de veldgendarmerie zijn bij de beheerder van het pension Eljo-Zamy ingekwartierd. De moffen maken in de kerktoren een uitkijkpost. Volgens geruchten staan in Hoenderloo zes batterijen licht en zwaar luchtafweergeschut. In dat dorp zouden duizend soldaten liggen. De moffen lossen in het kanaal weer een boot met aardappels. Niemand mag dit schip naderen. Een jongen die tot twee maal toe nadert wordt op staande voet gefusilleerd. Alleen al voor de Duitse Weermacht in Apeldoorn moeten 70 koeien worden geslacht. Het aantal wordt niet bereikt. Daardoor nemen de moffen de koeien bestemd voor de burgers in beslag. Een Duitse instantie belt alle ondernemingen op en verlangt een juiste opgave van het personeel. Zogenaamd met het oog op extra voeding.

BLOEM. De 16e een aanval op een auto met munitie die bij Kamphuis in het Woudhuis stond. De auto is vernield en een stroschuur van Kamphuis brandde af.

1945 ----- 17 maart zaterdag.

HARDONK. Nogal koude wind met af en toe wat regen. Er zijn hier veel Duitsers. Het materiaal is niet veel waard. Hoofdzakelijk paarden en oude karren. Auto's zie je niet. Overal leggen ze stellingen aan. Vooral bij Woudenberg en Veenendaal hebben ze geschut staan en bevinden zich versperringen.

VAN HOUTUM. 's Morgens om zeven uur patrouilleren enkele jagers. Om 10.30 uur schiet een jager boven de wolken eerst in noordelijke en daarna in zuidelijke richting. Het doel is onbekend. Misschien is het een sperballon. Van 1.15 - 1.25 uur passeren formaties bommenwerpers via het noorden op weg naar Duitsland. Zij keren om 2.45 uur terug. Het geronk houdt vijf minuten aan. Om 4.30 uur komen opnieuw bommenwerpers (waarschijnlijk tweemotorige) recht over in noordoostelijke richting. De Duitsers hebben alarmtoestand één. Dat wil zeggen er kunnen parachutisten dalen. Hiertoe moeten alle onderdelen van een legergroep zo veel mogelijk bij elkaar blijven. Degenen die in de Pakkamer lagen slapen nu in de Openbare School. De moffen moeten altijd wapens en munitie bij zich dragen en 's nachts naast zich neerzetten. Allen moeten 's middags om vier uur aantreden en staan ongeveer 1 1/2 uur bepakt en bezakt voor het schoolhek. Zij vertrekken echter niet. Daardoor maakt de officier er maar een appèl van. De moffen hebben in de garage van Schippers duizenden worsten opgeslagen. Bovendien liggen er twee geslachte paarden en vrij veel pakken rijst. 's Morgens passeren Duitse foeragewagens met aardappels in richting Hoenderloo. De vijand sleept de hele dag voorraden aan. Langs de laan naar Patertehuis stapelen zij balen hooi en stro op. Bij het gebouw worden enkele vrachten suikerbieten afgeladen. Het wordt grotendeels door Russische krijgsgevangenen aangevoerd. Het Mongoolse type is goed te herkennen. De moffen willen bij Melissen al het hooi vorderen dat hij met groot risico uit Kampen heeft gehaald. Het gaat echter niet door. De NAC [krant] die gisteren zou verschijnen wordt eerst vandaag uitgedeeld. Donderdagnacht namelijk werd de elektrische stroom plotseling om één uur verbroken. Die kwam er niet eerder weer op dan vrijdagavond zes uur. De elektriciteit werd woensdagochtend om vijf uur al verbroken. Dit gebeurt gewoonlijk 's morgens om zeven of acht uur. In deze krant wordt een lijst van slachtoffers gepubliceerd die bij het bombardement van Den Haag zijn omgekomen. Hierover moet wel een lijst bekend gemaakt worden. Niemand mag echter weten wie en hoeveel mensen er omkomen bij de veelvuldige mislukte starten van V-1 en V-2 projectielen. Wie zien 's avonds van acht tot minstens tien uur iedere 1 1/2 minuut twee lichtkogels in richting Beekbergen opstijgen. In die periode staat er zo nu en dan een zoeklicht in richting Arnhem terwijl lichtflitsen zijn te zien zowel in oostelijke als zuidelijke richting. In Beekbergen is het nog duidelijker waar te nemen. Om 8.30 uur hangen vanuit richting Zutphen tot voorbij Doesburg een groot aantal zogenaamde kerstbomen aan de horizon. Na 10.15 uur passeert een vrij grote formatie Mosquito's in richting Engeland.

BLOEM. De 17e viel een V-1 die van de richting Bleumink-Spijkerbosch kwam en bij Geurt van Jenne [Geurt Hendriks] tegen een boom sloeg. Alleen glasschade. Vandaag kwamen veel Duitsers die op Klarenbeek ingekwartierd werden. Ze namen bij de inwoners de fietsen in beslag, ook zei men dat ze honger hadden. 's Middags tegen 4 uur een aanval van 4 Tommies op de spoorlijn bij de Rakhorst 9 bommen zijn uitgegooid. Op één plaats werd de lijn kapot gegooid. De rails stonden in de hoogte maar 's avonds kwam er alweer een losse locomotief over. Ook werd een bom gegooid over het spoor aan de Broekstraat bij Arend Oosterman. De schuurberg van Dorus van Mourik kreeg ook een voltreffer en is totaal vernield. Een wasmachine lag aan de andere kant van het huis. Twee kinderen waren even tevoren net de schuur uitgegaan. Een kind had in huis onder de glasscherven gelegen maar geen der bewoners had letsel. Van het dak waren veel pannen af en glas kapot. In het weiland is nog een kalf gedood omdat er nog 2 bommen vlak bij het huis zijn gevallen.

1945 ----- 18 maart zondag.

HARDONK. Kil weer, aanvankelijk bewolkt, later opklarend en zonnig. Nog steeds veel Duitsers, oude mannen en heel jonge soldaatjes, oude karren en geen auto's.

VAN HOUTUM. 's Morgens om 10.35 uur komt een formatie bommenwerpers recht over op weg naar Duitsland. Het geronk houdt vijf minuten aan. Door de bewolking is niets te zien. Om 10.50 uur komen twee Duitsers op het terrein en vorderen de garage van onze woning. Er zal worst en vlees komen te hangen. Tien minuten later komen twee anderen de ruimte opmeten. De hele middag patrouilleren jagers. Om vijf uur valt een bom in richting Assel. Een uur later beschiet een jager doelen bij Hoenderloo. Het onlangs geplaatste luchtdoelgeschut komt in actie. Om 5.30 uur komen ongeveer 80 Duitse soldaten (naar schatting 16 à 17 jaar) lopend in richting Hoenderloo voorbij. Zij zien er slecht uit en zouden pas drie weken onder dienst zijn. 's Morgens krijg ik drie strooibiljetten (in het Duits gedrukt). Deze zijn gisteren bij Elspeet afgeworpen. Het ene is een zogenaamde vrijgeleide voor krijgsgevangenen wanneer zij zich overgeven. Aan een kant is het zeer fijn bedrukt. Mijn neef Arnold wordt 's middags aangehouden om graafwerk te verrichten. Hij weet op een oude Ausweis vrij te komen. In Otterlo moeten zich alle mannen tussen 18 en 50 jaar melden voor het aanleggen van versterkingen. De hele avond passeren huifkarren in beide richtingen. Zij voeren voorraden aan. Het artillerievuur in zuidelijke richting gaat onafgebroken voort. Om 10.20 uur passeert een vrij grote snelle bommenwerpers in richting Duitsland.

BLOEM. De 18e viel een V-2 op de Centuurbaan in Deventer. Twintig doden, 40 zwaar gewond en vele gebouwen vernield. ´s Avonds werden veel lichtkogels uitgegooid hier dichtbij, 32 stuks zijn er geteld.
Een aanval van 8 Tommies op de villa "de Dijkbof" in Twello aan de dijk. Men zegt dat er hoge officieren in huisden die getroffen zijn. In Gorssel hetzelfde. Hier doken 5 machines op een villa, bewoond door Duitse officieren. Ook hier doden.

SPOORWEGEN. Op 18 maart 1945 vielen om 16.40 uur bommen bij km 94.600 nabij Klarenbeek en vernielden de sporen.

1945 ----- 19 maart maandag.

HARDONK. Helder meest zonnig weer, sterke kille wind. Naar Vaassen geweest waar juist controle was van de Organisation Todt, dus omgereden. Erg veel Duitsers in het dorp. In tijden niet zoveel gezien.

VAN HOUTUM. De moffen zijn de hele nacht in de weer. Boerenwagens rijden af en aan. 's Morgens merken we dat de meeste Duitsers uit Ugchelen zijn verdwenen. Alleen de keukenwagen en Duitsers die voorraden bewaken zijn nog aanwezig. Wij hopen dat onze garage dan ook niet in gebruik zal worden genomen. Integendeel komen om 10.30 uur er twee Duitsers en bouwen een stellage uit dennenstammen uit het bos van oom Andries. In de vroege ochtenduren passeren slechts twee vliegende bommen en wel via het Oosten. Om 12.40 uur komt een formatie bommenwerpers recht over in richting Duitsland. Vijf minuten lager volgen 30 jagers. Deze vliegen echter onder de wolken. 's Middags brengen de Duitsers (slagers) al vlees in onze garage. Het is bedorven. De lucht is door de deuren te ruiken. Donderdag zijn deze troepen uit Amersfoort gekomen terwijl de bijbehorende soldaten naar elders zijn vertrokken. Het vlees was toen al enige dagen oud. Deze slagers weten dan ook niet wanneer hun eenheid terugkomt. 's Avonds om 7.20 uur passeren twee trekkers met zwaar geschut in richting Hoenderloo. Om 8 en 8.10 uur komen vrij lange colonnes huifkarren in richting Apeldoorn voorbij. Wij horen de hele dag artillerievuur met soms hevige explosies.

1945 ----- 20 maart dinsdag.

HARDONK. Zonnig weer met veel wind, guurder dan gisteren. Op veel bruggen over het Kanaal controle op persoonsbewijzen. De Duitsers schijnen bang te zijn voor parachutisten. Vandaag opnieuw razzia in Beekbergen voor graafwerk. Vanavond even een lichtflits en kort daarop een zware ontploffing, V-1 of V-2? 's Avonds even bij M.[Moerman] geweest.

VAN HOUTUM. Er is de hele nacht druk verkeer over de weg. Meest huifkarren. Zo nu en dan passeren vliegtuigen. Om zeven uur komen drie boerenwagens in richting Hoenderloo voorbij die ieder een stuk antitankgeschut vervoeren. De Organisatie Todt houdt in Beekbergen en Loenen kleine razzia's. In Hoenderloo liggen nu 3.500 soldaten en staan 60 kanonnen onder de bomen. De meeste langs de weg Hoenderloo - Otterlo. Overal liggen omgezaagde bomen over de weg. Deze moeten een tijdelijke hindernis vormen. De Duitse soldaten die onze garage hebben gevorderd, hangen voor beide ingangen naar ons huis bordjes met de woorden 'Einfahrt verboten'. 's Avonds om 7.40 uur ziet mijn neef Jan een V-2 opstijgen. Hij kan hem blijven volgen. Plotseling wordt het lichtpunt groter en komt snel naar ons toe. Het projectiel valt in oostelijke richting neer en geeft een kolossale steekvlam. Daarvan is het schijnsel goed te zien. Wij horen de ontploffing tien tellen later. Alles dreunt. Er is een lange echo. De V-2 is ten oosten van Beekbergen neergestort. Het vernielde een huis. Daardoor werden twee mensen gedood. Tezelfdertijd rijdt een Duitse vrachtauto het terrein op en laadt vlees, worst en vet uit. De soldaten hangen echter te veel aan de zelfgemaakte stellage. Daardoor stort deze in. Een mof zit eronder terwijl een ander alles langs zich voelde gaan. Kort hierop komt een officier en moppert waarom zij het vlees zo maar op de vloer laten liggen. Geen enkele huifkar mag het terrein oprijden. De soldaten moeten het vlees dat direct wordt gedistribueerd zodoende over 20 à 30 meter afstand dragen. Samen worden twee huifkarren en een vrachtauto (gedeeltelijk) gevuld. Het duurt tot elf uur. Er is echter nog veel worst en vlees (minstens nog twee geslachte paarden) in de garage. De worsten zijn niet alleen door darmen maar ook zo nu en dan door maagwanden omgeven. Dit te oordelen naar de vorm. Om 9.45 uur werpt een vliegtuig een bom op de spoorlijn.

1945 ----- 21 maart woensdag.

HARDONK. Zonnige dag met frisse wind. Verbazend veel vliegtuigen. Bij de Duitsers groot alarm. Ik verwacht echter de eerste dagen nog niets.

VAN HOUTUM. Er hangen 's nachts tussen twee en drie uur lichtfakkels boven Apeldoorn. De lucht is in richting Amersfoort ook verlicht. Het doet aan fotograferen denken. Het afweergeschut vuurt voortdurend op de rondcirkelende vliegtuigen. 's Morgens om 9 uur passeren grote formaties bommenwerpers via het Noorden in richting Duitsland. Een kwartier later komt een groep van 36 toestellen recht over. De formaties worden hevig beschoten en wijzigen hun koers dan ook in meer oostelijke richting. Hetzelfde gebeurt met groepen tweemotorige toestellen (eerst twee later nog 26). Deze komen om tien uur over. Eén toestel stort brandend neer in richting Beekbergen. Wij horen geen bommen exploderen en zien de bemanning er ook niet uitspringen. Om 11.05 uur komt een Liberator recht over en vliegt laag en langzaam in westelijke richting. Het toestel is beschadigd. Waarom vliegt het niet naar het bevrijde Zuiden? Om 11.30 uur volgen opnieuw Marauders en Mitchells in richting Duitsland. Eerst 36 en later nog vijf. Jagers patrouilleren de hele middag. Jagers van de strategische luchtmacht komen tot vier uur over. Zij vliegen hoog in richting Engeland. Ze wijken niet van hun koers af. Om 2.45 uur passeren 36 tweemotorige bommenwerpers via het Noorden in richting Duitsland. Om drie uur vallen acht bommen in richting spoorlijn. Wij horen een half uur later de ontploffingen van een bombardement ten noorden van Apeldoorn. Het luchtdoelgeschut is ook in actie. Het gedreun houdt vijf minuten aan. De Duitsers camoufleren hun treinen door op de daken van de wagons rails met dwarsliggers en grint te schilderen.
Wij krijgen weer enige lectuur. Het eerste februarinummer van Ons Volk (nr.21), het tweede februarinummer (nr.22), het derde nummer van De Opdracht (december 1944) en een Marinenummer 'Nederland vecht te land, ter zee en in de lucht´(nr.1, januari 1945). Mijn neef brengt mee een nummer van 'Der Skorpion'. Dit is een illegaal blad van Göbbels. Wij krijgen een brief uit Amsterdam (dd. 28 februari). Er staat in dat daar Vliegende Hollanders zijn afgeworpen. Hierdoor zoek ik alle ontvangen kranten (zie onder 16 maart 1945) na en vind een exemplaar gedateerd 16 februari 1945 (nr.105). De generaal die in het huis van Vega vertoeft, is bang voor een luchtaanval. Hij vordert het huis van dr. J. Ooster. Daar [Engelanderholt 18] neemt hij zijn intrek. Terwijl deze nieuwe woning ontruimd wordt leggen zijn soldaten er al telefoon aan. De Minister van Justitie (Schrieke) en de grote ronselaar Liese (ondertekent decreten voor arbeidsinzet) vertrekken door angst uit Apeldoorn naar Assen. De Duitsers die voor verdeling van het vlees in onze garage moeten zorgen halen er iedere avond een extra stuk uit. Ze laten dit voor zichzelf braden. Het gebruik van turbines op de waterleiding is in Apeldoorn verboden. 's Avonds om zeven uur komt een aantal Duitsers marcherend in richting Hoenderloo voorbij. Het zijn er samen 60 en behoren tot de luchtmacht. Zij zijn jong en moeten strafzingen omdat zij bij de Viersprong hun ransels op een auto hebben geladen. Drie van hen zijn meegereden. Zij moesten op dat kruispunt eerst één van de wegen in looppas oplopen en weer terugkeren. Enkelen moeten om de groep lopen enzovoort. Om 7.10 uur passeren 80 andere soldaten. Deze gaan gebukt onder de zware uitrusting. Zij zingen niet. Om 8.20 uur komt een colonne huifkarren voorbij in richting Apeldoorn. Een uur later passeren weer twee groepen Duitsers van respectievelijk 80 en 100 man. Om 9.30 uur nog één van 60 soldaten. Zij moeten alle naar Ede. Van 10.20 - 10.40 uur komen vrij grote formaties bommenwerpers recht over in richting Duitsland. Om 9.45 uur komt één toestel zeer laag over. Het schijnt iets te laten vallen. Dat ontploft. We zien drie explosies. Het doet ons aan strooibiljetten denken. We vinden er geen. Daarom vermoeden we later dat het vliegtuig foto's heeft genomen. We zien de hele avond lichtflitsen (artillerie) in zuidelijke richting.

BLOEM. De 21e beschoten Engelse vliegers oom Tiens Bloem die achter het huis aan het diepploegen was, zonder te raken. Toen hij haastig uitspande en bij huis was kwamen ze nog een keer terug echter zonder te duiken. Op de trekweg in Apeldoorn is op een kar met mest geschoten. Ook op Bussloo is op een auto geschoten. Een V-1 viel bij de Baanbreker aan deze kant van het kanaal. Een V-2 viel aan de Traandijk daar waar de dochter van Berghuis woont. Hier één dode naar men zegt en het huis deerlijk gehavend. Daar het er nogal dun bewoond is is er geen verdere schade als van glas door de geweldige dreun. Ook hier in de buurt nog enkele ruiten kapot. De grond dreunde hier.

1945 ----- 22 maart donderdag.

HARDONK. Zeldzaam mooie en warme dag. Naar Wiesel geweest. Onderweg overal bloeiende heesters. Zag zelfs een vruchtboom in bloei. Bij wasserij Palm (Zwerus) foto genomen van waterrad voor elektrisch licht. In Wiesel overal inkwartiering van troepen, hoofdzakelijk met paarden. Veel Russen als voerlui. Zag enige bommen neerkomen aan de Eikenhorstweg. Een huis nogal beschadigd, geen slachtoffers. Erg veel vliegtuigen, de gehele dag was het geronk niet van de lucht.

VAN HOUTUM. 's Nachts komen voortdurend vliegtuigen verspreid over. Zowel in oostelijke als in westelijke richting. Wij horen zo nu en dan ontploffingen. Er passeren 's morgens van 4 tot 8.30 uur vliegende bommen. Gemiddeld één per 20 minuten. Om 6.15 uur stort een projectiel dichtbij neer en ontploft. Alles dreunt. Om 9 uur passeren de eerste viermotorige bommenwerpers in richting Duitsland via het Noorden. Eén groep van 15 toestellen vliegt van Noord naar Zuid. De formaties staan bloot aan zwaar afweervuur. De laatste passeert om tien uur. Wij tellen samen 338 bommenwerpers en 21 jagers. Om 10.40 uur komt een formatie van 23 tweemotorige vliegtuigen en vier jagers recht over in richting Duitsland. Drie andere groepen keren terug. Om 11.30 uur vallen vier bommen op de spoorlijn bij Assel. Het herhaalt zich om 11.50 uur. Aan het begin van de middag patrouilleren jagers. Na drie uur zijn de bommenwerpers niet meer uit de lucht. Het zijn alle tweemotorige. Het gaat van 3.30 tot 4.10 uur onafgebroken door. Zij vliegen meest van West naar Oost. Zelden van Zuid naar Noord of omgekeerd. De eerste keren om 3.40 uur terug. Om 5.10 uur komt nog een groep van 49 toestellen over in richting Duitsland. De laatste keert om 6.15 uur terug. Het totale aantal vliegtuigen (ook de terugkerende) behalve de jagers (hoogstens 50) ligt in de buurt van 700. Om 6.10 uur rammelen de deuren van een bombardement in richting Zevenaar. Radio Oranje geeft 's avonds een uitvoerig verslag van de eerste vijf dagen van de reis van onze Koningin door bevrijd Nederland. Hare Majesteit wandelde op 13 maart 1945 bij Ede de Zeeuwse grens over. Bezocht verschillende steden en dorpen in Zeeland. Reisde per amfibiewagen door Walcheren en ging via Bergen op Zoom, Rozendaal, Breda, Tilburg naar Eindhoven. De Koningin werd overal spontaan begroet en toegezongen. Hare Majesteit onderhield zich voortdurend met leden van de verzetsgroepen (inspecteerde deze zelfs in Tilburg) en familieleden van slachtoffers van de Duitse terreur. Onder andere met de vrouwen van arbeiders van de Philipsfabrieken die bij de staking op 1 mei 1943 zijn gefusilleerd.
Er zijn bijzonderheden bekend over de luchtaanvallen van zondag . Het hoofdkwartier van Blaskowitz is te Vorden afgebrand. Die van Christiansen in Gorssel heeft zware treffers. Christiansen zou dood zijn. Zaterdagavond is de brug bij Zutphen gefotografeerd. De moffen schoten de hele avond (zie zaterdag 17 maart 1945) lichtkogels af. Ze waren bang voor parachutisten. De Duitsers te Ugchelen laten de wasserij van Nieuwenhuis één maal per 14 dagen voor zich wassen. Deze is de enige die ook nog voor de burgerij werkt. Echter enkele dagen per week. Door de bordjes 'Einfahrt verboten' komen niet zo veel trekkers (van hongeroptochten) bij ons aan de deur dan voorheen. 's Avonds om 7.15 uur passeren twee vliegende bommen. Eén ervan stort neer en ontploft. Tien minuten later valt weer zo'n projectiel. Van 7.30 - 7.40 uur rammelen de deuren door een bombardement in oostelijke richting. De veldgendarmerie houdt 's avonds na acht uur (spertijd) strenge controle. Zo houden zij drie trekkers aan die in onze fabriek moeten slapen. Er liggen er al vier andere die uit zichzelf om onderdak hebben gevraagd. Deze Duitse politie schiet zonder waarschuwing. Wij horen de hele dag artillerievuur in zuidelijke richting.

BLOEM. De 22e een aanval van de Tommies met bommenwerpers op Varsseveld waar een munitie-opslagplaats was.

BURGEMEESTER PONT [uit een brief van 26 maart 1945 aan Jhr. Mr. R.]. Om ongeveer 11.30 uur (voormiddag) werd door een geallieerd vliegtuig enige bommen afgeworpen in de onmiddellijke nabijheid van het landhuis "Wiesel" [woning van burgemeester Pont]. De bommen vielen vlak langs de Eikenhorstweg op een afstand van ongeveer 60 m van het huis. Eén van de bommen bleek volgens opgave van deskundigen een gewicht te hebben van 500 kg. De anderen waren minder zwaar en vermoedelijk raketbommen. De schade in het bosje aan de Eikenhorstweg en toebehorende aan de heer Van de Ven was vrij groot. Op 'Wiesel' zijn tamelijk veel pannen of stuk geslagen of verschoven. Het aantal vernielde pannen bedraagt plusminus 300. Ook werden 4 grote spiegelruiten, 2 in de huiskamer, 1 in de herenkamer en 1 in de muziekkamer, ingedrukt. Terstond zijn maatregelen genomen voor herstel van het dak en voor het dichten van de vensters met board. Nu is hij doende om via de Rüstungsinspektion glas te krijgen. Indien het lukt, dat nog zeer de vraag is, zal het in ieder geval wel geen spiegelglas worden. Het gehele geval is gelukkig zeer goed afgelopen. Het vliegtuig maakte een duikvlucht op het huis. Als de piloot wellicht 3/10 seconde vroeger op de knop had gedrukt zou waarschijnlijk praktisch niets van het huis zijn overgebleven.

1945 ----- 23 maart vrijdag.

HARDONK. Alweer prachtig en zonnig en warm weer. De wind meer naar het oosten. Talrijke vliegtuigen, er hangt iets in de lucht. De volgende grote stoot zal niet lang laten wachten.

VAN HOUTUM. 's Nachts passeren veel vliegende bommen. Gemiddeld één per kwartier. Wij horen de laatste om 7.30 uur. De veldgendarmerie treedt 's morgens ook streng op. Zij fouilleren onder andere drie voorbijgangers. Hun strenge controle gebeurt omdat er een generaal in de omgeving woont, namelijk bij dr. Ooster. Hij is erg bang en blijft slechts korte tijd in een zelfde villa. Hij zou over acht dagen weer willen verhuizen. 's Morgens komt een Duitse officier bij de fabriek en wil alle bijzonderheden weten over werk, aantal arbeiders, soort fabriek enzovoort. Hij vertrekt spoedig zonder iets naders op te merken. Het doet ons aan nieuwe inkwartiering denken. Hij ziet het gebouw echter niet. Om 9.30 uur komen de eerste formaties tweemotorige bommenwerpers in noordoostelijke richting voorbij. Eén groep keert om tien uur terug. Met soms vrij grote tussenpozen passeren andere formaties. Het is tussen 4 en 5 uur een onafgebroken geronk. We zien om 5.20 uur nog een groep van 40 toestellen op weg naar Duitsland. De laatste keren om 5.40 uur terug. Daarna blijven jagers tot zes uur patrouilleren. Het totale aantal tweemotorige bommenwerpers dat door de nevel niet altijd goed te tellen is ligt opnieuw in de buurt van 700. Om 2.30 uur schiet het luchtdoelgeschut van Apeldoorn op patrouillerende jagers. Er volgt een hevige knal. Een granaat van twee à vier centimeter slaat 40 meter van de fabriek in een weiland in. Tussen vijf en zes uur rammelen de deuren door een bombardement in richting Dieren. De Duitsers hebben in de afgelopen nacht in Apeldoorn twee soort biljetten met slagzinnen aangeplakt. Eén ervan luidt: 'Al staan ze aan de Rijn, zij krijgen ons toch niet klein'. Alle bruggen over het kanaal, behalve drie in Apeldoorn, worden door Duitsers bewaakt. Voorbijgangers moeten hun persoonsbewijzen tonen. De Duitsers zijn bezig langs en in de wegen naar Arnhem mijnen in te graven. Woensdagmiddag om drie uur (zie aldaar) vielen 55 bommen in Oene. 's Avonds om 6.40 uur mitrailleren jagers tot vijfmaal toe doelen in richting Beekbergen. Om 7.30 uur halen de Duitsers bijna al het vlees uit de garage. Wij horen de hele dag artillerievuur in zuidelijke richting (oostelijk van Arnhem).

BLOEM. De 23e een geweldige aanval op Zutphen waar hier nog het huis van stond te schudden.

1945 ----- 24 maart zaterdag.

HARDONK. Nog warmer dan gisteren, het lijkt wel zomer. Al vroeg vliegtuiggeronk. Er gaan allerlei geruchten over operaties der geallieerden. Er zal wel wat van waar zijn dat het einde van de oorlog in Europa in zicht komt. Brand in het hotel Zilven bij Loenen. In Beekbergen en Loenen worden overal mensen geprest tot graafwerk. Op alle kanaalbruggen controle op persoonsbewijzen. Geruchten over bruggenhoofden over de Rijn bij Mainz en Wezel. Wat is er van waar?

VAN HOUTUM. 's Nachts rijden voortdurend huifkarren over de weg. Eenmaal passeert een groep soldaten lopend in richting Hoenderloo. Om zes uur patrouilleren er al jagers. Een uur later vallen vier bommen op de spoorlijn. Mijn vader ziet deze uitwerpen en hoort ze fluiten. Naar wij later horen zijn zij raak. De rails staan recht op. Om 7.35 uur komt een formatie van 20 tweemotorige bommenwerpers recht over in richting Duitsland. Zij worden hevig door het afweergeschut beschoten. Tussen 8 en 8.15 uur horen wij bombardementen in richting Deventer - Zutphen en Zevenaar. De laatste formatie lichte bommenwerpers komt om 9 uur over. Het zijn grote formaties van samen 70 vliegtuigen. In deze 1 1/2 uur verscheen de ene groep na de andere. Het totaal ligt in de buurt van 500. Om 9.30 uur schieten de afweerkanonnen in Apeldoorn op patrouillerende jagers. Om elf uur valt een bom in richting Hoenderloo. Wij horen de hele ochtend vliegtuiggeronk en artillerievuur in zuidoostelijke richting. 's Middags komen opnieuw formaties bommenwerpers over. Echter niet veel. Zij zijn door de nevel niet te zien. Jagers patrouilleren tot zeven uur. Luchtdoelgeschut schiet 's avonds om 6.20 uur op patrouillerende jagers. De Duitsers in Ugchelen hebben grootalarm. Zij maken zich klaar tot vertrek. Paarden mogen niet meer uit de tuigen. Eindelijk is dan het zo lang verbeide moment aangebroken. Het offensief in richting Noord-Nederland. Hoe de bevrijding zal zijn weten wij niet. Het is te hopen dat al het misplaatste gekanker over de Britse en Amerikaanse operaties een einde vindt. In deze tijden van hongersnood geloofde het merendeel van de burgerij de vergiftige Duitse propaganda. Een Duitse vrachtauto brengt 's avonds om 7.30 uur opnieuw in de garage. Het wordt enige uren later gedistribueerd en met huifkarren naar elders overgebracht. De SD, SS en NSKK hebben in de afgelopen nacht grote razzia's gehouden in de bossen tussen Loenen en Beekbergen. Daar vertoeven veel onderduikers in de zomerhuisjes. De SD arresteert bovendien een man die er het loon aan de daar ondergedoken spoorwegmannen uitbetaalde. Er zijn veel onderduikers gevonden. Volgens verschillende berichten is de spoorbrug bij Deventer hedenmorgen door een bombardement verwoest. Snelle bommenwerpers passeren 's avonds van 10.15 tot 10.30 in richting Duitsland. Om 10.20 uur komt een V-1 recht over. Deze is uit de koers en begeeft zich richting Amersfoort. Om elf uur schiet het luchtdoel van Apeldoorn op een Mosquito. Deze vliegt tot acht maal toe laag over ons huis. Het toestel stort tenslotte brandend in een weiland bij de kazernes neer. De brand duurt vijf minuten en wij kijken in de vlammen. Alles is verlicht. De munitie (waarschijnlijk ook bommen) ontploft voortdurend.
POLITIE (26 februari tot en met 26 maart). Het bekende hotel 'Zilven' in Loenen in deze gemeente brandde zaterdag 24 maart geheel af. Het gebouw was boven door de Duitse Weermacht betrokken. De Feldgendarmerie doet het onderzoek.

1945 ----- 25 maart zondag.

HARDONK. Heldere ochtend, later bewolkt, maar zacht. Al vroeg vliegtuigen en veel schieten. Ook in de afgelopen nacht. Eén of vermoedelijk twee Engelse toestellen neergeschoten. Daarbij kwam één (een Wellington) vlak bij de kazerne aan de grond. Enorm druk verkeer van wegtrekkende Duitse troepen richting Deventer en Zutphen. Auto's bepakt met bagage of vol soldaten. Rode Kruiswagens en luxe auto's vanaf het donker tot vanmorgen ging het aan één stuk door. Deze nacht schijnt het weer druk te worden want de verkeersregelaars die toen het verkeer leidden staan er al. Het is toch een fijn gezicht al die wegtrekkende troepen!

VAN HOUTUM. 's Nachts om 3.30 uur woedt een grote brand richting Deventer. De hemel is 40 minuten verlicht. De hele nacht rijden huifkarren over de weg. Tussen vier en zeven uur passeren vliegende bommen via het Oosten. Er storten er minstens drie neer. Van 6.30 - 7 uur passeren grote formaties vliegtuigen via het Zuiden op weg naar Duitsland. Het luchtdoelgeschut te Apeldoorn schiet een kwartier later op patrouillerende jagers. Een viertal granaten ontploft in het terrein om de fabriek. Enkele scherven ketsen tegen het huis. Om 11.15 uur worden jagers eerst door het afweergeschut in Apeldoorn en later door dat van Hoenderloo beschoten. Het vliegtuig dat gisterenavond (zaterdag 23 maart) [moet zijn 24 maart] is neergestort ligt ongeveer honderd meter van de kazernes. Beide piloten zijn dood. Door het ontploffen van de bommen is een nieuwsgierige Duitser ook gedood. Van het toestel is weinig goeds terug te vinden. Het ligt over een groot oppervlak verspreid. De Duitsers laten in Beekbergen in de haast verdedigingswerken aanleggen. Burgers moeten sinds woensdag mitrailleurnesten en loopgraven aanleggen. Op verschillende punten worden mijnen ingegraven. Onder de kerktoren ligt munitie. Gisterenmorgen begon men met tankwallen aan te leggen tussen twee huizen op de Arnhemseweg. De ene kant is stijl en de andere (in richting Arnhem) loopt flauw af. In beide worden landmijnen ingegraven. Eén ervan staat zelfs onder water. Beide moeten binnen 48 uur klaar zijn. Een gedeelte van de weg blijft open voor het normale verkeer. Bij één huis ligt het zand tot boven de vensterbanken. De tuin voor de woning is niet meer terug te vinden. Voor de uitvoering van dit werk zijn veel jongelui en alle mannelijke voorbijgangers opgepakt. Het komt ook voor dat de Duitse Weermacht (OT is er niet te bespeuren) meisjes arresteert. Die moeten aardappels schillen. In Beekbergen is bovendien een algemene fietsenvordering. De moffen vorderen in Apeldoorn plaatselijk fietsen. Zo halen de Duitsers 's morgens bij de Rooms-katholieke kerk aan de Hoofdstraat 35 fietsen weg.
Op het politiebureau zit een aantal leden van de Hollandse SS gevangen die wel tegen de Russen maar niet tegen de Britten willen vechten. Zij moeten overdag onder bewaking de synagoge verder afbreken. Het materiaal wordt gebruikt om nieuwe cellen bij het politiebureau aan te bouwen. De laatste dagen komen veel Nederlandse arbeiders uit Duitsland terug. De meeste uit de gebombardeerde steden. Elke controle van Duitse kant ontbreekt. De arbeiders weten meestal niet dat in ons land geen treinen rijden en hongersnood is. De verhalen (meest van hen hebben de luchtaanvallen op Dresden meegemaakt) zijn zo uitgebreid dat het moeilijk is deze na te vertellen. Gisterenmorgen zijn twee Duitsers aan de kanaalbrug bij Eerbeek aangeschoten. Over represailles is niets bekend. Het luchtdoelgeschut van Apeldoorn schiet om 9.10 uur op een patrouillerend vliegtuig. Het blijft tot 9.40 uur rondcirkelen. Daarna werpt het tenslotte in richting Apeldoorn één en boven Beekbergen drie 'kerstbomen' af.

BLOEM. De 25e stond een losse locomotief bij de Broekstraat. De Tommies zagen hem 's morgens al vroeg en deden een aanval met mitrailleurs. De 2 machinisten zijn doodgeschoten. Van een evacué, die bij Drikus Klumper onderdak had gekregen, werd een hak onder de schoen weggeschoten. De evacue lag nog in bed, de schoen stond eronder. Later op de dag deden weer 4 Tommies een aanval en gooiden 2 bommen zonder te treffen. Brekveld kreeg echter een scherf in het hoofd en moest naar het ziekenhuis. Een andere bom viel 200 meter van de locomotief vandaan op de spoorbaan en vernielde de rails bij van Schaik.

1945 ----- 26 maart maandag.

HARDONK. Bewolkt, zacht en iets regen. Alles loopt steeds meer uit. Kastanjebomen laten al wat van hun blad zien. Het verkeer was vannacht niet zo intensief als in de vorige nacht. De Duitsers beginnen zich hier steeds onbehaaglijker te voelen. Ze kopen kaarten van Nederland om, volgens eigen zeggen, straks des te eerder over de Duitse grens te komen! Geen vliegtuigen wel enkele V-1's.

VAN HOUTUM. Wij horen de hele nacht vliegtuiggeronk dat afgewisseld wordt door het geluid van boerenwagens, auto's en vliegende bommen. De laatste V-1 komt om 6.30 uur over. Er storten er minstens vier neer. Om 3.30 uur valt een vliegtuig brandend neer in richting Apeldoorn. Het ligt nog over het kanaal. Van 7 - 7.30 uur passeren grote formaties bommenwerpers via het zuiden in richting Duitsland. Zij worden door afweergeschut beschoten. De luchtdoelkanonnen in Hoenderloo vuren later op patrouillerende jagers, namelijk om 8, 8.55 en 10.35 uur. Jagers cirkelen de hele ochtend rond. 's Morgens krijg ik een strooibiljet dat verleden week zaterdag ook in Elspeet is gevallen. Om 7.15 uur passeren twee vliegende bommen. De eerste voor hedenavond. Een nachtwaker in Beekbergen heeft er in de afgelopen nacht 163 gezien en gehoord. De meeste projectielen komen over Loenen en Eerbeek en zijn al op verre afstand te zien. Om 7.30 uur laadt een vrachtauto voor de garage weer vlees en worst uit. Het wordt vervolgens gedistribueerd en door huifkarren verder vervoerd. Deze wagens staan tot 12 uur nog voor ons huis. Een nieuw afweerkanon wordt van 6 - 6.30 uur in Apeldoorn ingeschoten. Gisteren is er één uit elkaar gevlogen. Daardoor zijn drie moffen gedood. Wij horen de hele dag artillerievuur ten oosten van Arnhem.

POLITIE (26-2 tot 26-3-1945).
- Speciale controle wordt gehouden op tijdelijk onbewoonde percelen. Dank zij de uitgebreide controle van de politie is diefstal van hout in de bossen sterk verminderd. In de bossen wordt voortdurend door de politie gesurveilleerd om houtdiefstal tegen te gaan.
- De stemming onder de bevolking is nog steeds nerveus. De voedselpositie is slecht.
- De criminaliteit neemt nog steeds toe. Doordat de Politie geen enkel motorrijtuig tot haar beschikking heeft kunnen meerdere zaken niet met de nodige accuratesse en snelheid worden afgewerkt. De meeste politiemannen beschikken niet meer over een betrouwbaar rijwiel. Een en ander werkt zeer remmend op de politiedienst.
- Hoewel het aantal doortrekkende personen dat uit het Westen van het land komt om voedsel te halen na 1 maart toen het verbod de IJssel te passeren in werking is getreden, inderdaad is teruggelopen bedraagt dit echter nog dagelijks 150 à 200 mensen. Deze mensen kunnen worden ondergebracht in het gebouw Stationsstraat 42b en in de posten van de Geneeskundige dienst van de Luchtbeschermingsdienst aan de Deventerstraat (Nederlands Hervormde Kerk) en de Asselsestraat alhier (clubgebouw Robur et Velocitas). De beschikbare ruimte is echter veel te klein om de mensen te bergen. Tivoli dat voorheen ook voor dat doel werd gebruikt is uitgevallen doordat daar nu de uit Duitsland komende Nederlandse arbeiders worden ondergebracht. De aandacht van de directeur van de Gemeentelijke Dienst voor Sociale Zaken alhier is er dezerzijds op gevestigd dat met spoed moet worden uitgezien naar een 4de lokaliteit voor het onderbrengen van doortrekkende mensen. De oprichting van een ontluizinginrichting kan spoedig worden tegemoet gezien.
- Van Duitse zijde is men binnenkort begonnen het aantal cellen voor de Polizeigefängnis aan het bureau van politie alhier uit te breiden. De synagoge aan de Paslaan wordt daartoe gesloopt en het daarvan afkomstige materiaal wordt voor die werkzaamheden gebruikt. De mogelijkheid bestaat dat de politie zodoende ook de beschikking over meer celruimte krijgt. Dit is dringend gewenst omdat het onderbrengen van arrestanten voor de Nederlandse Justitie nog steeds grote moeilijkheden met zich brengt.
- De hondenbrigade houdt 's nachts nog steeds extra surveillance met het oog op diefstal.
- De Apeldoornse politiemannen die op 2-12-1944 werden weggevoerd voor arbeidsinzet zijn nog niet teruggekeerd. Spoedige terugkeer is dringend gewenst.
- Enige V-projectielen kwamen in de buurtschappen in deze gemeente terecht waardoor schade aan gebouwen werd aangericht. Ook door het afwerpen van bommen ontstond materiele schade. Een jeugdig persoon werd door bomscherven getroffen.
- Het bekende hotel ´Zilven´ te Loenen in deze gemeente brandde zaterdag 24 maart helemaal af. Het gebouw was boven door de Duitse Weermacht betrokken. De Feldgendarmerie doet het onderzoek.

1945 ----- 27 maart dinsdag.

HARDONK. Eerst bewolkt, geleidelijk opklarend. Rustig op straat. Alleen tegen het einde van de middag begonnen de Duitsers huis aan huis fietsen te vorderen. We verwachten een spoedige bevrijding. Moge die zonder veel bloedvergieten en verwoesting geschieden.

VAN HOUTUM. Er is 's nachts weinig verkeer over de weg. Enkele vliegende bommen komen over. Om 10.30 uur passeert een groep van ongeveer 60 Duitse soldaten lopend in richting Hoenderloo. Het zijn alle rekruten. Tussen 2.30 en 3 uur volgen er nog drie van gemiddeld 50 'kinderen'. 's Morgens lopen enkele Duitsers alle boeren en slepers af en registreren de paarden en wagens. Zij nemen van de wagens alle bijzonderheden op onder andere draagvermogen. Zij doen zo nu en dan eigenhandig hetzelfde met fietsen. Het is merkwaardig hoe goed de soldaten van het één en ander op de hoogte zijn. Eén van hen bekent dat zij alles van de burgers weten. Zo komen 's middags moffen op het fabrieksterrein en eisen alle coulissen van Ugchelens Belang op. Deze zijn namelijk in de fabriek opgeslagen. Nadat deze zijn meegenomen komt er later nog weer een Duitser en eist de gordijnen van het toneel op. Zij geven vrijdagavond een uitvoering waarop ook de 'dweilen' zijn uitgenodigd. De coulissen en gordijnen zullen zaterdagochtend worden teruggebracht. Dit moeten wij eerst zien. De Geallieerden ontmoeten aan het front bij Wezel alleen tegenstand bij Rees. In bevrijd gebied wordt het eerste kievitsei bij Den Bosch gevonden. Het wordt naar oude traditie ditmaal per vliegtuig naar de Koningin gestuurd. Nu is ook Ugchelen aan de beurt wat betreft de aanleg van loopgraven. Het gaat nog niet zo grootscheeps maar zij worden hier en daar al aangelegd. Een officier loopt bij de splitsing even voorbij de fabriek met een stafkaart. Honderd meter verder zijn een aantal bomen witgekalkt en wel zo dat de aanliggende wegen één lijn vormen die van oost naar west lopen. Bij de aanleg van loopgraven wordt niet gelet op pas bewerkt bouwland. Zo zijn veel stukken vernield doordat het witte zand over de jonge bedden is gegooid. De Duitsers vorderen in Apeldoorn op vele punten fietsen. Zo moet een kennis van ons het rijwiel ook afstaan. Hij krijgt er 50 gulden voor maar wil hem graag voor 100 gulden terugkopen. De mof wil dit niet en neemt evenmin een fles jenever als bod van een ander aan. De auto's die nog in de garages in Apeldoorn staan moeten zo snel mogelijk worden gerepareerd om ze achter de IJssel te kunnen brengen. Degenen die vrijdagnacht zijn gearresteerd en de lonen aan de spoorwegmannen uitbetaalden zijn zo gemarteld dat zij namen van medeplichtigen hebben genoemd. Dit geval ziet er somber uit. De directeur van de bank die de kredieten verschafte zit nu ook gevangen. Er is 's middags om drie uur al weer elektrische stroom. 's Avonds patrouilleren enige jagers. We horen de hele dag geen artillerievuur.

1945 ----- 28 maart woensdag.

HARDONK. Bewolkte lucht. Alleen in de vroege ochtend even helder. Bijna geen vliegtuigen, af en toe enkele dreunen. Steeds komen hier [Hoofdstraat] meest jonge mannen langs strompelen. Zij keren terug uit Duitsland van gedwongen arbeid terug. De Duitsers blijven volop aan het fietsen vorderen, persoonsbewijzen controleren. De SicherheitsDienst neemt telkens nog ingezetenen gevangen. Tot het eind toe blijkt dit volk kwaad te moeten stichten. Het slot van de ellende zal echter niet lang op zich laten wachten. Het zaakje staat wel op instorten. Het is rustig op straat, geen enkel militair verkeer.

VAN HOUTUM. Er is 's nachts bijna geen verkeer over de weg. Enkele vliegende bommen passeren via het oosten. Minstens drie projectielen storten neer. Een jager mitrailleert om zes uur tot vier maal toe doelen in richting van Beekbergen. Om 8.15 uur vallen vier bommen bij Assel. Even later mitrailleert een jager in drie duikvluchten een trein en laat twee bommen vallen. Een formatie bommenwerpers komt om 10.50 uur bij bewolkte hemel recht over en keert een uur later terug. In Apeldoorn vinden overal weer fietsenvorderingen plaats. De Duitse soldaten gaan soms burgers, die proberen te ontkomen, op een gestolen fiets achterna of schieten op hen. Zij maken geen onderscheid tussen heren- of damesfietsen. Er is 's middags van één tot drie uur weer elektrische stroom. Deze wordt daarna weer tot zeven uur onderbroken. In Duitsland werkende Nederlanders komen met honderden tegelijk de grens over. Zij worden in de grensgebieden door leden van verzetsgroepen geholpen voor hun verdere tocht. Deze geven ook adressen voor onderdak op. De meeste arbeiders komen uit Munster en omgeving. Plaatsen zoals IJsselburg, Bocholt en Gronau zijn door de bombardementen geheel uitgebrand. Alle lijken zijn er nog lang niet geborgen. Hiervoor wordt weinig moeite gedaan. De meeste Duitsers zijn er naar het platteland gevlucht. De burgemeester van Apeldoorn [NSB-er Pont] wijst er dan ook op dat men zulke arbeiders geen onderdak moet verschaffen omdat de meeste van hen luizen hebben. 's Avonds passeert een aantal vrachtauto's met twaalf stukken licht- en middelzwaar geschut in richting Apeldoorn.

1945 ----- 29 maart donderdag.

HARDONK. Bewolkte lucht, iets koeler. Toch goed weer. De Duitsers blijven wegtrekken. Het verkeer gaat nu over Deventer. De route via Zutphen schijnt na de val van Bocholt en Emmerik niet meer zo geschikt te zijn. Er is sprake van dat Seyss Inquart vanavond zal vertrekken. Ook wordt gesproken van de bevrijding van Ulft en Gendringen. Bij de Grote Kerk staat een mitrailleur opgesteld. Overal langs de route naar Deventer staan gewapende posten.

VAN HOUTUM. Er komen 's nachts geen vliegtuigen over. Wij horen enkele vliegende bommen. De meeste Duitsers vertrekken 's nachts uit Ugchelen. De intendance [zorg voor voeding, kleding en huisvesting] blijft echter nog. Alles verloopt gehaast. Tussen de boomtakken hangende telefoonkabels worden eruit getrokken die echter langs de weg blijven liggen. Huifkarren rijden de hele nacht heen en weer. De moffen laten nog wel het een en ander liggen. Zo bij mijn neef Arnold gedroogde groenten en een trekzaag. Daar tegenover staat echter dat zij ook veel stelen. De bij oom H. Palm ingekwartierde officier vertrekt ook. Hij neemt echter de fiets van mijn neef mee. Iedere avond dat deze officier daar aankwam was hij dronken en kon nauwelijks de trap oplopen. Uit de Christelijke school in Ugchelen zijn de helft van de banken verdwenen (waarschijnlijk als brandhout). Een groot gedeelte van de lesboekjes zijn evenmin terug te vinden. In Apeldoorn zijn ook veel moffen vertrokken. Zij gaan allen naar het oosten. Enkelen worden ingekwartierd in de dorpen langs de linkeroever van de IJssel. 's Middags om één uur maken twee soldaten van de luchtmacht voor 160 man en 48 paarden kwartier in Ugchelen. Zo zullen wij een kapitein krijgen. De soldaten moeten de slaap- en zitkamer zien en vragen direct naar een kachel en stromend water. Oom Jan krijgt vier soldaten. Daaronder de dikke slager die het vlees in onze garage beheert. Hij sliep tot nu toe bij de paters. Het Paterhuis is grotendeels door de nieuwe kwartiermakers gevorderd. De wagens zullen op het omliggende terrein (allemaal bomen) worden geparkeerd. Naast het huis van mijn broer worden in een schuur tien paarden ondergebracht. Mijn neef Arnold krijgt zes paarden en zes manschappen. De Openbare School wordt opnieuw gevorderd. De soldaten zullen vanavond komen maar de kapitein eerst morgen. Onder deze soldaten zouden zich veel Russen bevinden. Het is te hopen dat het front zich zo snel wijzigt dat ook deze moffen wegblijven. 's Avonds spreekt mijn oom een dame uit Aalten. De burgers hebben de stad verlaten. Er is door bombardementen veel verwoest. Duitse tanktroepen zijn in het dorp ondergebracht. Om 9.30 uur komt een V-1 recht over.

1945 ----- 30 maart, Goede Vrijdag.

HARDONK. Helder overdag, later bewolkt, koude westenwind. De Sicherheits Dienst doet huiszoeking in de Nieuwstraat en Korte Nieuwstraat.

VAN HOUTUM. 's Nachts passeren veel vrachtauto's en huifkarren richting Apeldoorn. De meeste auto's trekken een stuk luchtdoelgeschut. Een batterij van vier twee centimeter kanonnen, die 's morgens om 9 uur voorbijrijdt, houdt honderd meter verder stil. De Duitsers stellen er de kanonnen op een veld op. Onverschillig of er groente gezaaid is. Zij blijven er de hele dag en vertrekken eerst 's avonds om 7 uur. De kanonnen vuren in tussentijd niet maar de soldaten richten de lopen wel steeds naar vliegtuigen. Om 10.40 uur schiet het afweergeschut te Apeldoorn vrij lang op patrouillerende jagers. Om 6 en 6.20 uur vuren afweerkanonnen te Hoenderloo op vliegtuigen. De hele middag passeren jagers van de strategische luchtmacht. Zij vliegen tot drie uur in richting Duitsland. Daarna keren ze terug. Een vrachtauto brengt 's avonds naast wat vlees mandenvol gerookte worsten. De slagers zijn tot 11.30 uur bezig het te distribueren. Een zoeklicht schijnt 's avonds in richting Wageningen.

1945 ----- 31 maart zaterdag.

HARDONK. Winderig en droog weer. In Deventer mogen de bewoners niet op straat. In de Achterhoek moeten verscheidene plaatsen bevrijd zijn. Steeds trekken de Duitsers gepakt en gezakt weg. Het verkeer gaat nu over Zwolle.

VAN HOUTUM. 's Nachts vertrekken nog meer Duitsers uit Ugchelen. Zij nemen de telefoonkabels mee. De generaal vertrekt ook maar laat eerst nog veel in het huis van dr. Ooster vernielen. Over de wegen naar Deventer en Zutphen is het een onafgebroken verkeer van huifkarren en vrachtauto's richting Duitsland. De veldgendarmerie komt om 10.30 uur bepakt voorbij en vertrekt ook naar het oosten. Gisteren zijn in Terwolde en omgeving veel paarden door Duitsers gevorderd. Enkele boeren komen 's morgens in Ugchelen om te zien of hun paarden er ook gestald zijn. Zij krijgen met behulp van de veldgendarmerie weer drie paarden terug. Om elf uur komen vier jagers plotseling uit de wolken en duiken in richting Hoenderloo. Zij beschieten een doel op de weg naar Otterlo. Het mitrailleurvuur houdt vrij lang aan. 's Avonds om 6.20 uur schiet het afweergeschut van Hoenderloo vrij intensief op twee patrouillerende jagers. Het herhaalt zich een half uur later. Om 7.10 uur is het luchtdoelgeschut van Apeldoorn in actie. Wij horen uit Deventer dat de bevolking zich na vier uur 's middags niet op straat mag begeven. Canadese tankcolonnes bevinden zich al in Ruurlo. Er komt weer één van de grootste groepen arbeiders uit Duitsland in Apeldoorn aan. Zij lopen vier aan vier door de Hoofdstraat. Terwijl de eerste bij de Brinklaan zijn zijn de laatste pas bij de Korenstraat. De hele avond staan twee zoeklichten (in V-vorm) onbeweeglijk in richting Doesburg - Dinxperlo. Zo nu en dan schijnen ook twee andere tegen de hemel. We zien tussen deze lichtbundels voortdurend explosieflitsen.

1945 ----- 1 april zondag (eerste Paasdag).

HARDONK. Regenachtig en guur. Af en toe schieten van vliegtuigen. Weer mensen gedwongen tot het maken van ´versterkingen´ tussen Deventer- en Zutphensestraat. Daarom zijn verscheidene mannen uit de kerkdiensten wegens veiligheidsoverwegingen weggegaan. Overal langs de grote wegen worden zware bomen doorgezaagd om als versperringen dienst te kunnen doen. Tot het laatst toe blijft de vijand vernielingen aanrichten. De tijd is weer verzet zodat we een uur licht erbij hebben.

VAN HOUTUM. De hemel is de hele nacht in zuidelijke en oostelijke richting verlicht. Er is weinig verkeer over de weg. 's Morgens om acht uur houdt een vrachtauto met luxe wagen voor ons huis door benzinegebrek stil. De chauffeur eist van ons een fiets om naar een depot te rijden maar hij krijgt deze niet. Tenslotte gaat één van de partijmannen die in de luxe wagen zitten, lopend in richting Apeldoorn weg. Eerst na vier uur vertrekken beide auto's. Om tien uur belt de arts Kruisinga (vader van mijn neef Geb) uit Deventer opnieuw onze familie op. Hij zegt het volgende. De spertijd voor Deventer is tot drie uur teruggebracht. In Twente is het zelfs twee uur. Tankspitsen van de Geallieerden bevinden zich in Winterswijk, Lochem en Doesburg. Het luchtdoelgeschut te Hoenderloo schiet om 11.40 uur op patrouillerende jagers. Het herhaalt zich 25 minuten later. Om twee uur vindt recht boven de fabriek een luchtgevecht plaats. De mitrailleurs ratelen lange tijd totdat een vliegtuig uit de wolken komt en in oost Apeldoorn neerstort. Het is een Duitse jager. Radio Oranje zegt 's avonds nog over de militaire toestand. Ér zijn tekenen dat de Duitse terugtocht uit Nederland kan zijn begonnen. De waarschuwingen van Eisenhouwer en Prins Bernhard blijven van kracht. Gelooft geen geruchten en laat u niet tot voorbarig vreugdebetoon verleiden. In streken waar de Duitse bezetting is vertrokken moet de orde door burgerlijke instanties of verzetsgroepen worden gehandhaafd. Samenwerking blijft een gebiedende eis. Het parool blijft ´kalmte en zelfbeheersing.´ Dezelfde stafofficieren van donderdag keren in Ugchelen terug. Ze kwartieren zich weer in in de huizen aan de Koudhoornlaan. Het zijn ditmaal huizen met meubels. Een week geleden, toen zij vertrokken, sloegen zij alles in de gevorderde woningen kapot. Nu zijn andere gezinnen aan hun vernielzucht blootgesteld. De arts Kruisinga uit Deventer belt zijn zoon opnieuw op en deelt mee dat de Engelsen het Twente-Rijnkanaal hebben bereikt. Er gaan geruchten dat Enschede is bevrijd. Dat de Engelsen snel oprukken blijkt wel uit het feit dat de Duitsers een groot aantal gevangenen uit de Apeldoornse kazernes vrijlaten. Het zijn echter allemaal minder belangrijke gevallen. Gevangenen, die volgens Duits idee zich ernstig hebben vergrepen, gaan naar Amersfoort. Zo keert juffrouw Van de Ham (zie 16 januari 1945) ook weer terug. 's Avonds horen wij zo nu en dan artillerievuur in richting Arnhem.

BLOEM. De geallieerden waren in Doetinchem. Dat zou eerst in brand geschoten zijn. Ze zijn in 1 week tijd opgerukt tot Zutphen waar ze de 1e voor kwamen te liggen en van waar ze doortrokken tot Deventer, Raalte en zo naar de Zuiderzee [IJsselmeer]. Hierdoor kwamen de Duitsers hier opgesloten te zitten tussen de IJssel in het Oosten en de Rijn in het zuiden.

POLITIE (Proces Verbaal). Omstreeks 15.00 werd de politie telefonisch kennisgegeven van het neerstorten van een Engels jachtvliegtuig (Mustang) op een weiland achter de woning van Th. Boevenbrink aan de Egelweg 38 te Apeldoorn. De piloot Blundell-Hill als enige inzittende was daarbij gedood. Schade of persoonlijke ongelukken [van anderen dan de piloot] hebben zich daarbij niet voorgedaan.

POLITIE. 14.30 uur. De LBD [Lucht BeschermingsDienst] geeft kennis dat op de hoek Hattemseweg - Bouwhofweg granaten zijn terechtgekomen. Vermoedelijk van het afweergeschut. Bovendien dat op de Mariastraat voor de percelen 16 en 24 patronen zijn neergekomen. Personeel gaat er heen. Feldgendarmerie bekend. Brandweer gaat naar de Hattemseweg.
15.00 uur. De opperwachtmeester meldt dat hedenmiddag omstreeks 14.00 uur door een overvliegend vliegtuig op personen die zich op de markt ophielden werd geschoten. Willem de Boer, geboren te Apeldoorn 2-8-1884 wegwerker en wonende te Apeldoorn Blekersweg 13, werd aan zijn rechteronderbeen gewond. Hij is na voorlopig te zijn verbonden op last van Dr. Hermanides overgebracht naar het ziekenhuis aan de Sprengenweg.
15.15 uur. Door de LBD wordt kennisgegeven dat bij perceel Molenstraat 137 een vliegtuig is neergestort. Feldgendarmerie kennisgegeven. Brandweer en personeel gaan er heen.
15.40 uur. In verband met het vermelde onder 14.30 uur rapporteert de wachtmeester dat door een overvliegend vliegtuig door het dak van een loods staande Hattemseweg naast perceel 165 is geschoten. Geen schade en geen persoonlijke ongelukken. De opperwachtmeester meldt dat in de Mariastraat kogels van boordwapens door het dak van perceel Mariastraat 16 zijn gegaan. Deze zijn in het plafond van de huiskamer terechtgekomen. Geen schade en geen persoonlijke ongelukken.
16.30 uur. In verband met 15.15 uur rapporteert de opperwachtmeester dat op een weiland van de landbouwer Gerardus Boevenbrink wonende Egelweg 38 te Apeldoorn een Engels vliegtuig (jager) is neergestort. Het vliegtuig ligt ongeveer 30 meter van de spoorlijn naar Zutphen. De inzittende piloot is daarbij om het leven gekomen. Verder geen schade en geen persoonlijke ongelukken. Feldgendarmerie heeft de bewaking op zich genomen.

1945 ----- 2 april maandag (tweede Paasdag).

HARDONK. Stormachtige wind met regen, zachter, later zonnig. Telkens jagers in de lucht en knettert en dreunt het afweergeschut. Vanmorgen veel Grüne Polizei vertrokken. De Engelsen schijnen langzaam in de Achterhoek op te rukken. Wanneer hier?

VAN HOUTUM. Er is de hele nacht weer druk verkeer over de weg. Om 7.30uur komt een groep Duitsers lopend in richting Hoenderloo voorbij. Een half uur later volgt een officier op een schimmel. Daarachter tien huifkarren beladen met munitie (onder andere granaten en pantservuisten). Sinds zaterdagnacht [31 maart] wordt meest bij duisternis munitie van het Kroondomein naar het Ugchelse Bos overgebracht en rondom een afgelegen woning opgeslagen. De munitie uit de bossen om Gortel is geheel weg. Nu zijn de Duitsers bezig ook de munitie uit Berg en Bos weg te slepen. Bij oom Jan slapen nu vier Duitsers. Daaronder de dikke slager. In de garage staat een auto. De arts Kruisinga [in Deventer] deelt mee dat de Engelsen bij Goor het Twente-Rijnkanaal zijn overgestoken. Tankspitsen bevinden zich in Zutphen en Almelo. De bruggen over het Twente-Rijnkanaal zouden zijn opgeblazen. Doortrekkende Duitsers beweren dat de Engelsen bij Zutphen zijn teruggeslagen en 21 tanks hebben verloren. Tegen de middag neemt het artillerievuur in zuidelijke richting toe. In Ugchelen is een colonne met onder ander door Russen bemande huifkarren voor deze dag ondergebracht. Zij rijden alleen 's nachts en moeten via Amsterdam en de Afsluitdijk naar Duitsland. Om de gevolgen van bombardementen te verminderen moeten de colonnes over verschillende wegen rijden. Zo moet een afdeling via Gouda naar de Afsluitdijk. Door het slechte weer is er weinig luchtactie. Het Canadese eerste leger gaat 's morgens kort na zonsopgang tussen Nijmegen en Arnhem tot het offensief over. Het voorbereidend artillerievuur was onder meer op Velp gericht. Er worden twaalf dorpen bezet. De burgers van deze streek zijn maanden geleden al geëvacueerd naar het zuiden. Nog voordat de Duitsers de winterdijk van de Rijn bij Arnhem doorstaken (zie 4 december 1944). In de afgelopen nacht zijn alle SS-troepen uit het Apeldoornse Bos vertrokken. In de loop van de middag verschijnen er weer jagers. Om 6.15, 7.10 en 7.45 uur schiet het afweergeschut van Apeldoorn. Om 6.45 uur mitrailleren jagers doelen op de Amersfoortseweg. Het herhaalt zich vijf minuten later. Om 7.10 uur worden er doelen in richting Beekbergen en om 7.20 uur tot achtmaal toe in richting Hoenderloo beschoten. Daarna een zware explosie. Naar we later horen zijn twee huifkarren met munitie beschoten. De intussen losgemaakte paarden moeten worden afgemaakt. Wij horen om 8.20 uur naast mitrailleurvuur vijf bomontploffingen in de richting van de spoorlijn. Ondanks het verzetten van de klok is de elektrische stroom er om zes uur weer op. Zoeklichten schijnen vanaf 's avonds 9.30 uur in richting Doesburg, Arnhem en Wageningen. Het zijn er gemiddeld zes. Om tien uur passeert een colonne huifkarren richting Hoenderloo. Gedurende enige uren hangen lichtfakkels boven de Amersfoortseweg en de weg Apeldoorn - Zwolle.

POLITIE. 20.20 uur. De LBD geeft kennis dat bij het station Het Loo bommen zijn gevallen. De opperluitenant gaat met personeel er heen. Feldgendarmerie, Luitenant Pantzer en Ober Stormführer Sterling van de SD kennisgegeven.
22.00 uur. De luitenant rapporteert in verband met 20.20 uur dat aan de Wieselseweg 6 bommen zijn gevallen. Daarvan 2 bij de percelen 41 en 43 en één aan het eind van de Houtentorenweg. De overige drie bommen waren tot op heden niet te vinden. De percelen Wieselseweg 41 en 43 zijn zwaar beschadigd terwijl verder in de omgeving veel glasschade is. Geen persoonlijke ongelukken. Slechts enkele licht gewonden. Even later bericht de Feldgendarmerie dat bij deze bominslag nog een persoon dodelijk is getroffen en één licht gewond.

1945 ----- 3 april dinsdag.

HARDONK. Winderig, hagelbuien en kouder. Vannacht telkens kanonvuur te horen. Gisteren weer verscheidene mensen gevangen genomen. Daaronder de vroegere wethouder Gosker en zijn zoon.

VAN HOUTUM. De hele nacht passeren huifkarren in richting Hoenderloo. Zo nu en dan rijden er ook vrachtauto's. De moffen nemen bij alle grossiers in Apeldoorn de aardappels in beslag. Zij slachten ook een groot aantal koeien en varkens. Het broodrantsoen voor onze gemeente wordt van 1400 tot 1000 gram per week teruggebracht. De Duitse soldaten brengen 's middags de geleende coulissen en gordijnen van Ugchelens Belang weer terug. In Ugchelen worden opnieuw Duitsers ingekwartierd. Deze leggen veel telefoonlijnen aan. De brug te Zutphen is voor niet militair verkeer gesloten. Er zijn overdag slechts tussen de buien (onder andere onweer) door patrouillerende jagers. Twee jagers mitrailleren om 5.15 uur tot zesmaal toe doelen op de Arnhemseweg. Een vrachtauto brengt om 8.15 uur weer vlees en worst. Onder andere halve varkens. Deze komen niet zoals gewoonlijk uit Amersfoort maar uit Zutphen. In de IJsselstad lag 140 ton vlees opgeslagen. De moffen konden hiervan slechts 20 ton naar elders vervoeren. We zien vanaf 8 uur 's avonds weer zoeklichten. Ditmaal in richting Doesburg. Zij schijnen de hele nacht. Tussen de lichtbundels ziet men voortdurend lichtflitsen. Ik krijg 's middags een in Klarenbeek gevonden nieuwe Vliegende Hollander (nr.121 dd. 27 maart 1945) en het derde nummer van The Other Side (uit V-1) uit de omgeving van Brummen.

1945 ----- 4 april woensdag.

HARDONK. Meest helder weer, koude wind. Een trein met Duitsers tussen Het Loo en Wenum ontspoord. De Engelsen (Canadezen) moeten bij Brummen aan de IJssel staan en volgens de geruchten wordt er bij en in Zutphen gevochten. De kanaalbrug door de Duitsers van springlading voorzien.

VAN HOUTUM. Een half uur na middernacht cirkelt een vliegtuig rond en laat honderd meter verder een kerstboom vallen. Alles is goed verlicht. Vier lichtfakkels storten direct neer en branden niet. De parachutes hiervan blijven intact. Twee zijn er slechts in burgerhanden. De gekleed slapende moffen waren er te gauw bij. Op één punt vliegt nog een stapel stro in brand maar dit wordt tijdig door de eigenaar geblust. De parachutes hebben minstens een oppervlakte van vier vierkante meter. Daaraan bevinden zich tien touwen die ook voor iedereen van grote waarde zijn. 's Morgens is slechts één huls te vinden. De overige zijn in de grond geslagen. Ze worden echter door de witte strepen van het magnesium verraden. Alles ligt op bouwland van Melissen. Dit land grenst aan de grond van Van der Steeg. De veldgendarmerie belt 's nachts om twee uur mijn vader uit bed omdat de slager een kaars in de garage heeft laten branden. Wij kunnen er niets aan doen. Daardoor kunnen deze moffen ons geen straf opleggen. Gelukkig gaan ze weg. Een uur later tikken vreemde soldaten op de ruiten. Ze willen de slager spreken en eisen vlees. Ze gaan tenslotte naar het huis van mijn oom. Daar slaapt de slager.
De hele nacht passeren huifkarren en zo nu en dan vrachtauto's in richting Hoenderloo. 's Morgens loopt een Duits soldaat het fabrieksterrein op en vordert de autoschuur voor 24 uur. Er zal vanavond een auto in gestald worden. Om 9 uur schuilen enkele Duitsers met hun paarden en wagens onder de bomen. Ze zijn vannacht uit Zutphen gekomen. De Engelsen bevinden zich zeven kilometer van de stad. Het normale telefoonverkeer is nu ook met Deventer verbroken. De vijand graaft langs de wegen naar beide IJsselsteden inderhaast landmijnen in. De bruggen over de rivier zijn nog intact. Vier jagers mitrailleren om 12 uur de spoorlijn bij Assel zes maal en laten vijf bommen vallen. Twee uur later schiet het geschut van Hoenderloo op patrouillerende vliegtuigen. Om vier uur rijdt een sergeant van de Duitse luchtmacht het fabrieksterrein op en ziet het paard van onze evacués. Mijn neef Jan schreeuwt nog dat de voerman met het dier moet verdwijnen. Het paard wil niet onder een buis van een in aanbouw zijnde turbine doorlopen. De mof hoort het en spreekt mijn neef hierover aan. Er ontstaat een vreselijk gebek. De Duitser wil zijn uitspraak bevestigd hebben maar het lukt hem niet. Tenslotte schreeuw hij dat hij zijn Ausweis moet zien. Dit gebeurt evenmin. Het gevolg hiervan is dat het paard met wagen om 4.30 uur aan de Koudhoornlaan moet verschijnen. Hij schrijft de naam en het adres van de voerman op. Deze sergeant heeft op deze manier van vele burgers paarden en wagens gevorderd. Hij zegt openlijk dat de beheerder van pension Eljo-Zamy hem de adressen heeft aangewezen waar paarden zijn. De paarden moeten echter op verschillende tijden verschijnen. Deze variëren van 16.30 uur tot 9 uur donderdagmorgen. Om 4.40 uur lopen ongeveer 20 soldaten en een officier het fabrieksterrein op en willen alle ruimten vorderen. Zij kalmeren na enige tijd. Deze moffen spreken nogal over woonhuizen. Komende nacht zullen bij de fabriek veel auto's worden geparkeerd. Zij zullen ons nog nader zeggen wat er in beslag genomen zal worden. Een kwartier later volgt een sergeant. Deze wil ook alles vorderen. Hij gaat onverrichter zake weer weg. Wij stellen hem voor de auto's in het bos te zetten. Daarop antwoordt hij: ´het zal mij een zorg zijn!'
De bruggenhoofden over het Twente-Rijnkanaal zijn te Almen en Goor. In Zutphen, Doesburg en Doetinchem woeden straatgevechten. Deze steden zullen niet door artillerie of bommen tot capitulatie worden gedwongen omdat de bewoners niet geëvacueerd zijn. De Apeldoornse Krant zal voortaan slechts driemaal per week (twee pagina's) verschijnen. De Duitsers leggen op de Eendracht twee tankvallen en wel aan beide kanten van de fabriek van Van Gelder. De wei van Brouwersmolen wordt over 50 meter lengte opgegraven. De versperring bestaat uit een diepe geul met aan een zijde een rij dikke boomstammen. Een gedeelte van de weg blijft voor het verkeer vrij. In deze opening zullen houten standaards met een zogenaamde kanonsloop naar Ugchelen gericht worden geplaatst. Honderd meter achter deze tankval bevindt zich een klein mitrailleurnest. Van daaruit moeten soldaten met pantservuisten schieten op de vijand die de tankval nadert. 's Avonds om 6.30 uur komen Duitsers op het fabrieksterrein en vorderen drie gebouwen definitief. Zij schrijven er het woord 'belegt' met krijt op. Deze moffen eisen de voornaamste ruimte op. Oom Gerrit gaat intussen Ugchelen in. Er is van huis tot huis inkwartiering. In de Koudhoornlaan zijn slechts twee personen met paard en wagen verschenen. Van de voerlieden wordt het persoonsbewijs afgenomen. Om 7.15 uur rijdt een officier met zijn auto het grint naar ons huis op. Hij is niet veeleisend en ziet dat voor zijn oppasser geen kamer beschikbaar is. Deze Duitser zal proberen elektrische stroom te verkrijgen. Ruim 30 moffen uit Ugchelen, waar onder de dikke slager, worden voor frontdienst opgeroepen. Zij drinken zich knaldronken. Alvorens naar elders te vertrekken gaan ze naar het huis van de moffenmeiden. Daar komen ook andere 'dweilen' samen. 's Avonds arriveren enige auto's op het fabrieksterrein. Het duurt 1 1/2 uur voor zij geparkeerd zijn. Een uur later passeert een vliegtuig zeer laag en volgt de Hoenderloseweg in richting Apeldoorn. We zien tot zesmaal toe lichtflitsen. Volgens de moffen is de weg gefotografeerd. 's Morgens krijg ik een Vliegende Hollander, gedateerd Pasen 1945. Deze is op de Asselseweg gevonden. Het is een extra nummer en heeft de dubbele afmetingen van de normale uitgaven. Het is geheel gewijd aan het bezoek van onze Koningin Wilhelmina aan bevrijd gebied.

BLOEM. De vierde april 's avonds een grote brand in Zutphen. Ze zouden een confectiezaal in brand geschoten hebben.

POLITIE. In de nacht van 3 op 4 april 1945, tussen 23.10 en 03.50 uur, is op de grens van de gemeente Apeldoorn - Vaassen de spoorlijn Apeldoorn - Zwolle vermoedelijk door sabotage vernield (losschroeven lasplaat). Een Duitse Wehrmachttrein is komende uit de richting Zwolle tengevolge daarvan om 03.50 uur ontspoord. Het onderzoek is in handen van de Sicherheitspolizei.
De Kapitein van politie, Korpschef, (getekend J. Helder).

1945 ----- 5 april donderdag.

HARDONK. Bewolkt, af en toe opklarend. Nogal wind en enige regen. Heel veel jonge Duitse soldaatjes van circa 17 jaar. Erg rustig. Je hoort helemaal geen schieten richting Zutphen of Deventer. Vanmiddag was een Duitser in de Hoofdstraat aan het schieten. Het is me niet duidelijk geworden wat dit te betekenen had. Hoorde uit Deventer dat daar alle banken en de meeste winkels gesloten waren. Men verwacht daar spoedig gevechtshandelingen.

VAN HOUTUM. Even na middernacht komt de officier thuis nadat de auto's naast ons huis onder de bomen zijn geparkeerd. De oppasser slaapt in de auto. Bij de fabriek staan zes wagens en een aanhanger. In de garage bij de fabriek staan een vrachtauto, een aantal fietsen en motoren echter zonder banden. Naar het nummer te oordelen zijn zij in Zeeland gestolen. Deze moffen hebben een gat in het dak van de garage geslagen en een ruit uit een raam gesneden. In de kolenloods staan twee wagens. Zij hebben er alle vaten uitgerold. Er staat ook een motorfiets die vol kogelgaten zit. In de Pakkamer slapen tien soldaten. Een elfde heeft zijn bed bij de ketel klaargemaakt. De officier komt eerst om elf uur uitbed. Deze moffen zijn tot nu toe niet luidruchtig of veeleisend. Het is een reparatieafdeling. Zij komen oorspronkelijk uit Emmerik en vertrokken via Dieren naar Hoenderloo. Hun keukenwagen en levensmiddelenauto zijn gisteren door een Britse jager in stukken geschoten. Grote hoeveelheden brood lagen daarna over de weg verspreid. Van deze groep zijn nog meerdere soldaten in Ugchelen ingekwartierd. Zij hebben bij de wasserij van Nieuwenhuis [Hoenderloseweg 155] een werkplaats. Zij laden er ook met een benzinemotor accu's. Soms 30 tegelijk. Zij beschikken over het allerbeste gereedschap. Eén groep repareert ook radio's. Deze heeft een kamer gevorderd van de familie Duuring, de ouders en zuster van de overleden dr. Duuring [Ugchelseweg 88]. Deze Duurings vertoeven als evacués bij Nieuwenhuis. Onze officier heeft twee radio's waarvan één op een accu. Hij luistert voortdurend ook naar de BBC Naast deze groep zijn er nog andere eenheden ingekwartierd. Drie behoren tot de ravitaillering [van levensmiddelen voorzien] en beschikken over paarden en wagens.
De hele ochtend patrouilleren jagers. Zij vliegen onder het wolkendek en daardoor laag. Tussen 7.15 en 7.40 uur worden zevenmaal doelen op de Arnhemseweg ten zuiden van Beekbergen gemitrailleerd. Het luchtdoelgeschut te Apeldoorn vuurt om 10.15 uur. De afweerkanonnen in Hoenderloo schieten om 10.30, 10.50 en 2.10 uur. Een Brits piloot komt om 3.30 uur onder bewaking van twee Duitsers lopend in richting Apeldoorn voorbij. Wij horen 's middags zo nu en dan artillerievuur in zuidelijke richting. Om vier uur komt dezelfde sergeant als gisteren op het fabrieksterrein om over het paard te spreken. Waarom is het gisteren niet verschenen? Mijn neef Arnold staat hem te woord en zegt na enige tijd naar de kapitein te zullen gaan wanneer hij niet snel van toon verandert. Dit helpt niets. De mof begint nog harder te mopperen en wordt zelfs driftig. Hij dreigt het paard met de wagen in beslag te nemen en mijn neef Jan te zullen arresteren. Deze Duitser vertrekt tenslotte maar zonder paard of wagen. Canadese troepen bevrijden Almelo en rukken 20 kilometer naar het noorden op. Het bruggenhoofd bij Almen ligt onder Duits granaatvuur. 's Morgens krijg ik een nieuw exemplaar (nr.350) van de serie Nachrichten für die Truppen gedateerd 1 april. Deze is boven het Kroondomein afgeworpen. 's Avonds om 6.30 uur komt een vreemde officier bij ons. Hij deelt mee dat de kapitein, waarover al op 29 maart kwartier was besproken, toch nog zal komen. Hij zit momenteel in Groningen. Zijn ordonnans komt drie uur later. Eigenlijk moet de luitenant verdwijnen maar deze schikt het zo dat hij van zijn slaapkamer ook een zitkamer maakt. De kapitein zal twee kamers beneden krijgen. Ons adres was maandag opgeschreven omdat er koffers van de kapitein zullen worden gebracht. Het luchtdoelgeschut van Hoenderloo vuurt om 7.30 uur op patrouillerende jagers. De kanonnen in Apeldoorn schieten een kwartier later. De jagers scheren laag over. De moffen die nog over wat benzine beschikken zetten dit zo veel mogelijk achter slot. Zij proberen elkaar te bestelen om toch maar iets in reserve te hebben voor de vlucht. Dat is het Duitse leger 1945! 'Wir capitulieren nie!'

1945 ----- 6 april vrijdag.

HARDONK. Meest bewolkt, weinig of geen regen, zachter. De gehele nacht verkeer van zware Duitse auto's en marcherende troepen. Vandaag rustig. In de avond geregeld geschutvuur te horen. Wanneer komen de bondgenoten nu eens over de Rijn of IJssel?

VAN HOUTUM. Er is 's nachts weinig verkeer over de weg. Alle Duitsers uit de Koudhoornlaan (op elf na) vertrekken. Tot hen behoort de brutale sergeant zodat wij van hem verlost zijn. Met hen gaan zes wagens met Ugchelse voerlieden en paarden. De soldaten die in de fabriek slapen willen niet naar de WC. Zij doen hun behoeften om de fabriek en laten hierbij het nodige papier achter. Dat waait intussen ver weg. Het schijnt dat één of meer van hen een besmettelijke ziekte hebben. Eén van de moffen is vannacht naar Zutphen geweest. Er woeden bloedige gevechten. Een Canadese poging bij Dieren over de IJssel te steken is afgeslagen. Twee al in de fabriek ingekwartierde soldaten vorderen de machinekamer eigenhandig. Zij willen niet allen bij elkaar slapen, zogenaamd wegens luchtaanvallen. De oppasser hangt op de kamer van de officier een autolamp en verbindt deze met ons elektrische net. Daardoor staat op het waterrad een spanning van zes Volt. Door dit sterke verbruik geven de lampjes in de rest van ons huis en bij oom Jan praktisch geen licht meer. Het is weer een echte moffenmanier. Een Canadese tankspits trekt om Zutphen heen en dringt tot drie kilometer voor Deventer door. Zutphen wordt door 1500 Duitsers, meest parachutisten, verdedigd. Zij moeten één voor één met de vlammenwerpers onschadelijk gemaakt worden. Als het een Duitse stad betrof was deze al lang plat gebombardeerd. De laatste moffen bij Doetinchem en Lochem worden vernietigd. De vijand houdt nog stand in Zutphen en Doesburg. De bruggen over het Twente-Rijnkanaal zijn opgeblazen. De tanks reden op één punt over de sluizen en vormden zodoende een bruggenhoofd. Delden behoort ook tot de bevrijde dorpen. De patrouilleactiviteit bij Arnhem houdt aan.
De SD neemt 's nachts de Ortskommandant van Apeldoorn gevangen en brengt deze over naar Hilversum. In Eerbeek en andere plaatsen in de omtrek worden bulletins aangeplakt dat alle mannen tussen 16 en 60 jaar aan deze kant van de IJssel versterkingen moeten aanleggen. De Duitsers hebben eergisteren [4 april] ongeveer duizend kilo springstof onder de brug over het kanaal aan de Deventerstraat gelegd. Omwoners zijn naar elders overgebracht en hebben de ruiten uit de woningen verwijderd. Nu staan de moffen in tweestrijd of de brug op te blazen of af te breken. Zij leggen tien meter verder een tankval aan. Hetzelfde type als bij Brouwersmolen. Alle overige bruggen over het kanaal zijn losgedraaid. Wij horen de hele dag geen vliegtuigen. Om vier uur weerklinkt een zware explosie. Binnen een half uur volgen er nog drie. De arts Kruisinga te Deventer belt 's middags opnieuw onze familie op. De Duitsers hebben 's middags alle kleine bruggen in de stad (onder andere over Schipbeek) opgeblazen. Gorssel is bevrijd. Wij horen 's avonds om 9.05 uur een zware ontploffing. Daarvan trillen de ruiten. Deze explosie laat een lange echo na. Nauwelijks tien minuten later belt deze arts opnieuw uit Deventer op. De spoorbrug is opgeblazen. De verkeersbrug zal spoedig volgen. De Engelsen bevinden zich 1 1/2 kilometer voor de stad. In Deventer is weinig Duitse bezetting. Om 10.25 uur volgt een zware ontploffing. Ook met een lange echo. Eén minuut later volgt een lichtere explosie. Het doet ons denken aan de spoorbrug in Apeldoorn. Wij horen vanaf 's avonds 7 uur vrij intensief artillerievuur in richting Gorssel. Het gaat de hele avond door. Er zijn geen zoeklichten noch lichtflitsen te zien.

BLOEM. De zesde april vanaf 's middags een aanhoudend, afwisselend geschut van mitrailleurs en zwaar kanongebulder richting Gorssel, Eefde en Deventer. En af en toe ook Zutphen. Ook zouden 's nachts de Engelsen de Hoven zeer zwaar beschoten hebben. Men zegt dat vandaag ook de bruggen in Deventer in de lucht gevlogen zijn. 's Middags om 4 uur een zeer scherpe knal vanaf Deventer. Deze kan van de brug gekomen zijn. Ook komen nu de wagens uit richting Zutphen. Beladen met allerhande spullen van de weermacht zoals pakken dekens. Ook passeerden wagens met roeiboten die de Duitsers aan deze kant van de IJssel hadden liggen, omdat ze altijd meenden dat de vijand van het westen komen moest. De boerenwagens zijn gevorderd evenals de paarden.

1945 ----- 7 april zaterdag.

HARDONK. Zonnige dag. Vannacht geweldig veel schieten richting Klarenbeek. Resultaat is me niet bekend. De Duitsers weer druk aan het vorderen van fietsen, bakfietsen, paarden en wagens.

VAN HOUTUM. Het artillerievuur gaat de hele nacht door. Wij zien hiervan geen lichtflitsen. Boven Zutphen en Arnhem is de hemel flauw verlicht. Het kanonvuur is 's morgens tussen 7 en 9 uur zo intensief zoals wij nog nooit gehoord hebben. Er wordt in richting Zutphen en Brummen geschoten. Wij horen naast de explosies ook vliegtuiggeronk. Het duel, want het zijn grotendeels Duitse kanonnen, eindigt om elf uur. 's Nachts slapen slechts zes moffen op de fabriek. Twee in de pakkamer, twee in de machinekamer en twee in de garage. De overigen zijn weg. Eén van hen moest bij Y. slapen. Zijn officieren eisten dit. Hij weigerde het door de schurft en geslachtsziekten die bij die 'dweilen' heersen. Wij horen tussen 9.30 en 10.30 uur een groot aantal ontploffingen in de richting van de IJssel. Het doet aan opblazen van bruggen denken. Om 10.45 uur volgt een zeer zware in richting Zutphen. Daarna zien wij rookwolken opstijgen. De dokter uit Deventer deelt mee dat de verkeersbrug nog niet is opgeblazen. In de stad woeden nog geen gevechten. De Canadezen rukken in drie richtingen naar de woonwijken op. Van familie uit Velp horen we dat het daar vrij rustig is. Slechts enkele granaten slaan in de omgeving in. In Arnhem bevinden zich weinig Duitsers. 's Morgens passeren zeven boerenwagens met aardappels en twee met meel. Ze zijn bestemd voor de moffen in Hoenderloo, Otterlo, Harskamp enzovoort. De Duitsers in de Brouwersmolen vertrekken naar Amsterdam. Het wachtbataljon moet nu de loodsen bewaken. Er zijn alleen 's middags jagers. Het zijn grote formaties die slechts weinig patrouilleren. Het luchtdoelgeschut van Apeldoorn schiet om 1.15 uur.
Het Duitse garnizoen in Zutphen wordt met troepen uit het bevrijde Doesburg versterkt. De Canadezen naderen Deventer ook via de Schipbeek. Zwolle ligt al onder bereik van de Geallieerde artillerie. Duitse patrouilles steken bij Arnhem over de Rijn. Een correspondent geeft een verslag van zijn bezoek aan V-installaties ten oosten van de IJssel. Hij deelt mee dat 80% van de V-1's het doel niet bereikte. Eén projectiel bijvoorbeeld ontplofte bij Zutphen en doodde twee Duitse generaals. Dagelijks komen in bevrijd Nederland 3000 ton voedsel aan bestemd voor Noord-Nederland. Voor Amsterdam, Den Haag en Rotterdam is samen 36.000 ton aanwezig. De Duitsers nemen in Apeldoorn bij de bakkers alle brood in beslag. Zij vorderen de paarden van de Centrale Keuken. Daardoor vervallen de uitdeelposten. Iedereen moet zijn eten nu bij de Keuken zelf halen. Vele winkeliers hebben plotseling gebrek aan levensmiddelen. Ze verklaren dat het een gevolg is van het afsluiten van de IJssel (door Geallieerde opmars). Het lijkt ons eerder op een smoesje. Karnemelk bijvoorbeeld zou uit Zutphen komen. In Apeldoorn zijn weer veel fietsenvorderingen. De bij ons ingekwartierde luitenant vordert de tractor van Melissen. Zijn soldaten vinden het onnodig. Deze moffen ruilen veel gestolen goederen. Bijvoorbeeld twee fietswielen met nieuwe banden voor vier kippen, paard en wagen voor honderd eieren enzovoort. Twee burgers uit Ugchelen doen aangifte dat de bij hen ingekwartierde soldaten onder de luizen zitten. 's Avonds om 7.30 en 9 uur komen vrachtauto's bij onze garage en laden bevroren vlees uit. Daaronder zijn vijf varkens. Voor de distributie rijden huifkarren de hele avond weer op en neer. Over één kar hangt een witte doek met een rood kruis. Wij horen 's avonds artillerievuur in richting Zutphen. Het geluid is zwak.

BLOEM. De hele dag aanhoudend kanongebulder tussen Zutphen en Deventer. Tevens een opgaande rookkolom van in brand geschoten gebouwen. Hier op de weg een grotendeels trekken van manschappen en zo nu en dan van wagens richting Zutphen.

1945 ----- 8 april zondag.

HARDONK. Bewolkt en guur, later opklarend en stalend weer. De gehele dag geronk van vliegtuigen richting Deventer. Volgens telefoonberichten zouden de Canadezen tot aan de stad zijn doorgedrongen en vechten in de omgeving van Knutteldorp. Ook dringen ze op vanaf Schalkhaar. Tegen de avond komen hier verscheidene vliegtuigen over. Drie bommen bij het station, afweergeschut vernield, samen met enige wagons en schade aan een huis. Een uur later opnieuw een aanval. Zware rookwolken waren vanuit mijn huis te zien.

VAN HOUTUM. Het kanongebulder gaat de hele nacht door. Echter met tussenpozen. 's Morgens om 7.30 uur komt de kapitein waarvoor op 29 maart al bij ons kwartier werd gemaakt. Zijn rang komt eigenlijk met die van majoor overeen. Hij schijnt de eerste uren op de grond te hebben geslapen. We zien hem pas om elf uur op bed en dan nog boven op de sprei liggen. Hij heeft volgens zijn oppasser in zes nachten niet geslapen. Hij staat dan ook pas om vijf uur 's middags op. Zijn ordonnans staat de hele morgen bij ons in de keuken en is zeer down. Hij moet naar het front en vraagt ons voor hem in de kerk te bidden. De meeste in de omgeving ingekwartierde Duitsers zijn terneergeslagen. Zij weten allen dat de oorlog verloren is en zijn vast overtuigd dat zij na gevangenneming hun vaderland niet direct zullen terugzien. Zij weten zeer goed dat de gevangenen in arbeidsbataljons zullen worden ondergebracht voor de wederopbouw van de geplunderde gebieden. Hun stemming wordt nog slechter doordat velen sinds lange tijd geen bericht van huis meer ontvangen. Eén van de chauffeurs (machinekamer) wil zich niet laten gevangennemen. Hij pleegt liever zelfmoord (denk aan spreuk 'Liever dood dan slaaf'). Deze soldaten waarschuwen ons voor de oppasser van de luitenant. Hij geeft iedereen aan. De oppasser wil graag een gesprek aanknopen en over zijn reizen naar Argentinië (tezamen zes) spreken. Hij moet altijd de nieuwsberichten van de Duitse radio stenografisch opnemen. Deze worden twee maal daags aan de soldaten voorgelezen, meestal in de tuin van Preller [Hoenderloseweg 147]. De Duitsers laden hun accu's zelf niet meer omdat de benzinemotor kapot is. Dit gebeurt nu met het waterrad van Preller [Preller was bleker]. Door het gevaar van de inkwartiering kan ik daar ook niet meer naar de radio luisteren.
In deze dagen ga ik weer veel naar mevrouw Roosegaarde-Bisschop [Hoog Buurloseweg 145]. Zij heeft het radiotoestel echter ook beter opgeborgen dan vroeger. De luitenant heeft de autolamp op de slaapkamer nu niet meer op ons lichtnet maar op een aparte accu aangesloten. De antenne die eerst door de kamer hing is nu met een appelboom verbonden. De moffen zijn bij ons niet zo lastig als bij anderen. Zo bijvoorbeeld zetten zij bij de buurman Nieuwenhuis [Hoenderloseweg 155] voortdurend de pannen van het fornuis en koken eerst hun eigen eten. Bij een landbouwer worden twee hoeren ondergebracht. Zij moeten voor de Duitsers aardappels schillen. Daarbij komt nog dat zij steeds meer ruimte in de diverse huizen vorderen. Wij horen 's morgens vrij intensief artillerievuur in richting Deventer, Zutphen en Dieren. Een Duits soldaat verklaart dat Duitse artillerie Zutphen heeft platgeschoten. In Beekbergen worden nu ook biljetten aangeplakt waarop staat dat alle mannen tussen 16 en 60 jaar zich moeten melden. Er verschijnen slechts twee personen. Zij moeten dekkingsgaten tot langs de kleinste wegen graven. Wij horen om drie uur uit Deventer dat er in de stad nog niet wordt gevochten. Jagers patrouilleren 's middags na 3.30 uur. Zij mitrailleren om 4.15 uur doelen in richting Assel. Het lijkt ons dat er ook bommen vallen. De ontploffingen zijn door het kanongebulder langs de IJssel niet goed vast te stellen. Een kwartier later woedt een luchtgevecht tussen twee Britse jagers en een Duitse. We horen de hele dag ontploffingen in westelijke richting. De ene minder hard dan de ander. Later horen wij dat tien Duitsers van een sprengcommando de laatste installaties in Radio Kootwijk hebben opgeblazen. Het luchtdoelgeschut van Apeldoorn schiet om 6.45 uur op drie patrouillerende jagers. Eén ervan vliegt recht omhoog en maakt daarna een duikvlucht (door nieuw granaatvuur begroet) loodrecht naar beneden en laat een bom vallen. Het toestel herhaalt het nog éénmaal en vliegt vervolgens weg. Het afweervuur is zeer geconcentreerd. Later horen we via de telefoon dat de bommen op de losplaats van het station zijn gevallen. De rails staan rechtop. Enkele kanonnen zijn beschadigd. Enige Duitsers raken gewond. Jagers mitrailleren om 7.30 uur tot vijf maal toe doelen in de richting van de spoorlijn. Om acht uur vallen vier bommen in de richting van het station. Vijf minuten later volgen er nog drie. De inslagen (lichtflitsen) zijn goed te zien. Afweerkanonnen schieten opnieuw. Alle bommen zijn naast het station gevallen. Er is grote glasschade tot één kilometer in de omtrek. Het luchtdoelgeschut is opnieuw beschadigd. Op deze dag zijn in Apeldoorn minstens 30 nieuwe afweerkanonnen ter versterking aangekomen. Twee Duitse soldaten patrouilleren 's avonds in onze omgeving en houden onder meer controle op het vlees in de garage.

BLOEM. De achtste april deden Tommies nog een aanval met 4 vliegtuigen op het station van Apeldoorn en wierpen 4 bommen op een trein. Men zegt dat Zutphen door de Tommies is ingenomen. Het zou huis voor huis verdedigd zijn.

BRANDWEER. 's Avonds om 7 uur kregen we een zware aanval op het afweergeschut van het Station staande nabij de Kayersdijk. Het afweergeschut werd totaal vernield waarbij de nodige moffen om zeep gebracht werden. Twee huizen aan de Kayersdijk werden totaal vernield waarbij 3 personen om het leven kwamen. De aangerichte schade was groot. 's Avonds van 8 tot 11 uur kwam een tweede aanval en nu op de Kayersdijk en het Spoorlaantje. Hierdoor ontstond alleen materiële schade.

SPOORWEGEN. In Apeldoorn ontstond door bommen veel schade aan gebouwen, rollend materiaal en de spoorbaan.

POLITIE. 18.45 uur. De Lucht Beschermings Dienst geeft kennis dat er bommen zijn gevallen op het Stationsemplacement. Personeel gaat er heen en het is de Feldgendarmerie bekend.
20.30 uur. Met betrekking tot 18.45 uur rapporteert de hoofdwachtmeester dat er op de Kayersdijk ook twee bommen zijn gevallen. Daarbij is perceel nr.5 geheel vernield terwijl er veel schade is aangericht aan de daarnaast gelegen percelen. Gedood zijn Meier en echtgenote Kayersdijk 1 en Willempje Kroeze Kayersdijk 7, echtgenote van de Graaf. Verder zijn er drie zwaar gewonden die overgebracht zijn naar het RK-ziekenhuis. De lijken zijn overgebracht naar het ziekenhuis aan de Sprengenweg. De opperluitenant met personeel van de Recherche was ter plaatse. Feldgendarmerie Luitenant Panzer en Hauptscharfuhrer Sterling bekend.
21.00 De LBD geeft kennis dat er vijf bommen zijn gevallen aan de Kleine Vossenweg in het open veld. Geen persoonlijke ongelukken en geen schade.
21.00 In de Spoorlaan hoek Stoomwezenstraat zijn twee bommen gevallen. Perceel Spoorlaan 46 is zwaar getroffen en onbewoonbaar. Verder veel glas en pannenschade. Vijf burgers licht gewond en een Duits militair gedood. De vereiste meldingen zijn gebeurd

1945 ----- 9 april maandag.

HARDONK. Bewolkt, koude morgen, later helder. Minder vliegtuigen dan gisteren. Af en toe zwaar gedreun, ook vanavond. Vanavond strenge controle op het tijdig van straat zijn. Alle lui die zich maar even na achten op straat bevonden werden naar het politiebureau gebracht. Postverzending wordt zo goed als onmogelijk, alleen naar de omgeving kan nog verzending gebeuren.

VAN HOUTUM. Er is de hele nacht druk verkeer over de Hoenderloseweg. Zowel vrachtwagens als huifkarren. Meest in richting Hoenderloo. De luxe wagen van de luitenant wordt met een tractor naar Utrecht overgebracht. De gevorderde tractor (van Melissen) staat onbewaakt onder de bomen bij de fabriek. Wij horen 's nachts zo nu en dan artillerievuur in richting Deventer. Overal in onze omgeving liggen honderden strooibiljetten. Sommige liggen op de daken. Weer andere hangen nog in de bomen. Mijn neef Henk haalt er één uit de dakgoot. Hij leest deze eerst nog op bed alvorens zich aan te kleden. Het zijn Vliegende Hollanders. Zij zijn gisterenavond om tien uur boven Ugchelen afgeworpen en door de wind naar het zuiden afgedreven. Zij liggen naar schatting over een oppervlakte van drie vierkante kilometer en zijn alle goed verspreid. Slechts op enkele punten liggen enige pakken. In de tuin van mijn neef Arnold zijn de resten van de bomwand terechtgekomen. Onze luitenant heeft er ook één [een Vliegende Hollander]. Zijn oppasser moet deze vertalen. Eén soldaat zegt dat de landkaart op het pamflet met de werkelijkheid achter is. Enkele Duitsers verscheuren wat exemplaren. Vele anderen lezen het echter nog eerst. De moffen die bij oom Jan slapen moeten 's morgens om 4.30 uur opstaan en een begin maken met het oprapen van de strooibiljetten. Zij lopen dwars door de groentebedden. Ze staken nadat zij vijf gonjezakken [zak van Indische hennep geweven grove stof] vol hebben. Elders in Ugchelen zijn ook nog andere moffen bezig. Zij verzamelen slechts een gering percentage van het totaal. Ze houden na enige uren ook met dit onbegonnen werk op. Zelf raap ik alle Vliegende Hollanders om het huis en in een afgezonderde wei bij de fabriek op. Het verspreiden is door de fietsenvorderingen en mensenjachten moeilijker geworden. Het is niet te schatten hoeveel van deze strooibiljetten zo ongeveer zijn doorgegeven. Ook nu gebruiken velen het weer als papier om er de kachel mee aan te maken. Deze Vliegende Hollander is gedateerd 6 april 1945 (nr.124) en geeft als inhoud 'Twente bevrijd'. Britten aan de IJssel. Wij horen vanaf 's morgens tien uur vrij intensief artillerievuur in de richting van de IJssel. Het gaat met tussenposen tot drie uur door. Het gebulder houdt steeds enige seconden aan. Wij vermoeden dat enige batterijen tegelijk vuren. Wij horen alleen het ontploffen van de granaten. Het is het hevigste bij Dieren. Ook in richting Olst is kanonvuur te horen. De Duitsers richten in de omgeving drie nieuwe munitieopslagplaatsen in. Eén is aan de Hoogbuurloseweg in een jong dennenbos naast Maassen [Hoogbuurloseweg 66]. De andere zijn in de paddestoelenkelder van Rezel en in een dennenbos ernaast. Het is naast pantservuisten meest munitie voor lichte wapens. Dit doet ons niet zozeer denken aan aanvoer van nieuwe munitie maar aan verspreiding van de bestaande voorraden. Dit ter vermijding van het risico dat alles door een enkel bombardement verloren zou kunnen gaan. Prins Bernhard brengt twee uur na de bevrijding een bezoek aan Zutphen. Bij Deventer woeden zware gevechten. Echter nog niet in de stad. Eén colonne bevrijdt Holten en rukt van daaruit tot acht kilometer voor Deventer op. Alle Duitse soldaten uit de omgeving worden bij de wasserij van Nieuwenhuis gereinigd met het oog op luizen (zie 7 april 1945). Zij krijgen 80 kleine stukken schuimzeep om zich voortaan goed te kunnen wassen. 's Avonds om 6.15 uur cirkelt een vliegtuig zodanig rond dat er een dubbele acht staat geschreven. Kort daarna vliegen tien tweemotorige bommenwerpers erdoor. Wij horen 's avonds vanaf acht uur opnieuw artillerievuur. Ditmaal in richting Deventer. Het is uitsluitend afschieten van granaten. Het betreft dus Duits geschut dat op de stad of omgeving schiet.

BLOEM. Vannacht geen schieten gehoord. In de voormiddag weinig kanongebulder wat echter na de middag in hevigheid toenam. Vooral richting Gorssel van waaruit met zware kanonnen Deventer beschoten werd en wat dan ook optrekkende rookkolommen te zien gaf. Tegen 6 uur een aanval van 6 bommenwerpers op Twello die een groot aantal bommen afgooiden die we wel hoorden gieren maar door de afstand niet zien konden. In de voormiddag deden jagers een aanval op het afweergeschut wat aan de Oudhuizerstraat in Klarenbeek staat. Ze vernietigden een afweerkanon, tevens doden en gewonden onder de Duitsers. Vijf burgers werden gewond en drie boerderijen vernield.

1945 ----- 10 april dinsdag.

HARDONK. Zonnig voorjaarsweer. Tocht naar Vaassen. Alles goed gegaan en wat meel, boter en een paar eieren meegebracht. Tussen twaalf en een uur zwaar geschutvuur richting Veessen. Veel toestellen in de lucht en telkens geluid van ontploffingen. Om half drie terug uit Vaassen. Op geruchten van het opblazen van de Kanaalbrug houden veel mensen in het centrum hun ramen en deuren los. 's Morgens was er overal in Apeldoorn controle van persoonsbewijzen, fouillering en werden fietsen gevorderd. Er staat hier geschut opgesteld aan de Drostendijk en bij de Sint Jozefstichting [aan de Deventerstraat]. De gevechtshandelingen komen dichterbij!

VAN HOUTUM. Een Duitse auto komt 's nachts het meeste vlees uit onze garage halen. Het moet door de stank opnieuw worden ingevroren. Enkele huifkarren laden ook vlees. Dit gaat echter naar Hoenderloo. De auto rijdt nog tegen de stenen post en gooit een veldkei in de tuin omver. Onze luitenant komt midden in de nacht van Hoenderloo terug. Hij is onderweg nog tegen een boom gereden. Hij vertrekt 's morgens per motor naar Baarn. De 'Hollandse' SS breekt 's nachts in Ugchelen op zes plaatsen in en neemt levensmiddelen mee. Het is niet de eerste keer dat zij in Ugchelen plunderen. Mijn neef Arnold kreeg gisterenavond om 10.30 uur weer inkwartiering. Zijn serre en garage zijn gevorderd. Bij zijn huis staat een vrij grote keukenwagen. In de serre is een soort magazijn. Deze moffen beschikken over voldoende eten. De resterende erwtensoep (met varkensvlees) wordt dan ook 's avonds onder de burgers verdeeld. In ons hele dorp is weer nieuwe inkwartiering. Deze Duitsers jagen hun paarden in de diverse weiden. Langs het kerkhof en elders in de omtrek zijn stukken geschut geparkeerd. De manschappen slapen er naast. Op Het Loo staat al geschut in stelling. De moffen lopen in Ugchelen op enkele punten met stafkaarten rond. Het lijkt of hier ook kanonnen zullen worden opgesteld. Wij horen 's morgens van 6.30 tot 7 uur een onafgebroken artillerievuur in richting Oosterbeek. Jagers patrouilleren 's morgens zo nu en dan. Het luchtdoelgeschut in Apeldoorn schiet nog even. De luchtactiviteit neemt 's middags echter toe. Om 4.30 uur duiken jagers onafgebroken in richting Hoenderloo. Afweerkanonnen schieten nog om 2.45 en 5 uur. Inmiddels oefenen de Duitsers met middelzwaar geschut in zuidelijke richting. De Duitsers fouilleren 's morgens op vele punten in Apeldoorn voorbijgangers. Wij hebben geluk. Een arbeider die voor ons een stapel Vliegende Hollanders moet wegbrengen wordt niet gecontroleerd.
Canadese tankcolonnes bevrijden Rijssen en Holten. Aan de zuidrand van Deventer vinden zware gevechten plaats. De patrouilleactiviteit houdt bij Arnhem aan. Radio Oranje deelt nog het volgende mee over Zutphen. De mensen leefden in de kelders. De stad is deerlijk gehavend. Bijna ieder huis heeft schade. Het is hoofdzakelijk te wijten aan het opblazen van twee munitiedepots en alle bruggen (IJsselbrug vloog vrijdag in de lucht). De moffen haalden even voor de bevrijding 20 mannen uit de gevangenis en fusilleerden deze op de IJsselkade. De vijand stak het weeshuis in brand voor te vroeg vlaggen van enkele bewoners. De Nederlandse vlag hangt half stok boven de Canadese graven. De verkeersbrug in Deventer wordt 's morgens om half tien opgeblazen. In Terwolde, Voorst en Wilp is grote schade door Brits artillerievuur op Duitse kanonnen. Hetzelfde geldt voor Schaarsbergen. Er komen zelfs granaten in Klarenbeek terecht. Vijf soldaten lopen om vijf uur het fabrieksterrein op en eisen een wagen. Ze hebben al een paard. De moffen verdwijnen tenslotte zonder succes. Op hetzelfde moment passeert een viermotorige bommenwerper. Deze vliegt zeer langzaam in westelijke richting. Hij heeft vermoedelijk twee defecte motoren. De afweerkanonnen in Apeldoorn vuren om 6.15 en 7.30 uur. Hoenderloo schiet om 8.15 uur. De oppasser van de kapitein geeft ons een kuch [kazernebrood] en een stuk zeep. De slager moet naar het front. Enkele soldaten van de luitenant gaan naar Dieren nog het één en ander halen. Zij gaan bij gebrek aan benzine met paard en wagen. 's Avonds komen tussen 10 en 10.30 uur vliegtuigen verspreid in richting Duitsland over.

BLOEM. De tiende april deden de Tommies met zes vliegtuigen weer een aanval op het afweergeschut te Duistervoorde en gooiden acht bommen. Tevens werd aan de overkant van de IJssel door de Tommies iets in brand geschoten wat wel 2 uur brandde. Een aanhoudend kanongebulder van oostelijke en nu ook uit zuidelijke richting. De Duitsers voerden met paard en wagens van de boeren uit de omtrek, materiaal af en aan.

POLITIE. 21.00 uur. De Lucht Beschermings Dienst geeft kennis dat er bommen zijn gevallen in het open veld aan de Ramsbrugweg / Oude Zwolseweg. Vier niet ontplofte bommen liggen in het weiland van Schoonhoven nabij genoemde plaats. Feldgendarmerie bekend.

1945 ----- 11 april woensdag.

HARDONK. Warme zonnige dag. Heel weinig vliegtuigen. Slechts af en toe gedreun. Volgens geruchten moet Deventer gistermiddag bevrijd zijn en schijnt er vandaag bij Olst en Wijhe gevochten te zijn. De oostelijke IJsseloever is dus grotendeels vrij.

VAN HOUTUM. De Duitsers halen om middernacht weer een grote partij vlees uit de garage. De moffen verplaatsen hun artillerie. Ze brengen sommige in Ugchelen in stelling. Daarvan enige tegen de muren van woningen. Officieren meten echter nog verschillende terreinen op. 's Morgens schieten kanonnen die tussen Hoenderloo en Beekbergen staan opgesteld in richting Arnhem. Wij horen van Duitsers en kennissen uit Velp dat Velp en omgeving onder zwaar artillerievuur liggen. Alle Duitsers in Ugchelen moeten zich op bepaalde punten verzamelen. Daar wordt voor hen een decreet van de Duitse bevelhebber in Nederland voorgelezen. Het westen van Nederland is afgesneden. De Canadezen hebben dus de Zuiderzee [IJsselmeer] ergens bereikt. Iedere Duitse soldaat moet echter tot het uiterste vechten. Hij mag geen slappe houding aannemen. In dit verband wordt over de strijd om Zutphen gesproken. Daar zouden zich zo maar 44 moffen hebben overgegeven. Zij werden bij een tegenaanval door Duitse troepen gevangengenomen en onmiddellijk gefusilleerd. De straf zal ook tot hun familie worden doorgevoerd (het bericht lijkt fantastisch en lijkt eerder een verzinsel voor angstaanjaging). Duitse paarden grazen van drie tot zes uur in de wei naast ons huis. Overdag komen zo nu en dan groepjes Duitse soldaten lopend in richting Hoenderloo voorbij. Zij zijn doodmoe. De moffen (onder andere SS en bedieningsmanschappen van de artillerie) zetten 's middags om 4.30 uur een groot blok bij de Hoogbuurloseweg af. Zij fouilleren alle bewoners en voorbijgangers. Er vinden veel huiszoekingen plaats. Oom Jan en tante Dries worden op hun wandeling eveneens gefouilleerd. Het gebeurt zeer nauwkeurig. Alle bankbiljetten bijvoorbeeld worden één voor één nagekeken of er ook iets tussen zit. Deze maatregel staat in verband met het ontsnappen van een Jodin. Zij werd door de Landwacht aangehouden en verraadde nog het adres waar zij ondergedoken was. Haar gastheer en enige andere bewoners worden gearresteerd. De derde Canadese Divisie bevrijdt Deventer. Dinsdag om 12 uur begon een zwaar artilleriebombardement op de Duitse stellingen (voornamelijk fabriek en bos). Daarna rukken infanterie en tanks vanuit het noordoosten (2 kilometer van de woonwijken) op de stad aan. Toen de Canadezen het Duitse afweervuur en een tankgracht hadden bedwongen gaven zich 180 Duitsers over. De overigen staken de IJssel in bootjes over. Degenen die in de stad achterbleven hadden geen gevechtswaarde. Deventer is door de bevrijding weinig beschadigd. Dit kan niet van de bombardementen van de laatste maanden gezegd worden. De schade in deze stad is hierdoor hoofdzakelijk ontstaan. Er zijn de laatste dagen echter nog meer ruiten gesprongen door het opblazen van de bruggen en het Duitse artillerievuur. Dat schiet nog steeds vanaf de Veluwe op de woonwijken. De bevolking bracht de laatste dagen in kelders door.
Prins Bernhard brengt een bezoek aan Lochem, Enschede, Hengelo, Oldenzaal en Almelo. Radio Oranje deelt 's avonds mee dat Canadese troepen om 4.30 uur een bruggenhoofd over de IJssel hebben gevormd. Verdere bijzonderheden ontbreken. De Duitsers brengen 's avonds hun artillerie in Ugchelen definitief in stelling. De vrouw van D. Schippers [Mettaweg 7], onder andere moeder van een kind van vier maanden, is enige tijd geleden naar Overijssel gefietst om er voedsel voor het gezin te kunnen kopen. Zij is nu waarschijnlijk bevrijd. Het is echter zeker dat zij voorlopig niet meer terug kan komen. Twee buurvrouwen verzorgen de baby. Wij horen tussen 6 en 7.30 uur voortdurend zware artillerie salvo's in zuidelijke richting. Jagers patrouilleren en worden door luchtdoelgeschut beschoten. Om 7.20 uur passeren acht bommenwerpers via het oosten van zuid naar noord. De hele avond rijden veel huifkarren het grint voor ons huis op. De slager deelt namelijk weer vlees uit. Op de wagens liggen verschillende levensmiddelen zoals kuch, wijn enzovoort. Een vrachtauto brengt om 9 uur weer een nieuwe hoeveelheid rundvlees en worsten. Onze kapitein komt een uur later weer thuis. Hij rolt zijn dekens en ander bezit op en vertrekt. De Duitsers hebben groot alarm. Ook de officier verdwijnt en rijdt om 10.40 uur met zijn auto weg. Wij zien de hele avond en nacht zoeklichten in richting Zutphen en Arnhem. Deze staan onbeweeglijk. 's Avonds om elf uur horen wij een zeer zware ontploffing. Het is het eerste schot van de nieuwe artillerie.

BLOEM. Voormiddags een gewoon geschut van de IJssel en uit zuidelijke richting. Maar tegen drie uur wel een uur lang een geweldig aanhoudend zwaar gedreun wat de grond hier deed daveren. Men schoot over een strook van Eefde tot Gorssel. Men zegt dat hier de Canadezen de IJssel overtrekken. Bij Bart Borgonjen van de Rakhorst is een zeer zwaar kanon geplaatst die een afwisselend vuur onderhoudt. Vermoedelijk op de over de IJssel trekkende Canadezen. 's Nachts is aan de Broekstraat bij Konijnenberg een stuk afweer geraakt. Van 's nachts twee uur tot 's morgens was het een ontploffen van de munitieopslag. 's Morgens beschoten de Canadezen de zes afweerstukken die bij Bart Borgonjen stonden opgesteld. De kanonnen zijn vernietigd en de soldaten gedood en gewond. Ook zijn de granaten ingeslagen; 2 bij Reinder Lebbink, één bij Tiem Mulder en één bij Willem Mulder. De gehele voormiddag een aanhoudend geschut waarbij de granaten ontploften op de Posterenk en Twello. Branden doen vermoeden dat huizen getroffen zijn. Men zei dat 's middags de pantsers van de Canadezen in Voorst zouden staan. De landmacht van hier tegenover staat gereed voor vertrek. Op de straat en op het land is geen man te bekennen. Tot 's avonds een nog geregeld schieten met zwaar geschut uit het oosten, ook van een in de Achterhoek opgesteld Duits kanon. In de voornacht een zware knal van een dichtbij ontploffende granaat. Verder 's nachts een op verre afstand vanuit het oosten kanonvuur gehoord. 's Morgens kwamen de eerste Duitse troepen lopend uit Voorst hierlangs. Ook kwamen er drie wagens van Klarenbeek af. Twee bespannen met paarden en een wagen zonder paard, getrokken door zeven man met 2 pinkkalveren achter de wagen en de wagen vol uitrustingen. 's Morgens om 8 uur mitrailleurvuur van de kant van de Pollsbossen. Vermoedelijk van aankomende Canadezen die door de Duitsers nog worden tegengehouden.
Nadat de Canadezen Zutphen en Deventer vrij gemaakt hadden zijn ze na een hevige beschieting van wel 3 uur lang tussen de IJpenberg en de Nijenbeek 's nachts over de IJssel gekomen. Ze hadden tanks die de IJssel doorzwommen. Nadat ze eerst met kanonnen alles schoongeveegd hadden (wat er nog aan Duitse manschappen en materiaal op De Klei was) hebben ze een rookgordijn gelegd en konden ze de pontonbrug maken. Edoch, de Duitsers hadden zware kanonnen opgesteld op het Hondsveld, bij Hekkeler op Bussloo bij de Kerk, Zwarte Kolkstraat op het land van het Hul en op de Schaak bij de Voordersteeg, maar de Tommies vuurden met zwaar geschut en brachten alles tot zwijgen. Ze zijn door Wilp en de Marsstraat op komen rukken en waren de 2e dag al, via de Posterenk en de Achterhoek, hier op de Kar. In de Achterhoek hadden ze 3 linies lichte kanonnen opgesteld die het vuur onderhielden op de bossen van Nolthenius, waarin de Duitsers teruggetrokken waren, en later op Apeldoorn. Drie a vier dagen is het in actie geweest zowel bij dag als bij nacht, toen trok het verderop naar Apeldoorn. Bij Lobbers hebben die 72 stuks licht geschut gestaan. 's Avonds werkten de zoeklichten die het bos van Nolthenius in het licht konden zetten als was het dag. In het bos van Nolthenius duurde de tegenstand drie dagen en toen was ook de tegenstand van de spoordijk geweken waar de Duitsers zich ingegraven hadden. Daar zijn ze met kanonvuur verdreven, hetwelk hier 100 meter van huis stond en bij het vuren de ramen deed rinkelen. Ook vlogen er scherven van de terugschietende Duitse kanonnen waarvan de projectielen hier naast het huis in de wei terechtkwamen. Dit duurde twee dagen tot ook hier de posten wegtrokken richting Apeldoorn. Drie gesneuvelde Canadezen zijn hier binnengebracht in het café van Henk Rouwenhorst, wat tot lazaret was ingericht. Ze zijn op de Posterenk begraven. De buren hier schonken bloemen.

STERKEN. Operatie ´Cannonshot´. De opdracht die de divisie van C.2e Legerkorps kreeg was in het kort gezegd "Vorm een bruggenhoofd over de IJssel en bezet Apeldoorn". De operatie werd als volgt uitgevoerd:
16.00 uur, inleidend artilleriebeschieting.
16.30 uur, 2e Brigade steekt de rivier over en vormt een bruggenhoofd.

1945 ----- 12 april donderdag.

HARDONK. Zeer zacht weer. Een nacht en dag vol spanning! Gisteravond begon er al veel gerij van Duitsers. Toen volgde een nacht vol lawaai. Een vliegtuig kwam laag over en wierp lichtkogels. Deze ontploften met veel herrie. Toen sprak de artillerie uit Ugchelen met zware dreunen een stevig woordje mee terwijl uit de verte ook onophoudelijk kanonvuur te horen viel. Daarna vlogen met zware slagen achtereenvolgens de spoorbrug en de andere Kanaalbruggen de lucht in. Alleen de bruggen Deventerstraat, Molenstraat en de Loobrug zijn nog intact. De strijd moet wel heel dichtbij zijn gekomen. 's Morgens drong de werkelijkheid langzaam door. De Canadezen zijn de IJssel over. De bevrijding is nu nog maar een kwestie van enkele dagen! Het schieten hield de gehele morgen aan tot het na 1 uur plotseling verstomde. Het bleef de verdere dag angstwekkend stil. Volgens latere geruchten moeten de Canadezen bij Nijenbeek over de IJssel zijn gekomen. Vandaag trekken voortdurend Landwachters en Duitsers voorbij met zwaar bepakte fietsen, voornamelijk richting Ede en Amersfoort. Zag ook nog een "moffengriet" op een volgeladen fiets zich in "veiligheid" stellen. Steeds zie je zwaar bepakte Duitse wagens en auto's langs komen. Het rijkscommissariaat is vertrokken. De SicherheitsDienst is aan het inpakken. De heren voelen dat hun regiem ten einde spoedt. Nu wachten we vol spanning op de komst van de bevrijders. Zal het zonder of met strijd gaan? Ik heb vanavond wegens het bijzonder zachte weer bij familie buiten kunnen zitten. Alles staat volop in bloei. Kastanjes, linden, berken, lariksen zijn al groen. De eiken en beuken beginnen te knoppen. Het is dit jaar bijzonder vroeg voorjaar. Het was vandaag ook weer fietsen vorderen. Tot het laatst blijft het oppassen. Het is nu (half negen) erg stil op straat, alleen passeren er af en toe wat Duitse wagens.

VAN HOUTUM. De kanonnen in Ugchelen schieten tussen middernacht en twee uur voortdurend. Meestal vuren er drie tegelijk. Het is een oorverdovend lawaai waarna een echo weerklinkt. Niemand kan slapen. Tijdens het kanonvuur worden veel foto's gemaakt. Men hoort de hele nacht kanongebulder in de richting van de IJssel. De artillerie in Ugchelen vuurt 's morgens tussen 6 en 7 en om acht uur opnieuw. Rondom de kanonnen is grote schade. Bij de omliggende woningen is grote glas- en dakpannenschade. Dit lijkt het allergrootst op de Keienberg. Er zijn daar bovendien sponningen uit de ramen en deuren uit de kozijnen gevlogen. Het geschut is van het kaliber 23 centimeter. Het werd vroeger aan de kust gebruikt. Het is erg gecamoufleerd. Tegen ieder kanon staan grove dennenbomen. Dennentakken overdekken het geheel. De moffen hebben op de Keienberg enkele schuren afgebroken. De wanden dienen nu voor camouflage van het geschut. Onze luitenant komt 's nachts om vier uur thuis. Wij horen van familie uit Apeldoorn dat er in de afgelopen nacht een groot aantal kanaalbruggen zijn opgeblazen. De Canadezen vechten volgens geruchten al in Voorst en Twello. De 'Hollandse' SS oefent in het nabij zijnde bos met scherp en gebruikt ook mitrailleurs. Officieren meten de Kooiberg en de Ugchelseberg op. Het doet ons weer aan het plaatsen van artillerie denken. De zware kanonnen in Ugchelen vuren 's morgens vele keren. Gemiddeld éénmaal per drie kwartier. Het inslaan van de granaten is bijna niet te horen. De hele ochtend passeren loslopende paarden in richting Hoenderloo. De dieren zijn door burgers in Apeldoorn gebracht, moffen arresteerden jongelui op straat en namen hen het persoonsbewijs af. Daarna werden deze jongens bevolen de paarden naar Ede te brengen. Gisterenmiddag zijn op de Hoogbuurloseweg alle burgers gefouilleerd. Deze kwestie heeft nog een nasleep. Of het toeval of verraad is weten wij niet. Zij vinden in het huis van Huijgen [Hoogbuurloseweg] een radio en een defecte vliegtuigzender. De eigenaar wordt naar de kazernes overgebracht.
In Apeldoorn zijn weer veel fietsenvorderingen. Een Sprengcommando komt bij de fabriek van Van Gelder aan. De gebouwen worden gelukkig niet opgeblazen. De moffen verwijderen alleen vitale delen uit de turbines. In de afgelopen nacht zijn op de Veluwe in het geheim parachutisten en jeeps gedaald. Het is dan ook te verklaren waarom enkele burgers al Engelse soldaten op punten ver achter het front zien. Het zware geschut in Ugchelen is 's middags bijna niet in actie. In de wei naast ons huis lopen van 1 tot 6 uur weer paarden van de Duitsers. Om 4.30 uur duiken 20 Geallieerde jagers uit de wolken omlaag. Zij mitrailleren niets. Het afweergeschut in Apeldoorn vuurt op de toestellen. De luchtdoek in Hoenderloo schiet drie uur later eveneens op patrouillerende jagers. Het Canadese bruggenhoofd over de IJssel ligt bij Wilp. Het was eerst twee kilometer breed en twee kilometer diep. Radio Oranje spreekt 's avonds over een bruggenhoofd van 1 1/2 x 3 kilometer. De omroeper zegt tot twee maal toe ´De Canadezen rukken op naar Apeldoorn.´ De Duitse posities rondom Arnhem zijn vannacht zwaar beschoten. Tankcolonnes rukken vanuit Deventer tot 15 kilometer voor Zwolle op en maken 600 gevangenen. Het afweergeschut te Hoenderloo vuurt 's avonds om 7.45 en 8.10 uur op patrouillerende jagers. De Duitsers in onze omgeving reageren nog niet op de Canadese overtocht over de IJssel. De honderd soldaten van de 'Hollandse' SS ontvangen nog gewoon les onder de eikenbomen in onze Sprengen. De slager en vele anderen zitten te zonnen. De kapitein slaapt niet meer bij ons maar een 400 meter verder in het huis waar zijn bureau is. Om zeven uur klopt een soldaat aan de deur en geeft een biljet af. Daarmee kunnen wij inkwartieringsgeld bij de Ortskommandant innen. Mijn vader maakt er geen gebruik van. Om 9 uur komen twee moffen op het fabrieksterrein en vragen inkwartiering voor twaalf man. Zij moeten voorts een ruimte hebben om te koken. Dit gebeurt met ketels en niet met een keukenwagen. Zij zullen in de Pakkamer [van de fabriek] slapen. De garage van oom Jan wordt voor het koken ontruimd. Wij horen de hele dag echter met tussenposen artillerievuur in de richting van de IJssel. 's Avonds om tien uur begint een zeer intensief kanonnenvuur in richting Arnhem. Het lijkt op een spervuur en gaat onafgebroken door tot 11.30 uur. Daarna neemt het in hevigheid af.

MOERMAN. De onrust begint in de nacht van woensdag 11 april op donderdag 12. Worden gebeld dat de brug over het kanaal met zware lading van vliegtuigbommen er uit zal gaan. Staan op en zetten alles open. Wel springen de Ericabrug en Spoorbrug maar Deventerbrug niet. Staan 's nachts op en naar beneden om het schieten. Daarna weer naar bed. Om half vier 's morgens moet mijn vrouw [gemeentearts] er uit voor baby in Beekstraat. Komt 7 uur terug, kind is geboren. Werkpraktijk [als arts]die dag gewoon doorgegaan. Heel veel luchtactie. 's Middags naar Hoog Soeren geweest, over Assel omdat op straatweg veel geschoten wordt.

POLITIE. 08.00 uur (voormiddag). De wachtmeester van de Verkeersbrigade gaf kennis dat hem door een Duitse officier was meegedeeld dat enige kilometers de Amersfoortseweg op een lijk ofwel een zwaargewonde lag. De LBD kennis gegeven vanwaar een brancard zal worden gestuurd. Twee wachtmeesters zijn er heen gestuurd.
11.00 uur. Betreffende 08.00 uur rapporteert de wachtmeester dat op de Amersfoortseweg nabij St. Bernard Dal de lijken lagen van vier leden van de Organisation Todt welke door de Wehrmacht zijn weggehaald. Over de oorzaak was niets bekend.
12.50 uur. De LBD geeft kennis dat aan het van de Trekweg bommen zijn gevallen. De hoofdwachtmeester zendt personeel er heen.
14.00 uur. De opperwachtmeester van de verkeersgroep deelt mee dat voor perceel Brinklaan 249 een politieke gevangene door de SD is doodgeschoten. Aan voornoemde opperwachtmeester was opgedragen om het lijk over te brengen naar een lijkenhuisje. Het lijk wordt in overleg met de recherche door hem overgebracht maar het lijkenhuisje van het ziekenhuis aan de Sprengenweg. Daarna treft de opperwachtmeester verder maatregelen.

STERKEN. 02.00 uur. De Genie heeft een brug geslagen en de pontonveer is gereed.
06.00 uur. De Divisie komt nu onder bevel van C.1e Legerkorps, de luitenant-generaal C. Foulkes. Deze heeft tot taak de operaties Cleanser (Arnhem) en Cannonshot (Apeldoorn) te coördineren. 06.00-09.00 uur. De bataljons 48th en RCR steken de rivier over. Vervolgens zetten op 12 april de 1e en 3e Brigade de aanval in richting Apeldoorn. Daarbij kreeg de 1e Brigade de opdracht Apeldoorn te nemen. De 3e Brigade Zuid van de 1e Brigade moest in de richting van Otterlo doorstoten. De 2e Brigade zou in een later stadium de 3e Brigade volgen. Aangezien voor Apeldoorn de verrichtingen van de 1e Brigade van groot belang zijn zullen wij deze Brigade blijven volgen. 10.15 uur. Het bataljon 48th zet vanuit het bruggenhoofd onder zwaar vijandelijk mortiervuur de aanval in op De Hoven. De bataljonscommandant, de luitenant-kolonel Mackenzie, sneuvelt om 15.00 uur in de omgeving van Wilp. Vanuit de Hoven rukken de 48th op in westelijke richting Twello. Het bataljon RCR rukt op de linkerflank van de 48th op in westelijke richting langs de Voordersteeg. Het bataljon HPE wordt om 18.00 uur verplaatst naar de Hoven. al nu ervaren de mannen van de 1e Divisie dat de wijze van optreden van Duitse troepen hier heel anders verloopt dan in Italië. In Italië konden de goed georganiseerde Duitse eenheden in verdedigingslinies het gros van hun troepen steeds weer naar achteren verplaatsten. Hier tussen IJssel en Apeldoorn een samenraapsel van Duitsers die hetzij alleen of in kleine groepen fanatiek weerstand bieden dan wel zich overgeven. Vooral het optreden van deze kleine fanatieke groepen in het bezit van panzerfausten, speciaal geschut, mitrailleurs en mortieren veroorzaakten verliezen. Zij dwongen de Canadese eenheden tot voorzichtigheid. Wetende dat de oorlog op zijn eind liep had luitenant-kolonel Mackenzie bij zijn bevelsuitgifte op 11 april aan zijn commandanten nog de opdracht gegeven geen onnodige risico's te nemen: "We moeten trachten het bataljon intact naar Canada terug te brengen". Dat het bataljon op 17 april 1945 19 doden, waaronder Mackenzie, moest tellen kon niemand op dat moment vermoeden! In de avond van 12 april hadden de 48th Twello genomen en had het bataljon RCR posities bereikt ten zuidwesten van Twello in de omgeving van Leemsteeg - Hartelaar. Dat dit moeizaam was gegaan werd veroorzaakt door het feit dat veel huizen gezuiverd moesten worden van Duitsers.

1945 ----- 13 april vrijdag.

HARDONK. Zonnige dag. Apeldoorn komt in de frontlinie! 's Morgens is het opnieuw fietsen vorderen. Volgens geruchten zouden de Canadezen tot Teuge en Woudhuis zijn opgerukt. Tegen zes uur kwamen plotseling enige granaten van hun artillerie in het dorp neer. Mariëndaal [melkfabriek aan de Deventerstraat 53 hoek Trekweg], de grote gashouder en het huis van de familie Achterberg (Molleruslaan) kregen voltreffers. Helaas was het dochtertje Achterberg gedood. 's Avonds in de schuilkelder van de buren!

VAN HOUTUM. Het kanongebulder in richting Arnhem gaat de hele nacht met tussenpozen door. Voorts horen wij 's morgens artillerievuur in de richting van de IJssel. Duitse kanonnen schieten vanuit oost Apeldoorn naar het Canadese front. In Ugchelen blijft het rustig. De 'Hollandse' SS is gisterenavond plotseling vertrokken. Het is een prachtige opruimen want roofden voortdurend. In de Pakkamer liggen twaalf soldaten en staan drie paarden. De soldaten zijn meest Tsjechen uit Roethenië. Zij werken langzaam en beweren door de arbeidsinzet bij het Duitse leger te zijn geraakt. De bevelvoerende sergeant zegt echter dat het vrijwilligers zijn. Zij dragen allen een snor en zijn waarschijnlijk weinig ontwikkeld. Alles wat zij bezitten is bij elkaar gestolen. Deze soldaten moeten 's morgens ook aardappels schillen. Zij snijden er plaatjes af tot er niets meer van de schil is te zien. Het gaat zeer grof. Zij richten in de woonkamer van het huis van mijn oom een bureau in. Zij vorderen even later ook nog een kantoorvertrek. Wij horen overdag al zo nu en dan mitrailleurvuur in oostelijke richting. Volgens geruchten woeden er infanteriegevechten in Klarenbeek. Er zouden nog geen tanks opereren. De Duitsers blazen daar hun geschut op. Ze kunnen het niet snel genoeg meer vervoeren. Wij horen van familie uit Apeldoorn dat op Het Loo al 's morgens enkele Canadese granaten zijn ingeslagen. Wij horen vanaf 1.30 uur ook granaten fluiten en inslaan. Er gaan 's middags geruchten dat men zich in Apeldoorn niet na twee uur op straat mag begeven. Ons fabriekspersoneel blijft weg. Het zou staan aangeplakt. Niemand heeft het echter gelezen. Wij horen om drie uur dat een granaat de grote gashouder [hoek Deventerstraat en Kanaal] helemaal verwoest heeft. De Duitsers brengen alle schepen in het kanaal tot zinken. Het is verder in Apeldoorn rustig. De elektriciteit is er de hele ochtend tot 's middags drie uur op. Jagers duiken om 3.30 uur in richting Apeldoorn en mitrailleren vele malen het station. Een uur later cirkelen vier jagers boven Ugchelen rond. Plotseling duikt er één zo laag dat wij het toestel door de bomen niet meer zien. Daarna volgt een zware knal terwijl het toestel weer stijgt. De overige drie volgen en laten ook bommen vallen. Alles verloopt vrij snel. De vliegtuigen keren na vijf minuten weer terug en laten opnieuw bommen vallen. Zij duiken voor de derde maal en mitrailleren het object. Een half uur later volgen nog twaalf ontploffingen in dezelfde richting maar wij horen geen vliegtuigen. Het zijn waarschijnlijk tijdbommen geweest. De enkele Duitsers die nog op de fabriek zijn maken zich klaar voor vertrek. Twee auto's (één zonder motor) worden vanuit de kolenloods tot op de weg geduwd. De hele groep van de luitenant schijnt te vertrekken. Twee Duitsers lopen om vijf uur het fabrieksterrein op en zoeken naar een wagen. Ze hebben al een paard. Mijn neef Henk zegt dat er geen wagen is. Zij geloven dit. De platte wagen staat echter onder de rijzenmijt [soort hooimijt van rijshout]. De hele wereld is onder de indruk van het plotseling overlijden van president Roosevelt. Deze staatsman overleed gisterenmiddag om 4.30 uur aan een bloeduitstorting in de hersenen.
De Canadezen staken gisterenavond na een zwaar artilleriebombardement (dit hebben wij goed kunnen horen) de IJssel bij Westervoort over. De Britse marine steunt deze operatie. Deze troepen bereiken na enige uren de buitenwijken van Arnhem. Bij Wilp ligt een pontonbrug over de IJssel. Het bruggenhoofd is zes kilometer breed en tien kilometer diep. De Duitse tegenstand neemt toe. Onder andere van mariniers. Het Amerikaanse derde leger bezet onder meer het beruchte concentratiekamp Buchenwald en bevrijdt 21.000 gevangenen. Ik ga na het avondeten naar de kraters van de bommen. Deze zijn 's middags om 4.30 uur in Ugchelen gevallen. Vier projectielen zijn niet ontploft. Alle bommen zijn naast het doel gevallen. Ze hebben gelukkig geen materiële schade veroorzaakt. De doelen waren de drie kanonnen die bij Prinsen [Hoenderloseweg 44] en op de Keienberg staan opgesteld. Het kanon bij Prinsen is het zwaarste gebombardeerd. Geen van de stukken heeft voltreffers. Niettemin zijn de instrumenten vernield. Op één punt liggen de kraters zelfs 100 meter van het doel. De moffen breken na deze luchtaanval de kanonnen af om ze naar elders te kunnen vervoeren. De burgers in de omgeving leggen de pannen dan ook weer op het dak. De Duitsers eisen 's avonds om zeven uur twee fietsen van ons op. Zij zullen ze zogenaamd weer terugbrengen. De moffen krijgen ze echter niet. Het fluiten van de Britse granaten is 's avonds duidelijker dan voorheen te horen. De kanonnen staan dus dichterbij opgesteld. De oppasser begint 's avonds alles van de luitenant in te pakken. Hij vertrekt om negen uur met een luxe wagen. Canadese troepen proberen 's avonds de brug over het kanaal bij de Gasfabriek [Deventerstraat] over te steken. Van de vier tanks wordt er één vernield. Daarna trekken de andere terug. De Sint Josephstichting [Deventerstraat 459] en de Messenfabriek [Deventerstraat 323a] zijn in Geallieerde handen. De elektrische stroom is 's avonds na zes uur weer op het net. Na tien uur vallen over heel Apeldoorn granaten. Sommige slaan niet zo ver van ons huis in. Het vuren gaat onafgebroken door. In richting Apeldoorn en Velp staan zoeklichten.

BLOEM. Zeldzaam mooi zacht groeizaam weer. Veel gras, de kersen en pruimen bloeien nu volop wit van de bloesem. Voormiddag half 11. Een geschiet met mitrailleurs en zware kanonnen van de richting Achterhoek en Teuge. Een bewijs dat de Canadezen naderen. Ze gebruiken kleine tanks waar ze in Twello mee gezien zijn. Ze hadden de spoorlijn gevolgd vanaf de Worp en waren zomaar verdwenen. De tank bleek een boerderij te zijn ingereden, had de achtergevel vernield en was op de deel gedraaid. Met de mond van het kanon uit het stalraam gericht beschoot hij van daaruit de Duitsers. Over de weg Zutphen - Apeldoorn komen zo af en toe van de boeren in beslag genomen paarden en wagens, in totaal ongeveer tien stuks, door de Duitsers beladen met grote en kleine kisten, koffers en ransels enz. en vertrekken naar Apeldoorn. Deze manschappen zijn de reserves die in Apeldoorn weer nieuwe stellingen moeten maken om de terugtocht te rekken. 's Middag om 2 uur ratelen de mitrailleurs vanaf de Herenstraat en de Withagen. Tevens buldert zeer zware artillerie vanuit het bos van Noltenius en van de Poll. Het gieren van de granaten is niet van de lucht. Passerende Duitsers met Hollandse fietsen hebben kippen aan de fiets en vertrekken richting Apeldoorn. Tegen 3 uur konden we hier één brand in het Woudhuis Holthoeve, twee branden in de Achterhoek en één in de Withagen waarnemen. Mitrailleurvuur van het Woudhuis, Achterhoek, Withagen en Klarenbeek, 12 jagers en 1 verkenner in de lucht. 's Avonds om half zes een zeer zware slag van een inslaande granaat, afkomstig van de richting Achterhoek. Die sloeg bij ons een gat in de stalmuur sloeg en gebroken werd door een twaalftal kisten met voorgekiemde aardappelen die tegen de binnenmuur stonden en zo de nog op stal staande koeien beschermden tegen de splinters. De muur was tot tussen de beide staldeuren gescheurd en de ruiten waren door de luchtdruk eruit gesprongen. Ook het kippenhok zat vol scherven. De muur was 5 centimeter ingedrukt. De koeien hadden geen letsel. Tegen 7 uur, terwijl we nog in de kelder zaten vanwege het hevige granaatvuur, hoorden we geklos over de stenen en meenden nog met Duitse soldaten te doen te hebben. Maar even later hield een tank stil bij de brug over de Wetering en toen zagen we Canadezen lopen die in gebogen houding langs de weg trokken. Even later zagen we manschappen in een lange file vanaf Harm Spijkerbosch achter Gradus Bloem langs komen. Op afstanden van ongeveer 1 meter trokken de Canadezen over ons land en verder langs de Wetering naar het bos van Notenius waar de Duitsers in teruggetrokken waren. 's Nachts in de kelder geslapen.

MOERMAN. Horen 's morgens dat Roosevelt [president van Amerika] is overleden. Er zou een bruggenhoofd zijn bij Wilp. Veel luchtactie. Mijn vrouw gaat uit voor visites. Weinig mensen op straat en op het spreekuur. Mijn vrouw Mien 3 uur weer terug, heeft al patiënten in kelder aangetroffen. Onze kelder zo'n beetje klaargemaakt. Om 6 uur begint gegil [?] van granaten ongeveer elke 5 minuten. De gasfabriek getroffen en aan flarden, één dode. Gaan gekleed in bed, boven. Om 11 uur [23.00 uur] zo erg dat we naar beneden gaan. Zitten met de jas aan in spreekkamer. Tegen 12 uur houdt het op. De hemel naar kant van Zutphen rood gekleurd. Dat is brand in de Eierhal bij het Kanaal geweest. Weer gekleed naar boven in bed. Na 12 uur telkens machinegeweervuur.

POLITIE. 10.30 uur voormiddag. De brandweer meldt dat in de Kraamvrouwenkliniek een granaat is ingeslagen. De opperwachtmeester is er heen gestuurd. De feldgendarmerie en de LBD zijn kennisgegeven.
11.15 uur. Hofstede bewoner van Van Heutzlaan 36 meldt dat in de tuin van zijn woning een niet ontplofte granaat is gevallen. De wachtmeester er heen gestuurd.
11.25 uur. Met betrekking tot 10.30 uur wordt gerapporteerd dat bedoelde granaat door het dak van de bedoelde kliniek is geslagen. Geen persoonlijke ongelukken. Feldgendarmerie en LBD bekend.
11.35 uur. Met betrekking tot 11.25 uur is gebleken dat bedoelde granaat niet is ontploft en in de grond van genoemd perceel ligt. Geen persoonlijke ongelukken of schade. Feldgendarmerie kennisgegeven.
12.30 uur. In aansluiting op 11.25 uur wordt gerapporteerd dat bedoelde granaat door de Brandweer aan de Feldgendarmerie is ter hand gesteld in overleg met Oberfeldwebel Breulich. In bedoelde noodkraamkliniek, gevestigd in perceel Zwolseweg 43, is alleen materiële schade aangericht.
15.20 uur. De LBD geeft kennis dat er bommen zijn gevallen in de omgeving van de Loobrug. Personeel gaat er heen.
19.30 uur. De heer van de Heijden van de hulppost aan de Julianakerk deelt mee dat hij hedenmiddag vanaf de Griftstraat 19 naar het ziekenhuis aan de Sprengenweg heeft vervoerd een zwaar gewonde genaamd Potkamp. Deze woonde Griftstraat 19. Hij had deze verwonding verkregen door inslag van een granaat. Deze persoon was zo zwaar gewond dat hij vermoedelijk wel zal overlijden. Het persoonsbewijs is in het bezit van Van de Heijden voornoemd. Recherche.
20.00 uur. Naar aanleiding van 15.20 uur wordt gerapporteerd dat pand Anklaarseweg 107 is getroffen door bominslag uit een vliegtuig. Het gehele achterhuis is vernield terwijl de bewoonster genaamd L.P. van Oorspronk geboren van Delden onder het puin is geraakt en levenloos van onder te voorschijn is gehaald. Verschillende andere percelen aan die weg kregen glasschade en pannenschade. Luchtbeschermingsdienst bekend.
20.10 uur. Hedenmiddag werden één van de gashouders en de fabriek van Mariëndaal door bominslag getroffen. Enkele personen werden zwaargewond. Luchtbeschermingsdienst bekend.

STERKEN. Bij het aanbreken van de dag ondervinden alle compagnies van het RCR veel last van sluipschutters. De D-compagnie raakt om 08.00 uur in een hevig vuurgevecht met Duitsers in gebouwen in de omgeving van Groot Linthorst.
Om 10.00 uur zijn 32 krijgsgevangenen gemaakt en 5 Duitsers gedood.
Om 11.00 uur had de A-compagnie al 2 pelotons bij de spoorlijn Deventer aan de Veenhuizerweg. Het bataljon HPE nam de opmars van 48th over en probeerde met behulp van tanks door te stoten naar de Loobrug. Het bataljon verloor 5 doden.
Om 02.00 uur op 14 april bereikt het bataljon de omgeving van de brug. Juist toen om 05.15 uur de voorste troepen tot op 50 meter van de brug waren genaderd werd deze door de Duitsers opgeblazen. Het was daarna bij daglicht onmogelijk zich aan de oost-oever van het kanaal op te houden. Dit kwam door het vuur van sluipschutters van de westkant van het kanaal. Het bataljon 48th is de hele dag bezig geweest met het opruimen van de weerstandsnesten in het noordelijk deel van Twello (omgeving Kruisvoorderweg, Basseltlaan). Om 15.00 uur rukt het bataljon op naar de noordrand van Teuge.
Om 19.00 uur had het bataljon RCR de Sint Jozefstichting aan de Deventerstraat bezet. De gebouwen deden dienst als Duits Militair Hospitaal en 789 gewonden vielen in handen van de Canadezen. Het complex werd verdedigd door 2 sluipschutters. Daarvan zag één nog kans een Canadees te verwonden.
Op deze 13e april ontwikkelde zich 's avonds laat nog een rampspoed voor het bataljon RCR.
Van de brigadestaf werd om 21.00 uur het bericht ontvangen dat de Duitsers Apeldoorn hadden verlaten. De Deventerbrug werd door de ondergrondse in handen gehouden. Dit noodzaakte tot onmiddellijk handelen. Nadat een verkenningspatrouille van 2 leden van de Ondergrondse en 3 verkenners waren teruggekeerd met de informatie dat bij de Tol een stuk antitank geschut was vastgesteld werd een gevechtsgroep samengesteld. Deze bestond uit de C-compagnie RCR met 2 peloton tanks 1ste Hussars onder bevel van major Jotcham, commandant van de C-compagnie.

BRANDWEER. De Canadezen waren zo ver opgerukt dat we een aanval op onze plaats ieder ogenblik konden verwachten. De brandweerposten waren dan ook dag en nacht bezet. 's Morgens om 9 uur vloog de eerste granaat over Apeldoorn en kwam terecht in de Noodkraamkliniek aan de Zwolseweg. Het was een groot geluk dat hij daar niet ontplofte anders zouden er vele slachtoffers te betreuren geweest zijn. Wij hebben de granaat die nog gloeiend heet was in een zak gerold en naar de Feldgendarmerie gebracht die er verder maar op moesten passen.
De meldingen volgden elkaar nu snel op.
- 10.55 uur enige boerderijen richting Teuge stonden in brand. Het front lag van Teuge naar de Kar [aan de Zutphensestraat].
- 15.10 uur bommen vielen bij de Loobrug. Wasserij van Oorsprong totaal vernield. Eén dode en veel schade in de omgeving.
- 23.40 uur zwaar granaatvuur op Apeldoorn. De meeste bewoners huisden in de kelders of andere schuilplaatsen.
Daar ik verwachtte dat de Duitsers nu elk ogenblik zouden vluchten en dan al het rijdbare materiaal zouden meenemen besloot ik om de brandweerpost van de Loolaan weg te nemen. De oude Mercedes maakten we onklaar zodat de moffen daar niet mee weg konden komen. Bij mij aan de Asselsestraat bracht ik de materiaalwagen, een motorspuit en een waterleidingkar. In de kalkkelder die ik voor schuilkelder had ingericht en waarin 6 slaapplaatsen waren was plaats voor 23 personen. De ladderwagen had ik in de buurt opgeborgen zodat ik die ieder ogenblik te voorschijn kon halen. Van de Luchtbeschermingsdienst was niet veel meer over. Ik meende dat wij de enige dienst waren die nog functioneerde. Het werd echter steeds moeilijker om de boel aan het draaien te houden. De telefoon werd uitgeschakeld waardoor alle posten als afzonderlijke eenheden kwamen te staan. Tot overmaat van ramp viel de elektriciteit uit en even later ook de waterleiding. Ik had in totaal nog 40 liter benzine voor mijn motorspuiten en auto´s. Voor het geval de benzine zou zijn opgebruikt had ik bij mij in de garage nog 2 oude handspuiten klaar staan. Ik ging zelf bij mij op het dak zitten om te zien waar branden ontstonden en had besloten om alleenstaande huizen die geen gevaar voor de belendingen opleverden stil te laten branden. Alleen wanneer in het centrum brand uitbrak zouden wij uitrukken.

1945 ----- 14 april zaterdag.

HARDONK. Bewolkte lucht. Voortdurend schieten en gedreun. Eén der Canadese tanks doorgedrongen tot bij de versperring voor de Kanaalbrug. Helaas werd deze door de Duitsers onklaar geschoten waardoor de Canadezen tot De Tol achteruit moesten. Nergens is het hen nog gelukt over het Kanaal te komen. De pakhuizen van de Eierhal, het gebouw Coöperatie Molenstraat, het pakhuis van de Rottingfabriek in brand of beschadigd bij het bombardement van de Canadese artillerie. Dit begon plotseling tegen half tien 's avonds, alles trilde en beefde. Het leek of mijn ruiten er aan moesten maar gelukkig bleven ze heel. Er was wel veel schade bij de Jachthoornlaan, de Jachtlaan en de omgeving van de Molenstraat. Aan de Rembrandtlaan [de Rembrandtlaan liep toen van de Deventerweg tot de Trekweg] met daar in de buurt nogal wat vernield door de tankgevechten en de schietpartijen. De toren van de Julianakerk was zwaar beschadigd.

VAN HOUTUM. 's Nachts om vier uur vallen opnieuw vrij veel granaten. Echter ten westen van Apeldoorn. Het lijkt ons of het verkeer over de Amersfoortseweg onder vuur wordt genomen. Om zeven uur komt een andere groep Tsjechen met huifkarren op het fabrieksterrein. Zij zijn uit Wekerom afkomstig. Tot de paarden behoren onder andere twee gevorderde dieren die door de eigenaren (burgers) moeten worden verzorgd. Zij proberen zo lang mogelijk bij hun paarden te blijven om deze later weer naar huis te kunnen meenemen. Ugchelse boeren zitten met hun gevorderde paarden in Wekerom en boeren uit Wekerom in Ugchelen. Een andere colonne met keukenwagen rijdt het grint naar ons huis op. Zij willen alle huifkarren rondom onze woning parkeren. De keukenwagen moet in de garage staan. De sergeant eist dat wij de garage openen. Het vlees moet er maar uit. Hij trekt na enige woordenwisseling terug. Daarna verdwijnen alle wagens in richting Apeldoorn. Deze inkwartiering is gelukkig verhinderd. De Roetheniërs moeten de huifkarren afladen die het fabrieksterrein zijn opgereden. Alles wordt op één punt neergezet. Het ligt enigszins achteraf. Daardoor wordt veel gestolen. Zo haal ik er bijvoorbeeld een paar laarzen uit. In de wei naast ons huis open zes paarden en in een andere vijf. De moffen jagen in alle weiden in de omtrek paarden. De vijand brengt ruim honderd meter van de fabriek drie stukken licht veldgeschut in stelling. Alle kanonnen staan of tegen een huis of in een schuur bij een woning. Zo staat er één tegen het huis van Jansen. De kanonnen beginnen om 10.30 uur te schieten. Het zijn zware knallen waarvan de ruiten trillen. Wij zetten uit vrees voor glasschade alle ramen open. Men ziet bij het afschieten reuzen steekvlammen uit de kanonnen. Het geschut vuurt in richting Beekbergen. Daar horen wij ook voortdurend artillerie inslagen en licht mitrailleurvuur. Onze luitenant is eerst 's nachts om vier uur uit Ugchelen vertrokken. Vier van zijn auto's zijn op een kruispunt door granaten getroffen en gekanteld. Zijn afdeling moet naar Hilversum en kan niet meer over de Amersfoortseweg. Daardoor slaan ze de mulle Hoogbuurloseweg in. 's Nachts is er over deze zandweg een druk verkeer. Vele wagens zijn voor deze weg te zwaar beladen. Op één punt liggen dan ook 14 balen stro die door hen achtergelaten zijn. De Duitsers steken in Apeldoorn de Eierhal in brand. Het was een opslagplaats van de SS De brand mag niet geblust worden. Een deel van de opgeslagen goederen, waar onder suiker, is nog onder de burgers uit de omgeving verdeeld. De Canadezen zijn nog nergens over het kanaal. De Duitsers maken van alle huizen aan de westelijke oever mitrailleursnesten. Alle gisterenavond op Apeldoorn afgeschoten granaten vielen in de buurt van kruispunten. Er zijn dan ook enkele huizen verwoest. Van één gezin is een dochter gedood. De moeder werd zwaar gewond in het ziekenhuis opgenomen.
De SD vertrekt uit Apeldoorn maar schiet eerst nog een aantal gevangenen (volgens geruchten 20) uit de kazernes dood. Onder hen zou zich de vroegere loco-burgemeester Gosker bevinden. Men mag zich in Apeldoorn alleen 's morgens en wel tussen 9 en 12 uur op straat begeven. Wij horen de hele middag artillerievuur in richting Beekbergen. Deze granaten ontploffen in Apeldoorn. Het lijkt ons Duits geschut dat op de wijken ten oosten van het kanaal schiet. Enkele kanonnen staan niet verder dan één kilometer. De kanonnen bij Jansen schieten om 5.15 uur weer. Het vuren houdt enige tijd aan. Het is op Beekbergen gericht. Alle afgelopen maandag in de omgeving neergelegde munitie wordt weer weggehaald. De Canadezen bezetten de helft van Arnhem. Daaronder de beide stations. Eén colonne dringt tot het vliegveld Deelen door. Ten oosten van Apeldoorn worden Teuge en Twello bevrijd. De Tsjechen richten 's middags onze timmerschuur in voor paardenstal. 's Avonds staan er zeven paarden in. De hele avond komen nieuwe paard- en wagens aan. In totaal zijn er in de fabrieksgebouwen 24 paarden ondergebracht. De Roetheniërs worden 's nachts bewaakt en mogen hun slaapplaats niet verlaten. Bij oom Jan wordt een luitenant ondergebracht. Hij is aan de enkel gewond. Deze officier commandeerde vanuit de toren van de Julianakerk (aan de overkant van het kanaal) [Deventerstraat] een batterij geschut. Een Canadese tank schoot de trap uit de toren kapot. Daardoor viel hij naar beneden. Duits geschut vuurt om 8.30 uur vanuit Beekbergen naar het zuiden. Zouden er tanks tot Woeste Hoeve zijn doorgedrongen? Intussen wordt al het vlees uit de garage opgehaald. Kleine jongens helpen mee het te vervoeren. Ze houden voor zichzelf nog worst en enkele bekers vet achter. Al het vlees gaat naar Kootwijk. Een half uur later komt een soldaat aan de deur en vraagt onderdak voor acht personen. Wij sturen hem naar het pension Eljo-Zamy. Het zware geschut bij Harskamp blijft op Arnhem vuren. Het geschut rondom Apeldoorn begint om 10.15 uur te vuren. Het is op het kanaal gericht. Het gaat onafgebroken door tot 11.30 uur. Wij horen om 11.10 uur ook mitrailleurvuur. In Apeldoorn woeden twee grote branden. Een zoeklicht schijnt tegen de hemel. Er vallen ook enige Canadese granaten. Naar wij later horen krijgen de bedieningsmanschappen van de Duitse kanonnen sterke drank wanneer er vijandelijke granaten in hun omgeving vallen.

BLOEM. Een af en aan rijden van manschappen en materiaal. Vooral in de bossen van Notenius zit nog tegenstand. In een bos bij Jan Tol zijn vijftien Duitsers gevangen genomen. In de namiddag kwam vooral vanaf de spoordijk Klarenbeek – Apeldoorn tegenvuur van de Duitsers. De boerderij van Gerrit Hartgers, waar de Duitsers niet uit wilden, is in brand geschoten. Tegen 4 uur kwamen de granaten van de Duitsers hier vlakbij in de wei terecht. Ze schoten vanaf de spoordijk op het kanon dat hier achter het bakhuis van Steven Hofenk stond. Hierdoor en tevens door het geweldige knallen van het Tommie kanon is Marie met de kinderen vier dagen naar Gerrit Elsebroek geweest in de Posterenk. Ook tegen 10 uur in de avond weer een zeer hevig artillerievuur uit het westen. De granaten gierden over ons buis.

MOERMAN. Op de hoek van de Tutein Noltheniuslaan staat een Duitse soldaat. We mogen alleen van 9 tot 12 uur op straat. Om 9 uur Mien naar kraamvrouw, de Ruyterstraat, maakt daar de kelder in orde, gaat nog niet door, is om 12 uur terug. Geruchten dat de Canadezen aan de Trekweg zitten en bij de Tol. Nu en dan geschiet. Gaat hele dag door. Géén vliegtuigen. Om half negen [20.30 uur] naar bed. Er wordt geschoten. 9 Uur opgebeld voor de kraamvrouw. Mien op weg onder hevig kanongebulder. Het wordt steeds erger, vooral rond 11 uur. Er is brand. Het knetteren van de vlammen is te horen. Geratel van machinegeweren. Drie gewapende Duitse soldaten kloppen aan en slaan ruitje stuk omdat een kaars brandt. Loop gekleed door het huis, lig een poosje in de spreekkamer. In de nanacht wordt het minder. Mien om half acht terug. De baby in kelder geboren. Het geschutvuur die nacht dichtbij. Een harde slag gehoord. Het geschiet houdt daarna op. Brug gesprongen. Al die tijd ervoor de ramen open gehad.

POLITIE. 11.45 uur voormiddag. LBD [Lucht Beschermings Dienst] geeft kennis dat een ontplofte granaat is terecht gekomen in de tuin van pand Arnhemseweg 65. Brandweer en Feldgendarmerie is kennisgegeven.
12.15 uur. Er wordt kennisgegeven dat door granaatinslag brand is ontstaan in pand Christiaan Geurtsweg 9. Brandweer en LBD is kennisgegeven.
12.45 uur. Er wordt kennisgegeven dat een niet ontplofte granaat is terechtgekomen in het Consultatiebureau aan het Sophiapark. De Brandweer en Feldgendarmerie is kennisgegeven en ook de LBD
13.00 uur. Wordt kennisgegeven dat bij de Kokosfabriek aan de Arnhemseweg een niet ontplofte granaat is neergekomen. Brandweer en Feldgendarmerie kennis gegeven alsmede de LBD

STERKEN. Om 03.00 uur reden 2 tanks met een onderlinge afstand van 100 meter met volle vaart in de richting van de Deventerbrug met de opdracht de brug te bestormen. Daarna zou op afroep de C-compagnie gezeten op de 8 overige tanks aantrekken en een bruggenhoofd vormen. Een wegversperring tussen de Tol en de kerk werd snel genomen. Maar toen de eerste tank met volle kracht op de wegversperring bij de Deventerbrug stootte was de bemanning verbijsterd over de sterkte van deze versperring. Van verschillende kanten werd door Duitsers met panzerfausten het vuur geopend en de tank raakte in brand. De tankcommandant wist nog de 2e tank te bereiken. Deze was inmiddels ook geraakt en begon te branden. Deze tank kon nog keren. In volle vaart reed de brandende tank terug richting Sint Jozefstichting. Helaas reed deze tank in de duisternis met volle vaart in op de eerste van de acht tanks. Deze waren beladen met soldaten van de C-compagnie. Hierdoor vele ernstig gewonden bij de C-compagnie! Het bleef die 14e april echter voor het RCR niet bij één ramp! In de ochtenduren rapporteerden burgers dat Duitsers in groten getale ten oosten van het kanaal waren gezien.
Om 11.00 uur had de B-compagnie op zijn linker flank contact met de 3e Infanterie brigade Het bataljon HPE meldde zich ten oosten van de Loobrug in Anklaar. Te 17.30 uur zou er door Commandant RCR een nieuw aanvalsbevel worden uitgegeven voor de aanval op Apeldoorn. Met de 48th op de rechterflank moest het RCR het gebied ten noorden van de Deventerstraat zuiveren en doorstoten naar het kanaal. Het tijdstip van de aanval was bepaald op 23.00 uur. Juist vóór de aanvang van de bevelsuitgifte in een huis langs de Deventerstraat tussen de Jozefstichting [nu Spatie] en Laag Buurlo sloeg daar een 15cm-granaat in de dichtbevolkte kamer. Daar vond net de bevelsuitgifte plaats. De granaat explodeerde niet maar de kapitein Sims, commandant van de D-compagnie, en een pelotonscommandant van 1st Hussars werden op slag gedood. Het huis werd direct daarna getroffen door verschillende granaten van SP-geschut. Men kon slechts door de ramen het pand verlaten. Om 23.00 uur begonnen RCR en 48th de zuiveringsactie van het oostelijk deel van Apeldoorn ten noorden van de Deventerstraat.

BRANDWEER. - 1.19 uur. Het kruispunt Jachtlaan met de Soerenseweg onder zwaar Canadees artillerievuur. Even later zag ik al een brand opkomen. Daar in die omgeving geen water te krijgen was besloot ik het huis maar te laten branden. Het vuren was niet van de lucht. De granaten suisden over mijn hoofd. Ik heb vele gebouwen zien branden die wij geen hulp konden bieden. Dat was een hard gelag. - 's Morgens om 4.35 uur zag ik achter in de Molenstraat een tank branden. Een geweldige vuurzee met een roetzwarte walm erboven.
- Om 5.13 uur staken de moffen de Eierhal in brand. De brandpost 8 die daar het dichtst bij was rukte niet uit. Ten eerste om het gevaar vanwege het hevige granaatvuur en ten tweede zouden de moffen iedere bluspoging met geweld verhinderd hebben. Zo brandde onze Eierhal tot de grond toe af.
- 12.30 uur brandde een huis vlak naast de RK-kerk aan de Trekweg af.
- 19.00 uur. De bijgebouwen van de Eierhal werden in brand gestoken.

1945 ----- 15 april zondag.

HARDONK. Bewolkte lucht, goed weer. De lange nacht in een kille schuilkelder viel niet mee. De gehele zondag zwaar geschutvuur. Telkens hoor je de granaten overgieren. Vannacht opnieuw gevaarlijke momenten daar de Canadese artillerie om ons onbekende reden precies op het centrum schoot. Gelukkig was er bij mij geen vernieling wel lagen granaatscherven in het gangetje. In de buurt was er veel schade. Het dak achter Ali Schut was geheel stuk. Een treffer op het dak van Ten Bosch aan de van Kinsbergenstraat. Een voltreffer op de pui van Witteveen. In de voorgevel van Feijen waren alle ruiten verbrijzeld. Het pand van Bennink was ook geraakt. Een kar met paard getroffen. Daarbij werd 1 Duitser gedood en twee gewond. Verder waren er nog meer huizen geraakt. Op straat was het erg stil daar we sinds gisteren alleen van negen tot twaalf uur op straat mogen. De Duitsers hebben alle stationsinstallaties (seinen, kranen, wissels) in de lucht laten vliegen. Ze halen overal de kabels weg en rekenen er dus op te moeten verdwijnen. Er is vandaag ook veel met lichtere wapens geschoten en gemitrailleerd. De Canadezen zijn tot ongeveer bij het Kanaal doorgedrongen maar komen er nog niet over. De weerstand van de Duitsers schijnt heel sterk te zijn. Geen mens weet echter precies wat er gebeurt en waar de bondgenoten zitten. Behalve op bovengenoemde plaatsen hebben ook de Catharina van Reesstraat en de Bosweg door het bombardement veel schade opgelopen.

VAN HOUTUM. Mijn vader roept me 's morgens om 6.45 uur uit bed. Hij zegt dat we het huis moeten ontruimen. Van een vergelijk met deze moffen is geen sprake. Zij vinden het niet erg als wij het huis moeten ontruimen want in Duitsland zijn miljoenen burgers hun huis kwijt (dat scheelt ons wat!). Ik heb me nog nooit zo snel aangekleed als toen. Iedere huisgenoot is bezig het nodige weg te brengen. Al spoedig hebben we ook hulp van drie familieleden uit het huis van oom Jan. Het éne wagentje na het andere verdwijnt vol beladen naar de fabriek. Daar wordt het tijdelijk op de kantoren neergelegd. Een uur later komt ook onze dienstbode. Zo zijn we met ons twaalven aan het uitdragen. Alles gaat mee tot de traplopers en de kleine lampjes toe. Wij verbreken de stroom (6 volt) naar het woonhuis. Het meubilair blijft echter met wat rommel in de kasten achter. Te oordelen naar wat op de kantoren en later ook in de fabriek is 'neergegooid' begrijpen we zelf niet hoe dat alles in drie uur is vervoerd. Het vervoer van de aardappels vraagt de meeste tijd omdat deze weer in zakken moeten worden gedaan. Om acht uur komen er al twee schildwachten voor de deur staan. Zij zijn niet hinderlijk bij het transport. Twee uur later verschijnen nog meer soldaten. Om elf uur komen de eerste officieren aan met een auto. Al snel liggen de pantservuisten op de tafel en de machinepistolen in de stoelen. Ook zij zeggen niets dat we nog steeds in huis komen. Wij vinden later bij inspectie van het huis nog het een en ander. Daarvoor is nog een wagentje nodig. Mijn tante is zo bereid ondanks inkwartiering in haar huis ons nog een zitkamer af te staan. Wij zullen er voortaan huizen. Twee kantoorruimten (de derde is gevorderd) worden slaapkamers. Mijn neef en ik slapen op de fabriekszolder. Wij eten eerst om 10.30 uur maar kunnen het brood op dat moment niet vinden. Gelukkig heeft mijn zuster gisterenavond al pap gemaakt. Er is nog heel wat tijd nodig om de kantoren van opslagplaats in slaapkamers te veranderen. Wij brengen het meeste achter het hek bij de papiermachine. Eén van ons gaat 's middags nog weer naar huis. Er slapen vele moffen. Weer anderen hebben alles nagezocht en door elkaar gegooid. Eén kookt zijn eten op het fornuis. Op de tafels liggen stafkaarten. Bij de salon komen veel telefoonkabels samen. In het bos rondom de fabriek staan veel paarden met wagens. De meeste soldaten liggen op de grond te slapen. De wagens zijn voor het merendeel beladen met paardenvoer zoals hooi, haver en stro. Er zijn ook twee luisterposten. Op één toestel is een antenne van ruim vijf meter hoogte geplaatst. Deze steekt juist boven de boomtoppen uit. De Roethenen brengen alle paarden in de weiden. Daarvan twaalf in die naast ons huis. Eén van die dieren valt om en blijft liggen. Enkele soldaten zetten het paard weer rechtop. Daarna graast het verder.
's Morgens passeren vrij veel stukken licht veldgeschut in richting Hoenderloo. De auto's keren na een uur weer terug. Echter zonder kanonnen. Dit geschut is dus ook weer ergens opgesteld. Onder de kolenloods van de fabriek staan twee mobiele kanonnen geparkeerd. Motorordonnansen rijden af en aan. Zowel bij ons huis als bij de fabriek. 's Morgens schieten lichte kanonnen vanaf de Kooiberg. Zij worden na korte tijd weer verplaatst. De moffen maken de drie kanonnen bij Jansen klaar voor vervoer. Deze hebben gisteren onder andere op Eerbeek geschoten. De hele middag passeren dwangarbeiders lopend in richting Hoenderloo. Zij komen van de weg Loenen - Beekbergen. Het zijn meest jongelui. Deze zijn bij razzia's opgepakt. Ze moesten voor de Duitsers tussen Dieren en Arnhem verdedigingswerken aanleggen. Zij zijn gevlucht en willen naar hun woonplaatsen. Volgens hen is Woeste Hoeve al bevrijd. Hun doel was via Woeste Hoeve en Otterlo naar Utrecht te lopen. Hiermee is verklaard waarom wij 's middags zowel artillerie- als mitrailleurvuur in zuidelijke richting horen. De Duitsers brengen 's middags de munitie die de 'Hollandse' SS heeft achtergelaten op het bouwland van Melissen tot explosie. Hierdoor ontstaat in de omgeving glasschade. Daaronder bij mijn broer. Een buurman vraagt ons al om karton om de ruit te vervangen. Canadese troepen zuiveren heel Arnhem van Duitsers en bezetten Deelen. Het bruggenhoofd over de IJssel bij Wilp wordt drie kilometer naar het zuiden uitgebreid. Voorhoeden vechten (aldus de BBC) in Apeldoorn ten westen van het kanaal. Hierover is ons niets bekend. Radio Oranje spreekt van een zware strijd in Apeldoorn. De Canadezen bereiken op de Veluwe Terlet. Om zes uur begint Duits geschut één kilometer van ons huis in richting Apeldoorn te vuren. Het wordt beantwoord. Daardoor slaan in de omgeving van de Koudhoornlaan enkele granaten bij woningen in. Op de Ugchelseberg en omgeving staat zwaar antitankgeschut opgesteld. De hele middag passeren lichte kanonnen in richting Hoenderloo. De eerste paard-en-wagens vertrekken om zeven uur uit het omliggende bos. Zij komen in richting Apeldoorn voorbij en slaan de weg naar Hoog Buurlo in. Het is onbegrijpelijk waar alle schimmels vandaan komen. Voorts zien we veel raspaarden voor de huifkarren. Een trein boerenwagens passeren om zes uur in richting Hoenderloo. Enige uren later keren ze terug. Het schijnt dat de weg naar Ede is verbroken. Op één van deze wagens staat een jongen van hoogstens tien jaar. Hij draagt al een revolver. Er passeren ook vrachtauto's in richting Apeldoorn. Deze trekken steeds twee andere wagens (ook eenmaal een pantserwagen). Het is oud materiaal. Op vele auto's en karren staat geschilderd 'Lever dod als sklaf.' De luxe wagens zijn volgeladen met koffers. Het doet ons aan een vlucht denken. Duitse soldaten komen na 7.30 uur lopend in richting Hoenderloo voorbij. Het begint er op te lijken dat het zwaartepunt van de Canadese aanvallen niet bij Apeldoorn maar bij Deelen ligt. De meeste soldaten zijn 16 tot 18 jaar oud. Enkele van hen zijn in burger gekleed. Het zijn allen NSB-ers die aan het front worden ingezet. Zij beschikken alleen over een geweer. De anderen zijn gewapend met geweren (ook snelvuur), mitrailleurs, pantservuist en pantserschrik (niet veel) en handgranaten. Sommigen dragen de mitrailleurbanden om de nek. Enkele soldaten vervoeren hun ransel en verdere uitrusting op gevorderd materiaal zoals rolwagen, driewielers en karretjes. Uit de meeste vervoermiddelen is te zien dat de eigenaars deze met moeite van weinig materiaal gebouwd hebben. Eén groep trekt een kar met massieve houten wielen. Het lijkt wel op de Romeinse tijd. Verder hebben zij fietsen. Alle met massieve banden. Enkele soldaten proberen nog te zingen maar de meeste zijn overmoe.
Intussen maken de Tsjechen zich klaar voor vertrek. Zij moeten onder meer munitie vanuit kisten in rekken van de twee kanonnen laden. Het gaat langzaam maar na wat geschreeuw van de sergeant gaat het wat vlugger. Het geschut vertrekt om 8.15 uur in richting Apeldoorn. Een kwartier later vallen Britse granaten in Ugchelen. Enkele scherven komen bij de fabriek terecht. Een Duitse soldaat raapt er één op van ongeveer 8 vierkante centimeter. Alle soldaten zijn plotseling van de weg. Een tractor rijdt het fabrieksterrein op en zoekt dekking achter een muur. Nieuwe Duitse troepen komen om 8.40 uur voorbij. Het Duitse geschut in Ugchelen begint om 9 uur weer te vuren. De bij Jansen staande kanonnen zijn naar elders vervoerd. Intussen passeren er ook vliegtuigen op weg naar Duitsland. Alle Tsjechen vertrekken om 9.30 uur, behalve twee wagens. Zij laten bij oom Jan het één en ander achter. Daaronder steenkolen en ingemaakte bonen. Om 10.15 uur beginnen vrij zware kanonnen ten westen van de fabriek (dit vuurt voor het eerst) in richting Apeldoorn te schieten. Alles is tijdens de ontploffingen verlicht. De laatste twee wagens van de Tsjechen vertrekken om elf uur. Daarna bergen Henk en ik de achtergebleven munitiekisten op. Mijn neef laat daarna het paard wat draven. Het is sinds vier dagen niet uit de stal geweest en zodoende aan het oog van de moffen onttrokken. Het is best mogelijk dat het weer lange tijd op stal moet blijven. Bij ons woonhuis loopt een schildwacht die zo nu en dan eens een lantaarn aansteekt.

BLOEM. Een rustige nacht doorgebracht in de silo terwijl de Tommies in ons huis sliepen. Tegen 10 uur in de morgen weer een hevig gebulder wat van Apeldoorn kwam. De granaten sloegen op een 30 meter afstand in. Men zegt dat de Tommies erg onrustig worden omdat er geen berichten meer binnen gekomen zijn van oprukkende troepen naar Apeldoorn. Later meldt men dat de zenderauto kapotgeschoten was. Tegen de middag is hier een kind van Gerrit Hendriks doodgereden bij zijn huis, een dochter van bijna twee jaar oud. De stop is opgeheven. Er komen nu zeer veel wagens, tanks, pantserwagens en vrachtwagens via de Posterenk en de Achterhoek naar Apeldoorn, dat de 17e is vrijgekomen. De Tommies hebben Apeldoorn van noord naar zuid omsingeld en de Duitsers zijn er, door de toen nog aan het westen gebleven opening, uit teruggetrokken. Van de verdediging van Apeldoorn zijn hier niet veel granaten terecht gekomen. Wel vocht men toen nog tegen de hier in het bos van Nolthenius zittende Duitsers die 's nachts met kanonnen en vlammenwerpers bewerkt zijn. Daar zijn nogal veel Duitsers en Canadezen mee gesneuveld. De Duitse soldaten zijn bij de bosrand begraven. De kanonnen zijn gestationeerd bij Lobbers in de buurt van de Holthoevestraat. Bij Jan Hissink zaten 20 Duitsers maar die gaven zich over. Ook in het verleden jaar afgebrande huis van Jan Slijkhuis zaten toen nog Duitsers in de kelder. Het Vrijland is door de Tommies in brand geschoten. Ook het huis van Lammert Liefrink is, doordat de Duitsers zich daar ophielden, door het hier staand Canadees kanon doorzeefd met granaten.

MOERMAN. Mijn vrouw Mien probeert uit te slapen. Er komen 3 patiënten aan haar bed. Om 3 uur de straat op voor visites terwijl het granaatvuur al is begonnen. Zeer griezelig. Horen het gegier en de knal van de inslag vaak dichtbij. Zeer zware slag. Protestantenbond [kerk] geraakt, brug Oranjepark en andere punten in de omgeving. Mien gelukkig behouden thuis. Zij is onderweg door een mof op wapens gefouilleerd. Maken een bed in de spreekkamer klaar. Het granaatvuur begint weer. Slapen gekleed een beetje. Rond tien over één een zware knal vlakbij, glasgerinkel, stank, gesis en geruis van stromend water. Vluchtig de schade opgenomen. De kelder in, gezeten maar niet geslapen. Telkens inslag dichtbij, onder andere bij Henkemans [Tutein Noltheniuslaan 2, advocaat en procureur].

POLITIE. 20.00 uur namiddag. Geeft burgemeester Pont namens de Wehrmachtskommandant kennis dat aan de burgers van Apeldoorn moet worden meegedeeld dat ingrijpen van burgers in de oorlogshandelingen gestraft zal worden met het in brand steken van de gemeente. Tevens verzoekt hij aan de Korpschef zich in verbinding te stellen met de Oberleutnant Kolbmuller om te vragen wat met de arrestanten in de Willem III kazerne zal gebeuren. Tegen plunderaars moet met de meeste gestrengheid worden opgetreden. Zij dienen in elk geval in arrest te blijven.

STERKEN. Het was bijzonder moeilijk om tijdens de duisternis zonder de steun van tanks voorwaarts te gaan. Het kruispunt de Tol moest met een aanval van 2 pelotons veroverd worden maar 200 meter verder werd de vijandelijke weerstand al weer heviger. Alle huizen langs de straat herbergden Duitse weerstandsnesten. Besloten werd het daglicht af te wachten en met steun van tanks verder te gaan. De hele dag hebben de beide bataljons RCR en 48th moeten besteden om vijandelijke weerstanden op te ruimen. Vele krijgsgevangenen werden gemaakt. Tegen 20.30 uur hadden 2 compagnieën van bataljon RCR het kanaal bereikt in Welgelegen-zuid en de brug Molenstraat. Het bataljon 48th had om 17.30 uur ook het kanaal bereikt ten noorden van de Deventerbrug tot plusminus 300 meter noorden van de sluis. Ook hier in het gebied Zevenhuizen werden tientallen krijgsgevangenen gemaakt.

BRANDWEER. - kwart over 12 zag ik een brand achter aan de Doggersbank nabij de Deventerstraat. Op grotere afstand in oostelijke en zuidoostelijke richting brandde vele boerderijen af. - 16.04 uur. Zwaar granaatvuur op Apeldoorn. Perceel 125 aan de Arnhemsestraat werd getroffen en brandde in de kap. Daar het een dubbel woonhuis was rukten wij uit. Om benzine te besparen maakten we gebruik van de Materiaalwagen als trekker. De jongens gingen lopend en trokken de spuit naar de brand. De geboorde brandput nabij de Oranjestraat heeft daar zijn dienst bewezen. Het mocht ons gelukken het andere woonhuis te behouden. De nacht leverde behalve veel granaatvuur geen bijzonderheden op.

1945 ----- 16 april maandag.

HARDONK. Stralende lentedag. al vroeg op straat -in weerwil van het verbod- om de vernielingen bij Witteveen en omgeving te zien. Tot in de morgen was het nog rustig, slechts af en toe een knal. Het geallieerde verkenningsvliegtuigje cirkelt voortdurend boven de plaats. Duits luchtafweergeschut schijnt er niet meer te zijn! De mensen kijken naar de verwoestingen van de afgelopen nacht. De winkels zijn gesloten. De waterleiding geeft vandaag geen water. Men zorgt vroeg voor eten daar niemand weet wat er gebeuren kan. Het is zaak bij het minste gevaar van granaten direct de schuilkelder in te duiken. Nog steeds krijgt geen mens een duidelijk beeld van de situatie. Burgers staan over het Kanaal met elkaar te praten. Duitsers met de vinger aan de trekker liggen overal verdekt opgesteld. Apeldoorn betaalt wel een zekere tol aan de bevrijding. In de nacht brandde het papierpakhuis van de firma Van Reekum bij het Kanaal af terwijl er doden en gewonden zijn te betreuren. Allen snakken naar de beslissing. 's Middags verschenen enige toestellen die eensklaps zwaar mitrailleurvuur afgaven en bommen lieten vallen. De eerste keer kon ik nog hals over kop in de schuilkelder komen. De tweede maal moest ik stijf tegen de gangmuur gaan staan.
Het is half vier in de middag. De zon straalt en ronkend maakt het verkenningsvliegtuigje zijn rondjes boven Apeldoorn. Kort en scherp klinkt telkens het Canadese geschut. Fluitend vliegen de granaten over en slaan met een felle slag in. Stil en uitgestorven ligt de Hoofdstraat er bij. Bij het postkantoor [Deventerstraat hoek Markt] steekt een groepje Duitse soldaten voorzichtig de Deventerstraat over en trekt, dekking zoekend onder de bomen, in de richting van de brug. Een enkele Duitse wagen rammelt voorbij. In de avond was er telkens nog granaatvuur onder andere op de omgeving van de Asselsestraat. Tegen 6 uur proberen de Duitsers installaties op het postkantoor [antennes en draden] te vernielen. Dit lukte echter niet daar even tevoren de laatste kabels "verdwenen" waren. Even later passeren wat karren met koffers, moffen op fietsen en tandems richting Amersfoortseweg. Al vroeg in de schuilkelder en 's avonds zware ontploffingen die later veroorzaakt bleken te zijn door het opblazen van de munitie in Hoog Soeren.

VAN HOUTUM. Het Duitse artillerievuur gaat de hele nacht met tussenpozen van een kwartier door. Zo nu en dan staan zoeklichten boven Apeldoorn en beantwoorden de Britten het Duitse vuur. Een batterij kanonnen vertrekt 's morgens uit Ugchelen. Met het oog op Canadese tanks rijden aan deze colonne twee auto's met antitankgeschut voorop. Alle kanonnen worden naar Milligen overgeplaatst. Gisterenavond zijn bij mijn neef Arnold (1 1/2 kilometer verder) granaten ingeslagen. Eén viel om 6.30 uur op het afdak naast de garage. Daaronder had nog een kwartier geleden een kind vertoefd. In zijn omgeving zijn er samen 25 inslagen. Vele kraters zitten in zijn tuin. Er is geen menselijk letsel. Evenals op de Eendracht waar echter zeer grote materiële schade is aangericht. 's Nachts komen weer nieuwe soldaten op de fabriek. Er staan drie karren met allerlei rommel. De autoschuur was acht uur eerder nog een paardenstal. Daarin slapen nu ruim 40 moffen op stro dat over de uitwerpselen van de paarden is gelegd. In de fietsenschuur ligt een zwaar gewonde. Het zijn soldaten van verschillende eenheden. Onder hen bevinden zich veel douanebeambten. Zij hebben aan het kanaal in Beekbergen een huis moeten achterlaten. Daar was hun gehele aan de IJssel in beslaggenomen voedsel opgeslagen. Eén van hen deelt nog stukken spek uit. Dat was natuurlijk van hongerende westerlingen gestolen. Het lijkt ons echter erg vies. Eén kar is voor het paard te zwaar beladen. Daarna laden zij deze gedeeltelijk af. Zij geven alle matrassen weg. Daarna komen vier radio's en een naaimachine te voorschijn. Zij willen deze onder geen voorwaarde missen en camoufleren ze later met jassen en een stuk zeil. Deze wagen vertrekt om 10.30 uur in richting Hoog Buurlo. De gewonde zit naast de voerman. Zij zijn nog geen 200 meter verder of het paard kan de vracht niet trekken. Er wordt opnieuw het één en ander onder de burgers verdeeld maar nog geen radio's. De overigen uit de autoschuur wassen zich intussen goed en gaan vervolgens weer slapen. Om 9.30 uur passeert een colonne vrachtauto's met elf stukken geschut in richting Apeldoorn. Deze trekken terug. Op het geschut en in de auto's zitten veel soldaten om maar te kunnen meerijden. Waar blijven de Britse jagers? Wij zien de laatste dagen praktisch geen vliegtuigen meer. Kort hierop komen dwangarbeiders voorbij. Ze hebben geprobeerd via Otterlo naar het westen te kunnen lopen. In Eerbeek zou worden gevochten. Terwijl wij met hen staan te praten komen veel leden van de NSDAP (in uniform) en NSB (in burger) bepakt en bezakt per fiets in richting Apeldoorn voorbij. Deze vluchten ook. Het baat hen evenmin iets want ze zijn toch ingesloten. De eerste lopende groepen Duitse soldaten passeren intussen weer in richting Hoenderloo. Om tien uur gaat een groep het bos achter ons huis in. Drie kwartier later loopt een andere groep het fabrieksterrein op en vordert de kelder van mijn tante. Zij keuren deze echter af en gaan naar de Pakkamer. Deze weten gelukkig niets van een fabriekskelder af. Een vrachtauto houdt voor ons huis stil. De Duitsers laden er alle munitie in. Die hebben zij 's nachts in de garage van ons huis gebracht. Zij rollen bovendien enkele telefoonkabels op.
Geen van ons is in staat deze dag naar de radio te luisteren. Bij mevrouw Roosegaarde-Bisschop [weduwe geboren G. Kuijck, Hoog Buurloseweg 145] is inkwartiering. Er is een telefoonpost gevestigd. Rondom het huis liggen samen zes telefoonlijnen. Op het gazon voor de woning grazen paarden. De Duitsers slapen in de kelder. De hele [onverharde] Hoogbuurloseweg is 's nachts door de terugtrekkende Duitsers vernield. Het fietspad en alle betonnen paaltjes zijn vernield. Op enkele punten staan Duitse schildwachten bij zijwegen. Wat dit betekend is onbekend. Om 11.30 uur patrouilleren jagers. Zij mitrailleren om 1.45 uur vrij lang een doel in richting Apeldoorn. Op dat moment vertrekken de Duitsers uit de Pakkamer. Jagers schieten om vier uur opnieuw in richting Apeldoorn en laten twaalf bommen vallen. De Duitsers stellen achter de Bakenberg overal nieuw geschut op. Schildwachten zetten een groot terrein af. De kanonnen beginnen om vijf uur in richting Arnhem te schieten. Wij zien de hele middag grote bosbranden in richting Woeste Hoeve. Er verbranden bunders [hectares] bos en hei. De rookwolken stijgen ook uit het gebied van Otterlo op. Er is bijna geen verkeer over de weg. Twee officieren eisen een slaapkamer bij mijn tante op. Zij maken er geen gebruik van. 's Avonds om 6.30 uur komen weer een groot aantal soldaten (nieuwe) in de Pakkamer. Zij keren terug van graafwerk. Dit bestond uit het aanleggen van éénmansgaten en loopgraven in de omgeving. Zij slenteren nog wat op het fabrieksterrein rond tot plotseling een ordonnans verschijnt. Hij deelt mee dat de Canadezen zijn doorgebroken. Wij weten niet waar. Een onderofficier roept al zijn manschappen bij elkaar. Spoedig verdwijnen alle Duitsers lopend in richting Hoenderloo. Zij laten veel jassen achter. Deze soldaten raden ons aan in de komende nacht zo veel mogelijk in een kelder te verblijven. Er zal een grote strijd losbarsten.
Het is intussen 7.45 uur en mijn vader en oom Gerrit gaan uit nieuwsgierigheid aan de weg staan. Bij ons woonhuis is alles rustig. Daarna gaan wij allemaal de woning binnen. Er is werkelijk niemand meer. Alles is door elkaar gegooid. Wat op zolder lag ligt beneden en omgekeerd. Dozen zijn leeggegooid. Zo te zien zijn er grote voorwerpen gestolen. Op mijn bed heeft een mof geslapen. Hij heeft als matras een aantal kleedjes en de Nederlandse vlag gebruikt. Andere Duitsers hebben in de kelder op de schappen geslapen. Mijn bureau en boekenkast zijn losgebroken. Alles is nog aanwezig. Het ligt meestal elders in huis. De laden hangen er uit. Op mijn zolder zijn ze gelukkig niet geweest. Hierdoor zijn de albums met krantenknipsels intact gebleven. Zij hebben evenmin de bergplaats met weck, een gedemonteerde fiets en koper ontdekt. Britse kanonnen schieten om acht uur op onze omgeving. Het zijn er meestal drie tegelijk (of veelvoud ervan). Zij slaan tussen de Kooiberg en de fabriek in. Misschien denken de Britten dat er nog geschut staat. Dit staat er echter sinds 24 uur niet meer. Er vallen gemiddeld éénmaal per kwartier een reeks granaten. Het fluiten is duidelijk te horen. Zij vallen om 8.30 uur dichterbij. Wij zien ze in het land van Melissen inslaand. Kort daarop hangt een blauwe kruitdamp en een grote stofwolk over het veld. Na 9 uur vallen de granaten dichterbij echter langs de Van Golsteinlaan. Zij komen ook dan nog over de fabriek. Boven Apeldoorn staan twee zoeklichten. In westelijke richting woedt een grote brand. Zo nu en dan hangen er lichtfakkels. Om tien uur komen een aantal moffen bij de fabriek en zoeken de groep die in de Pakkamer was ingekwartierd. Zij gaan onverrichterzake weer weg. Om twaalf uur vallen de granaten nog alleen bij de Viersprong. Het schieten is veel minder dan voorheen. Wij zitten allemaal in de fabriekskelder. Mijn neef en ik maken een bed bij een binnenmuur.

BLOEM. De 16e een af en aanrijden van wagens en materiaal in beide richtingen. Hier op café "De Kar" is een Rode Kruis post ingericht waar de gewonden, die in hoofdzaak van het Noltheniusbos komen, verbonden worden. Een drietal gesneuvelden is op de Posterenk begraven. Ook bij Willem Mulder achter het huis liggen zes Canadezen begraven.

MOERMAN. Half zeven op en de schade opgenomen. De hele dag hard gewerkt. Nog granaatvuur maar in andere richting. 's Middags vliegtuigen, duiken, bominslag. Mien even uit geweest langs kraamvrouwen. Zeer mooi weer. Men zegt dat de Engelsen op Mariëndaal zitten en dat Groningen en Assen vrij zijn. We zitten nu al zes dagen in de frontlinie. Kelder in orde gemaakt om er te kunnen slapen. Vóór de avond komen drie Duitse soldaatjes om fietsen. Zien ons karretje in de garage staan. Willen het lenen en zullen het de volgende dag om 5 uur terug hebben! Slapen die nacht Mien, R...? en ik in de kelder gekleed op matrassen. Zeer benauwde ligging.

STERKEN. De D-compagnie van het RCR kon in de vroege morgen van 16 april een rapport uitbrengen over de toestand van de brug Molenstraat en de situatie van het kanaal. Men kon zich hier niet aan de oostzijde van het kanaal vertonen daar men direct door sluipschutters van de westoever onder vuur werd genomen. Om 16.00 uur werd door een Typhon jachtbommenwerper een aanval op de vijand aan de westoever tegenover de Molenstraatbrug uitgevoerd. Deze dwong de vijand zich van het kanaal te verwijderen. Spanning steeg ten top in de middaguren van 16 april. Wat was het geval. Bij de Divisiestaf was men enigszins ongerust over het langzame tempo waarmee de 1e Brigade voorwaarts kon gaan. Op de 16e april werd door verkenningseenheden van de Divisie om 11.00 uur tussen Dieren en Laag Soeren contact gemaakt met verkenningseenheden van de 49 (West Riding Divisie) de rechterflank van de operatie 'Cleanser'. Het was ook een verkenningseenheid van deze Divisie dat Loenen als eerste geallieerde eenheid binnenviel. Bovendien had de 2e Brigade kans gezien vlak voor zonsondergang het Apeldoornse Kanaal bij Lieren te overschrijden. De brigade was begonnen met een brug te slaan. De brug was om 22.00 uur gereed. Ernstig werd overwogen om de 3e brigade over deze brug te sturen en de aanval op Apeldoorn vanuit zuidelijke richting te laten uitvoeren. De bataljons HPE en 48th zouden dan te voet het kanaal oversteken en Apeldoorn Centrum en noord zuiveren van de vijand. Om 17.45 uur gelastte de Divisie deze actie af en zou het oorspronkelijke plan worden uitgevoerd.

POLITIE. 07.30 uur voormiddag. Geeft de heer Hoevenagel (blokhoofd LBD) wonende Asselsestraat kennis dat er bij bakker Robaard wonende Asselsestraat hoek Elsweg in de woning een niet ontplofte granaat is terechtgekomen en bij Sneep(?) wonende Brinkhorstweg 4 een niet ontplofte granaat in de tuin. LBD en Brandweer kennis gegeven. De Feldgendarmerie bleek niet meer aanwezig te zijn.

BRANDWEER. - 12 uur. Hevig granaatvuur op Loenen.
- 16.35 uur. Uitslaande brand aan de Koperpletterij aan de Vlijtseweg. Het granaatvuur was hier zo hevig dat we er niet bij konden komen.
- 16.45 uur werd een schuur aan de Beekbergerweg geblust die in brand geschoten was door Post 9 Wormen.
-- 17 uur werd het bos te Hoog Buurlo in brand geschoten. Deze werd spoedig door de bosbrandweer geblust.
-- 18 uur Zeven bommenwerpers kwamen uit westelijke richting aanvliegen. In de omgeving van het Station aangekomen doken ze achter elkaar naar beneden en lieten een bommenlast vallen in de Molenstraat nabij de Kanaalbrug. Het was een oorverdovend lawaai. Daarna geweldige zwarte stofwolken en even later brand. Ik zond direct een brandmeester uit om polshoogte te nemen. Het bleek al spoedig dat we daar niets konden uitrichten daar we niet aan het Kanaal konden komen. De Canadezen zaten aan de overkant en schoten alles weg wat zich aan deze zijde vertoonde. Alleen de fabrieksbrandweer van de firma Talens & Zoon kon wat doen. Deze ploeg met de blokbrandweer hebben zeer goed werk gedaan. Zij hebben belet dat de brand zich in westelijke richting kon uitbreiden. De firma Talens heeft een motorspuit die het water uit een brandput in een eigen brandleiding perst. Door de benodigde slangen aan te koppelen konden zij de brand bestrijden. Door het inschakelen van deze fabrieksbrandweer kon ik mijn mensen voor andere dingen in reserve houden.
- 19.16 uur. De vernietiging begon van het stationsemplacement. De seinwachterwoning bij het Kanaal werd in brand gestoken. De Spoorbrug vloog de lucht in. Daarna gingen de wissels en de watertoren dezelfde weg. Vervolgens kwamen de bruggen over het Kanaal aan de beurt. Ik heb de meeste de lucht in zien gaan.

SPOORWEGEN. In de maand april kwam de aanval van de geallieerde legers met het gevolg dat de spoorlijn Apeldoorn - Zutphen op 16 plaatsen, Apeldoorn - Barneveld op 12 plaatsen en de lijn naar Deventer ook op enige plaatsen zwaar vernield werd. Het station in Voorst en enige gebouwen werden in brand geschoten. Dan rest mij nog dat door de Duitsers moedwillig werd vernield. In Apeldoorn werd de spoorbrug opgeblazen, met inbegrip van de landhoofden, totaal vernield; 95% van de wissels, de watertoren, de waterkolommen met kelders opgeblazen en grondig vernield alsmede de draaischijf; de seinhuizen werden verbrand. Ook de seinbrug bij de Arnhemseweg werd opgeblazen maar van de seinbrug bij het einde van het 2e perron werd slechts de middelste draagsteun beschadigd. De derde seinbrug was onbeschadigd hoewel de ladingen wél aangebracht waren. Verder zijn vrijwel alle gebouwen min of meer moedwillig gedeeltelijk beschadigd. Ook de Lichttelefoon en Telegraafinstallatie werden vernield.
De brug nabij Voorst was maar gedeeltelijk beschadigd. Waarschijnlijk moesten de Duitsers hier vluchten met achterlating van een 400 tal zware granaten.

1945 ----- 17 april dinsdag.

HARDONK. Prachtige zonnige dag. Al vroeg uit de schuilkelder en stilletjes het gangetje overgestoken om te zien hoe mijn huis er vannacht is afgekomen. Behalve enkele salvo's artillerievuur was de nacht tamelijk rustig verlopen. Tussen vier en vijf uur was er wat geschiet in de straten. Daarna werd alles volkomen stil. Het loopt inmiddels tegen half zes in de ochtend. Plotseling komt iemand de Korenstraat uit, lustig fluitend "In naam van oranje, doe open de poort". Vreemd aandoend klinkt het lied door de stille straat! Dan hoor ik een overbuurman roepen: "Apeldoorn is bevrijd". Tegelijk klinkt een waarschuwing "Nog geen vlaggen uit de Duitsers zijn nog niet overal weg". Je wist niet of je droomde of waakte. Maar spoedig drong de werkelijkheid tot je door. Voorafgegaan door leden van de Binnenlandse Strijdkrachten verschenen de eerste Canadezen. Direct elkaar gelukwensen, blijde gezichten. Enige tijd later zag je overal de driekleur verschijnen. Wat een fijn iets weer de vlag te kunnen uitsteken. Deze had die bij mij al maandenlang klaargelegen. Plechtig werd de vlag op het Raadhuis gehesen gevolgd door het zingen van het Wilhelmus. Er was een enorme drukte op straat. Burgemeester Quarles van Ufford was weer terug. Hij werd voor mijn huis uit de auto gehaald en op de schouders gehesen. Toen kwam langzamerhand de eerste gevangen landverraders langs, handen boven het hoofd en sommigen in looppas. Onder gejoel van de samengepakte menigte werden ze naar het politiebureau gebracht. Daarna werden de "moffengrieten" opgespoord. Deze moesten door een haag van joelende en tierende mensen eveneens daarheen. Inmiddels hadden de Canadezen twee noodbruggen over het kanaal gelegd en spoedig verscheen het eigenlijke Canadese leger, pantserwagens, tanks en vrachtwagens. Hoe geheel anders dan de op houtgas lopende oude Duitse wagens of de tot vervelens toe passerende ouderwetse paardenkarretjes. En welk een geheel andere indruk maakten de troepen zelf, vrolijke kerels, niet de lawaaiige en pedante op commando brullende Duitsers! Tegen zo'n leger kon inderdaad een Hitler niet op. In snelle achtervolging werd de vijand uit Barneveld verjaagd. Vanmiddag was er bij Hoog Buurlo nog wat weerstand van fanatieke jonge Hitlerianen. Daarbij moesten zelfs vlammenwerpers te pas komen om ze uit de langs de wegen gegraven gaten te verdrijven. Wat een blijde stemming in de plaats! Overal worden de Canadezen door de juichende menigte begroet of de NSB-ers en grieten uitgejouwd. Sommigen werden kaalgeschoren of het haar in de vorm van een hakenkruis geknipt. Vanavond dankdiensten in alle kerken. Ik ben naar de Grote Kerk bij dominee Karres geweest. De dienst was zeer druk bezocht. De tekst was Psalm 126 vers 1. Gezongen werden Gezang 302 vers 1.2.3, Gezang 304 en gezang 301. 1.6 en 14 (ons Wilhelmus). De collecte was voor het herstel van de beschadigde Julianakerk.

VAN HOUTUM. Ik ga om half één gekleed slapen. De overige huisgenoten blijven nog een uur in de kelder. Ze gaan tenslotte weer op het kantoor slapen. Om vier uur is er een zeer intensief granaatvuur. Het duurt kort. Dit blijkt later de grootste schade in onze buurtschap te hebben aangericht. Mijn familie loopt 's nachts nog wel eens van het kantoor naar de kelder. Alles loopt gelukkig goed af. 's Morgens heerst een verdachte stilte. Het is niemand duidelijk hoe de situatie precies is. In onze omgeving zijn nog alleen Duitse patrouilles. Ze plunderen overal en maken mensen onder bedreiging van revolvers brood en fietsen afhandig. Van de fabriek is niets beschadigd. In onze Sprengen zijn veel granaten gevallen. Eikenbomen tot 40 centimeter dikte liggen tegen de grond. Daarnaast zijn vele andere bomen beschadigd. In de wei van Melissen ligt een dood veulen. Het is door een scherf getroffen. Het dier wordt later geslacht. Bij pension Eljo-Zamy en drie omliggende huizen is grote ravage. Het glas wordt er met de bezem opgeveegd. Dakpannen liggen op de grond. Eén huis heeft een voltreffer. De bewoners hebben de hele nacht in een dekkingsgat doorgebracht. Dat gat lag niet ver van enkele stapels door de Duitsers achtergelaten munitie. In het nabij zijnde dennenbos zijn ook veel granaten ingeslagen. De beheerder van het pension Eljo-Zamy probeert zich intussen als een goed vaderlander voor te doen. Overal in hun omgeving ligt munitie waaronder landmijnen. De kisten zijn door dennentakken gecamoufleerd. Mijn broer is 's nachts met vrouw en kind 300 meter verder naar de boswachter Van Mourik gevlucht [Mettaweg 44?]) terwijl granaatsplinters tegen zijn huis ketsten en enkele ruiten vernielden. In Ugchelen is de schade op twee punten nog groter. Eén kilometer van de fabriek zijn een groot aantal treffers. Onze kruidenier K. Van Baak [Ugchelseweg 151] heeft wel de grootste schade. Zijn woning met winkel kreeg gisterenmiddag al een voltreffer in de bijkeuken. De winkel werd vannacht totaal verwoest. Vier omliggende huizen hebben ernstige schade en vele andere licht. Eén kilometer verder (evenmin bij een kruispunt of ander doel) zijn ook veel granaten gevallen. Onze schoenmaker heeft er de ergste schade. In Ugchelen zijn gelukkig geen mensen gedood of gewond. Luchtbescherming en brandweer roepen de leden op om de getroffenen te helpen. Ik moet op een huis pannen leggen. De Duitsers beginnen intussen in westelijke richting weer met kanonnen te schieten. Daardoor moeten wij het werk staken. Wij horen in richting Apeldoorn (hoogstens 2 1/2 kilometer verder) enige ontploffingen. Daarna stijgen zwarte rookwolken op. Ik vind later bij ons woonhuis nog vrij grote scherven.
Intussen komen de eerste burgers uit Apeldoorn. Zij allen zeggen dat wij bevrijd zijn. Geen van ons heeft nog een Canadees gezien. Tankcolonnes trokken 's morgens al om 5.30 uur door Apeldoorn. De Ondergrondse verspreidde overal oranje krantjes met de afbeelding van de Koningin en de vijftien verzen van het Wilhelmus. In Apeldoorn is al grote feestvreugde. Politie en verzetsgroepen zijn druk bezig Duitsers, NSB-ers en andere verraders te arresteren. Tot hen behoren de Ortskommandant, een Duits generaal en burgemeester Pont. De echte burgervader Quarles van Ufford wordt juichend binnengehaald. Hij wordt op de schouders van enkele jongelui het stadhuis binnengedragen. NSB-ers worden op een kleinerende wijze naar de diverse gebouwen gebracht. Daar blijven zij gevangen. Grote tanks zoals wij ons niet kunnen voorstellen staan op de Jachtlaan en Eendrachtstraat geparkeerd. Oom Gerrit gaat hierdoor lopend naar Apeldoorn. Beekbergen is ook al bevrijd. Om tien uur komt een dertigtal Duitsers met drie stukken antitankgeschut lopend in richting Apeldoorn voorbij. Zij zijn van handgranaten en pantservuisten voorzien. De telefoon is weer in orde. Er wordt ons telefonisch gevraagd waar bij ons in de omgeving kanonnen staan opgesteld. Wij geven een positie op. Er bevinden zich nog bovendien veel Duitsers op de Ugchelseberg. Zij beschikken ook over kanonnen (zaterdag aangevoerd).
Ik kan om 11.45 uur weer bij T. Breller [Hoenderloseweg] naar de radio luisteren. Het toestel staat in zijn schuilkelder. Later luister ik nog weer naar Radio Oranje (1 uur). Terwijl ik daarna naar huis loop wijzen omwonenden me erop dat tanks in aantocht zijn. Het geratel is duidelijk vanuit richting Beekbergen te horen. Wij staan nog even te praten tot één van ons tussen de bomen door vier tanks over de Keienbergweg ziet rijden. We lopen allen naar de Hoenderloseweg. Iedereen komt het huis uit om de eerste tank het kruispunt (Viersprong) te zien passeren. Er verschijnt echter niets. We wachten nog een aantal minuten totdat een tank vanuit Apeldoorn nadert en hollen er naar toe. Enkele burgers zijn bang en keren weer terug. Tenslotte gaat iedereen er toch naar toe. Op de Keienbergweg staan vier tanks en op de Brouwersmolenweg nog veel meer. Het zijn huizenhoge gevaarten. Zoiets hadden wij ons nooit voorgesteld. Bij het zien van deze stalen kolossen kunnen we ons niet ten volle realiseren dat we bevrijd zijn. In tegendeel. Bij ons allemaal welt een gevoel op alsof we moeten huilen. Er is zelfbeheersing nodig om dit te voorkomen. Dit gevoel keert voortdurend terug wanner wij nieuwe tanks zien voorbijkomen. Lange kanonlopen steken uit de koepels van deze tanks. De soldaten delen enkele sigaretten uit. Echter niet veel. Onder hen bevindt zich een Apeldoorner. Hij is enige jaren geleden naar Engeland ontsnapt. Zij geven twee koperen hulzen (9,8 centimeter) aan de bevolking als herinnering. Motoren rijden door de menigte die uit enthousiasme de hele weg verspert. Alle soldaten zijn zwartig door het stof van de weg. Een eerste tank rijdt daarna in de richting van onze fabriek. Eerst volgen die van de Keienbergweg en later die van de Brouwersmolenweg. De bevrijders worden overal luid toegejuicht. Ieder zwaait zoals hij kan. De meeste met de zakdoek. De bemanning antwoordt met de V-groet. Intussen loop ik mee naar de fabriek. De tanks houden nog even stil. Voor het hek sla ik nog een keer de grote gevaarten gade. De kanonnen en de mitrailleurs blijven op de fabriek gericht. Ook als de weg een flauwe bocht maakt. Plotseling hoor ik mijn naam roepen. Burgers doen het niet. Ik begrijp er niets van totdat één van de soldaten van een gevechtswagen (ook wel Brenguncarriers genoemd) naar mij zwaait. Het is Tijs de Hartog, een Arnhemmer die nog een maand in Ugchelen was geëvacueerd. Hij wist in oktober naar bevrijd gebied te ontkomen. Ik moet zijn moeder (vindt als evacué bij familie Melissen onderdak) waarschuwen. Hij zal bij de fabriek blijven. Zijn moeder is zeer ontroerd als ik haar dit vertel. Alle overige huisgenoten hollen naar de Hoenderloseweg. De ontmoeting van moeder en zoon is onbeschrijflijk. Er is ook een tweede Arnhemmer in Canadees uniform bij. Beiden hebben 'Nederland Stoottroepen' op de mouw staan.
De tanks die enige honderden meters de Hoenderloseweg zijn opgereden keren al spoedig terug. Ze draaien de Van Golsteinlaan (grintweg) in. Een deel rijdt de Wezenweg over om het bouwland van Melissen te bereiken. Achter hen volgen gevechtswagens (alle op rupswielen). Het doel is niet duidelijk. Steeds meer burgers stromen toe. Daaronder patiënten uit het nabij zijnde sanatorium Caesarea. Velen knopen gesprekken aan met de Geallieerde soldaten. Men spreekt onbewust meer Duits dan Engels. De beruchte beheerder van pension Eljo-Zamy is ook van de partij en scheldt zo veel mogelijk als hij kan op de moffen. Die zouden bij hem een paard met wagen hebben gestolen. Twee moffenmeiden dragen grote oranjelinten. Eén van hen geeft de soldaten water. Ik geef één meid een klap in het gezicht en stel de soldaten van de situatie op de hoogte. Haar vader klaagt later bij de politie of ik daartoe wel was gerechtigd. Hij krijgt een passend antwoord en vertrekt zwijgend. Intussen komt de eerste gevangen Duitser aan. Hij loopt met de handen omhoog. Wat een prachtig gezicht is dat. De vrouw van de beruchte pensionhouder zegt dat hij een Fransman, zogenaamd uit Elzas-Lotharingen is. Hij moest bij het Duitse leger dienen. Dat zal wel! De mof wordt in een tank meegenomen. Oom Gerrit is intussen uit Apeldoorn terug, echter op de fiets. Hij reed op de Brouwersmolenweg (ongeveer één uur) toen de tanks er een haard van verzet met vlammenwerpers opruimden. Daardoor werd een huis totaal verwoest. Het omliggende bos en struikgewas staat nog in brand.
Het is in Apeldoorn groot feest. Overal hangen al vlaggen. Na een kwartier keren alle tanks weer uit de Wezenweg terug en rijden de Van Golsteinlaan verder op. Terwijl dit gebeurt, vormt zich een colonne met voorop tanks en daarachter de gevechtswagens met de stoottroepen. Andere colonnes sluiten hierop aan. Deze stonden al lange tijd voor de fabriek geparkeerd. Hiertoe behoren gevechtswagens, amfibietanks, ducks en jeeps. Daartussen bevinden zich weer tanks van zwaar en middelzwaar type en lichte tanks met vlammenwerpers (vrij groot aantal). Deze laatste zijn aan het reservoir te herkennen. Intussen cirkelt een verkenningsvliegtuig laag rond. Mijn neef en ik gaan daarna op de fiets naar Apeldoorn. Het rijdt nog steeds met auto's door. Meestal op een onderlinge afstand van tien meter. Wij moeten voortduren voor de juichende menigte uitwijken. Deze slaat de massale gemotoriseerde colonnes gade. Dat is eens iets anders dan Duitse huifkarren met gestolen paarden ervoor! We zien onderweg het bos branden waarover oom Gerrit sprak. Langs de Brouwersmolenweg liggen twee verbrande Duitse auto's en één stuk antitankgeschut (8,8 centimeter). Mijn neef bemachtigt onderweg nog een tiental sigaretten. We zien bij Van Gelder de eerste vlaggen wapperen. Het rijdt intussen nog steeds door. De colonnes komen van de Eendrachtstraat. Wij slaan de Brinklaan in. Op de Eendracht is grote schade door het inslaan van granaten. Er is geen menselijk letsel. De terugtrekkende moffen zijn er 's morgens een groot huis binnengegaan en hebben alle voorraden meegenomen.
Men heeft al in vele straten van Apeldoorn versieringen aangebracht. Als we familie ontmoeten is het eerste elkaar met de bevrijding te feliciteren. Daarna vertelt een ieder van zijn wederwaardigheden. Door het pakhuis van de firma Van Gerrevink is één der hoeken een granaat geslagen. Deze heeft weinig schade aangericht. De moffen hebben in de afgelopen nacht met kruiwagens (zij beschikken niet meer over vliegtuigen) in verschillende delen van Apeldoorn strooibiljetten verspreid. Ik krijg twee soorten. Eén drukt twee telegrammen van het Britse Ministerie van Oorlog af. Het tweede pamflet is ook in het Engels gedrukt. Wij blijven kort bij oom Reinier. Mijn tante heeft een snee Canadees wittebrood gekregen. Zij geeft een klein stukje. Het is net cake en sneeuwwit. Op enkele straten staan mensen geduldig te wachten. Zij weten zelf niet waarop. Er gaan namelijk geruchten dat Prins Bernhard Apeldoorn om 3.30 uur zal bezoeken. Genietroepen zijn op de Deventerstraat bezig de brug over het kanaal te versterken. Alles speelt zich binnen een kwartier af. De nieuwe verbinding bestaat uit een geheel ijzeren geraamte. Terwijl wij er zo staan te kijken wordt er een telefoonlijn door een vrachtauto gelegd. Het verkenningsvliegtuig cirkelt op dat moment boven het kanaal. Overal is veel verwoest. Vooral langs de wegen naar Deventer en Zutphen. Twee uitgebrande tanks staan aan de overkant. De grote gashouder [kanaal hoek Deventerstraat] is niet meer te herkennen. Grote stukken plaatijzer liggen inééngedrukt op de grond. Vele schepen liggen half onder water door de vernielingen. Een hijskraan is helemaal verwoest. Op straat ligt veel glas en puin. De grootste schade is echter in de Molenstraat. Deze is zo vernield omdat Duitse kanonnen van daaruit op de Canadezen schoten. Op zeker moment regende granaten en bommen op deze huizen. De meeste zijn tot de grond afgebrand of ingestort. Daarbij komt dat er nog overal mijnen liggen. Vervolgens fietsen we naar het station. Alles is er door de grote schade aan de rails afgezet. Er is ook sprake van mijnen. Dit schijnt op dat moment onderzocht te worden. Daarop gaan we weer terug naar huis. De schade bij onze schoenmaker is groter dan we ons voorgesteld hebben. De hoogspanningskabels zijn vernield en liggen over de Ugchelseweg.
Bij de Viersprong zien we dat een grote colonne auto's (allerlei soort, waaronder zware tanks) vanaf de Keienbergweg de Brouwersmolenweg inslaan. Enkele auto's rijden de Mettaweg op. Ze sluiten zich bij de groepen aan. Deze hebben op het bouwland van J. Luitjes [Mettaweg 18] en Melissen [Mettaweg 37] intussen 20 kanonnen (7,5 centimeter) hebben opgesteld. Alle lopen zijn naar Hoog Buurlo gericht. Er liggen al telefoonkabels langs de weg. In richting Radio Kootwijk woeden twee grote branden. Een derde rookzuil stijgt boven Hoenderloo op. Radio Oranje spreekt nog over zware gevechten in Apeldoorn. Er bieden delen van vier Duitse divisies tegenstand. De weg Arnhem - Zutphen is in Canadese handen. Eén tankspits rukt vanuit Otterlo op, snijdt de weg Amersfoort - Apeldoorn af en dringt door tot tien kilometer van Harderwijk (waarschijnlijk Putten). Tot de 1600 gevangenen op de Veluwe behoren een majoor en 30 leden van de 'Hollandse' SS. Nu Ugchelen bevrijd is is er een einde gekomen aan alle verraad. De politie en leden van de verzetsgroepen maken 's middags om 2.30 uur een begin met het arresteren van NSB-ers en moffenmeiden. Zij worden allemaal naar de Openbare School overgebracht. De verzetslieden (zij dragen een oranje armband met het woord Oranje) beschikken al over motoren, karabijnen, stenguns enzovoort. NSB-ers willen zich op twee adressen eerst niet melden. Daardoor moet in de lucht worden geschoten. Twee moffenmeiden zijn eerst onvindbaar. Ze komen tenslotte uit een kast te voorschijn. Om 4.30 uur komt de beheerder van het beruchte pension Eljo-Ramy met zijn oudste zoon voorbij. Zij lopen onder bewaking van een verzetsman hard met de handen in de nek. Zij krijgen van alles van de burgerij te horen. Eén spuwt hen in het gezicht. Tien minuten later volgt de dochter met de tweede zoon. Ook in looppas met de handen in de nek. Daarna volgt zijn vrouw echter zonder bewaking. Zij wordt door ons groepje (we staan bij het fabriekshek) hartelijk ontvangen. De zuster van wijlen dokter Duuring knipt goed wat haar van haar hoofd. Een ander trekt haar kleding gedeeltelijk kapot en zegt dat dit gestolen goed van de joden is. Zij gaat met de nodige klappen in haar gezicht en tegen haar lichaam onder begeleiding naar de school. Zij krijgt onderweg nog eens een flinke trap van een voorbijganger. Ze wordt bij de school onder honend gelach door de mensenmenigte begroet. Lang niet alle NSB-ers of moffenmeiden zijn thuis gevonden. De voornaamste zitten echter in de school.
Intussen komen uit richting Hoenderloo twaalf Duitsers. Ze zijn door de Canadezen gevangen genomen. Na zes uur begint het grote feest. Alle meiden worden in het openbaar voor de school kaalgeknipt. Twee kappers zijn druk bezig 15 personen van hun haardos te ontdoen. Daarna gaat er één met de teerpot rond en schildert iedere meid een hakenkruis op het hoofd. Enkele krijgen er nog een snor en een baard bij. Menigeen krijgt bovendien hevige klappen in het gezicht. Daarna moeten allen samen door Ugchelen lopen. Daarna worden ze vrijgelaten. Oorlogsmisdadigers zoals de beheerder van Eljo-Zamy blijven gevangen. Intussen vertrekken alle auto's en kanonnen van het bouwland van Luitjes en Melissen. Wij horen in richting Hoog Soeren artillerievuur. In Ugchelen staan overal groepjes auto's geparkeerd. We zien op één punt een kraanwagen met een aanhanger die over 16 wielen beschikt. Deze kan minstens 50 ton vervoeren en is waarschijnlijk bestemd voor vervoer van zware tanks. Eén auto beschikt over een radio. De hele omgeving komt er om 8.15 uur naar Radio Oranje luisteren. Het hele heideveld bij de Ugchelseberg staat door ingrijpen van vlammenwerpers tegen een daar opgesteld kanon in brand. De vlammen zijn zelfs bij de Openbare School te zien. Om 9 uur passeren een groot aantal vrachtauto's van de ravitaillering en rijden de Van Golsteinlaan op. Wij horen 's avonds nog al eens zware ontploffingen in westelijke richting. Er zou een felle strijd woeden bij Kootwijk. Om elf uur passeert en vrij grote formatie bommenwerpers op weg naar Duitsland.

BLOEM. De 17e zijn de hier verblijfhoudende Canadezen en ook de Rode Kruispost verder getrokken naar Apeldoorn. De volgende dagen een af en aanrijden van wagens.

MOERMAN. Half zeven op. Wordt toegeroepen dat we vrij zijn en dat de Canadezen op de markt zijn. Liggen inderdaad op schuilkelder op de markt. Met Mien rond 9 uur naar het kanaal. Zien daar een Baleybrug maken. In drie kwartier door rond 70 man het hele frame klaar en op de plaats. NSB-ers opgehaald en Duitse gevangenen. Zien 's middags op het Loo Schotse pijpers met doedelzakken. Hele dag eindeloze colonnes de Regentesselaan in naar het noorden.

KRANT (van 29-04-1995). De 17e april 1945 begon nog wel zo feestelijk. Feite Bongaarts herinnert zich de dag als gisteren. Een buurvrouw had hen in de vroege ochtend - terwijl het gezin nog in de kelder verbleef - verteld dat Apeldoorn was bevrijd. Gezamenlijk zag het gezin de bevrijders Apeldoorn binnentrekken. Voor het eerst kregen de kinderen Bongaarts een reepje chocola. In de middaguren kleedde moeder de kinderen netjes aan en toog het gezin, dat aan de Sikkellaan woonde, goed geluimd naar het centrum van het dorp. Daar viel vast wel het nodige te beleven. En dat klopte. Feite ziet nog de NSB'ers die werden opgebracht, evenals de vrouwen die een verhouding hadden gehad met een Duitse militair. "Die vrouwen waren kaal geschoren, hadden een hakenkruis op het hoofd geschilderd gekregen. Uit pure schaamte trokken zij hun rokken over het hoofd. Zodoende liepen zij in hun onderkleding. Ze werden uitgejouwd en nagewezen. Het was hun eerste veroordeling. Iedereen vond het mooi om er naar te kijken. Een sensatie. Tegen half vier maakte het gezin Bongaarts aanstalten om weer naar huis te gaan. Feite vertelt: "Mijn broer Johan liep nog even naar de Stationsstraat. Daar werden vlaggetjes uit gedeeld. Met rood/wit/blauw exemplaar rende hij over de schuilkelder weer in onze richting". Toen sloeg het noodlot toe. In de ingang van die schuilkelder verscheen een Canadese soldaat. Met zijn mond haalde hij de pen uit een handgranaat en wierp het projectiel vervolgens tussen het publiek. Vader Bongaarts zag het gebeuren. Hij riep: 'Lopen jongens', in een poging het dreigende onheil te voorkomen. Feite: "Ik draaide me om naar mijn vader. Op dat moment klonk een vreselijke knal. Een scherf schampte mijn borst. Johan stond slechts een meter van de ontploffing en kreeg de volle laag. Door de paniek die volgde raakten we de anderen kwijt. Moeder en ik liepen in de richting van de Marktstraat. Ik zag dat ze gewond was. Haar linkerarm hing er slap bij. Die was gebroken en er zat een scherf in. Bovendien ontdekte ik dat ik zelf enorm bloedde op mijn borst. In de Marktstraat zijn we opgevangen door mensen van de EHBO. Die hebben ons in de inham gelegd. 'Eerst die jongeman' hoorde ik nog. Daarna ben ik bewusteloos geraakt.
Mijn broer en ik zijn op ladders gelegd en met de cabriolet naar het ziekenhuis gebracht. Daar is Johan de volgende dag - 's morgens om acht uur - overleden. Ik heb hem nog gezien. Zijn hele lichaam zat vol met scherven". Zelf onderging Feite een operatie. Ook vader Johan en dochter Liesje hadden ontelbare scherven in hun benen. Broer Martin kwam er met een enkel schrammetje van af. Vader Bongaarts vroeg de volgende dag informatie bij de politie. Daar kreeg hij te horen dat 19 mensen bij het ongeval betrokken zijn geweest. Ook hoorde hij dat het ging om een dronken soldaat die zelf ook zwaar gewond raakte. Feite: "Maar later hebben we daar niets meer van vernomen. Ik denk dat er in die hectische tijd geen proces-verbaal is opgemaakt. Nergens in de archieven of waar dan ook is iets terug te vinden van het ongeval. Ik weet geen naam van die Canadees. Misschien is hij toen ook wel overleden". De oplossing van de gebeurtenissen ligt mogelijk verborgen in Canadese archieven. De militaire politie heeft vermoedelijk de zaak wel uitgezocht

POLITIE. 07.00 voormiddag. G. van Reekum wonende Looseweg 162 doet aangifte dat gisteravond omstreeks 8 uur een persoon in Duits uniform en een aantal andere personen (burgers) een roofoverval hebben gedaan in zijn huis. Onder bedreiging met vuurwapens hebben zij alles van waarde meegenomen zoals zilverwerk, kleren enzovoort. Hij verzoekt onderzoek.
09.00 uur. Door de heer Gongrijp aan de Jacobastraat werd aan het bureau gebracht een blindganger die hij in de Ruiterstraat heeft gevonden. Gedeponeerd in de tuin achter het recherchegebouw.
21.30 uur. Door de Officier van de Engelse inlichtingendienst is iemand in kamer 15 ingesloten. Woensdag 18 april wordt hij opgehaald door bovengenoemde officier.
22.00 uur. In bewaring in Cel 1: 12 Duitse militairen.

STERKEN. Tot 03.00 uur op 17 april waren alle compagnieën die aan het kanaal lagen betrokken bij vuurgevechten vanaf de overzijde tot het moment waarop het vijandelijk vuur plotseling stopte! Vóór dat een verkenningspatrouille kon worden uitgestuurd om de reden hiervan te ontdekken meldden 2 leden van de Nederlandse Ondergrondse aan commandant van de C-compagnie RCR dat de Duitsers zich uit de stad hadden teruggetrokken. De identiteit van deze twee partizanen werd op de bataljonscommandopost (Tac HQ) gecontroleerd en bevestigd. Daarna gaf de Brigadestaf toestemming om het kanaal met de infanterie over te steken. Dit is dus de bevestiging van Canadese zijde van het optreden van de 2 Apeldoornse verzetstrijders zoals beschreven is in het boekwerk ´Ik draag u op´. Even tevoren had een verkenningspatrouille van de via de sluis overgestoken C-compagnie 2 Duitsers krijgsgevangen gemaakt. Deze waren in het bezit van springmiddelen om de sluis op te blazen. Om 04.30 was de C-compagnie van RCR aan de overzijde van het kanaal bij de Deventerbrug direct gevolgd door de A-compagnie. Deze stootte meteen door naar de markt. Hierop volgde meteen het bataljon 48th dat met het zuiveren van de Parkenbuurt begon om voorlopig te eindigen bij Paleis het Loo. Het bataljon HPE overschreed het kanaal bij de Loobrug waar gedurende de nacht een brug was geslagen. Het bataljon arriveerde om 09.30 bij het Paleis Het Loo. De 1e Brigade zette zijn opmars langs de Amersfoortseweg richting Nieuw Milligen in de namiddag voort. Ook hier moesten langs deze weg nog enige hardnekkige weerstanden van de Duitsers worden opgeruimd. Vele Canadese eenheden maken in hun verslaglegging melding van de enthousiaste wijze waarop de bevolking van Apeldoorn hen ontving. Enkele citaten: "Het leek wel of de gehele bevolking uitgestroomd was om met vlaggen te wuiven, we werden massaal toegejuicht en natuurlijk werd om sigaretten gevraagd. De stad is bijzonder mooi en helder en heeft nauwelijks geleden van oorlogsvernielingen." "Om 12 uur trokken we Apeldoorn binnen; de inwoners waren bijna hysterisch van opwinding." "Het was moeilijk om door te gaan terwijl duizenden bevrijde inwoners de straten versperden en bloemen over ons uitstrooiden. Een knappe soldaat moest zijn geweer gebruiken om de meisjes van het lijf te houden. Vele kussen van meisjes werden op de wangen van onze jongens gedrukt."

BRANDWEER. - Half één. Een geweldige explosie in westelijke richting. Dan een vuurzee boven de bossen uit. De moffen hadden het munitielager in Hoog Soeren in brand gestoken. De ene explosie volgde de andere op. Ik heb nog nooit een dergelijk mooi schouwspel gezien. Het vuurwerk van Scheveningen was er niets bij. Duizenden vuurpijlen in allerlei kleuren vlogen de lucht in. Tegen twee uur behoorde ook dit weer tot het verleden.
- Om drie uur kwam uit de richting van het Kanaal hevig mitrailleurvuur dat zich naar mijn gehoor in de richting van het Marktplein verplaatste. Even later werd het stil en bleef het stil. Een beetje benauwend stil! Wat zou er aan de hand zijn?
- Om zeven uur merkten we het. We waren bevrijd. Het was haast niet te geloven. Ik had het mij heel anders voorgesteld. Zoals het nu gegaan was is het voor Apeldoorn en haar bewoners het beste geweest. Waarde vrienden, ik hoop niet dat ik jullie al te veel met de opsomming van mijn belevenissen met de brandweer heb verveeld, maar ik heb getracht jullie een overzicht te geven van de meeste belangrijkste gebeurtenissen op dit gebied.

1945 ----- 18 april woensdag.

HARDONK. Opnieuw prachtig en zonnig weer. Een voorjaar zoals slechts weinig voorkomt. Eiken, beuken en zelfs acacia's worden groen. Heerlijk om nu in vrijheid van al dat moois te genieten. Vanmiddag naar Ugchelen gefietst. In de verte nog schieten in de richting van Otterlo te horen. Vermoedelijk betreft dit het gevecht bij Otterlo waarbij de uit Apeldoorn en omgeving terugtrekkende Duitse troepen op het hoofdkwartier stootten van de 5e Canadese Tankdivisie. Men had daar op een overval niet gerekend. De Duitsers bemerkten dat en gingen tot de aanval over. Het werd een wild gevecht, een strijd van stafofficieren, koks, chauffeurs, schrijvers, verbindingspersoneel tegen de overmachtige vijand. Een van de officieren wist naar het dorp te ontkomen. Hij keerde terug met een genie-eenheid met bulldozers. Daarmee reed hij al schietend op de vijand in. Het ijlings te hulp gesnelde Irish Regiment of Canada wist tenslotte met vlammenwerpers de Duitsers te verspreiden en maakte daarbij honderden krijgsgevangen. Steeds passeerden door Apeldoorn lange colonnes auto's van het Canadese leger. Vanavond weer tot 10 uur op straat, welk een genot! Gefietst langs het paleis Het Loo, waar het vol stond met keukenwagens, enz. 's Middags was er muziek in het dorp van Schotse band doedelzakspelers, tamboers en hoornblazers.

VAN HOUTUM. Het is merkwaardig maar we slapen alle weer rustig. Zonder direct aan de spanning van de vorige dagen te denken. Het ophouden van deze spanning schijnt een gunstige invloed op ons allemaal te hebben. P. Bodemeyer (evacué bij oom Jan) probeert zijn woning te Heelsum te bereiken en vertrekt 's morgens om 6.30 uur. Hij wordt echter al halverwege Hoenderloo - Otterlo tegengehouden. De weg is versperd. Er wordt in Otterlo nog gevochten. Wij horen hetzelfde van iemand uit Harskamp die dwars door de schietterreinen en het Ugchelsebos naar Ugchelen is gefietst. Mijn neef Henk vertrekt een uur later en probeert in Velp te komen. Hij is om 12 uur weer thuis en heeft zijn doel evenmin bereikt. Bij Terlet stond een schildwacht. Daarop fietste hij door het bos naar Roosendaal. Daar werd hij evenmin doorgelaten. In Loenen worden vergunningen voor Velp uitgeschreven. Henk stond er enige tijd in de rij. Dit baatte ook niet. Vele evacués proberen naar hun woonplaats terug te keren. Echter alles mislukt. Rondom Arnhem staat een politiekordon die niemand doorlaat. Van Velp zou 60% zijn verwoest. De schade in Arnhem moet nog groter zijn. Het kruispunt bij Woeste Hoeve is zwaar gebombardeerd. De dijk in de weg naar Loenen is geheel verdwenen. Drie bulldozers zijn er bezig. Zij drukken de bomen opzij en scheppen de [bom]kraters vol met zand. Alles verloopt vrij snel. Langs de Arnhemseweg zijn overal linten gespannen door de landmijnen. De hei bij Deelen is helemaal afgebrand. Overal langs de wegen ligt munitie of weggegooid Duits materiaal. Er wordt een begin gemaakt met de schoonmaak van ons huis. Mijn ouders slapen de komende nacht nog alleen in de woning. De schoonmaak moet grondig. Het is een grote rotsooi. Om 11.30 uur komt een groot aantal auto's. Daaronder rijden zware tanks uit richting Beekbergen een gedeelte van de Brouwersmolenweg over. Ze slaan de Hoogbuurloseweg in. De beheerder van het pension Eljo-Zamy en andere beruchte NSB-ers worden van de Openbare School naar het Gesticht in Hoenderloo overgebracht.
Om één uur passeert via het zuiden een grote formatie bommenwerpers in richting Duitsland. Er is 's morgens over de weg naar Hoenderloo weinig verkeer. Het neemt 's middags toe. Om 1.30 uur komt een grote colonne auto's voor het merendeel reparatietroepen in richting Hoenderloo voorbij. Tien vrij grote wagens van het Rode Kruis rijden achter deze groep. Eén van de Canadezen gooit me een plak chocolade toe. We weten niet wat we proeven. Zo lekker is het! Zoiets kenden we niet meer. Mijn neef en ik gaan daarna op de fiets naar het bos. De Duitsers hebben er zoveel achtergelaten. Onderweg komt een nieuwe colonne auto's ons achterop. Eerst zijn het jeeps met motoren. Daarna weer grote wagens. Zo nu en dan met pantserwagens ertussen. Alle vrachtauto's hebben in de cabine een deksel [in het dak]. Enkele zijn open. In dat geval staat er een soldaat in. Deze kan een machinegeweer (op het cabinedak gemonteerd) bedienen. Een tiental auto's trekken zwaar veldgeschut. Ook deze zijn weer veel solider dan de Duitse. Op de Ugchelseberg staat een stuk Duits geschut (8.8 centimeter). Het is door de moffen zelf vernield. Overal ligt munitie zoals geweerpatronen, handgranaten, pantservuisten en landmijnen. Deze zijn alle achtergelaten. Langs de weg zijn kleine stellingen (door loopgraven verbonden) gemaakt. Tien meter verder liggen enkele rollen dikke kabels. Het heideveld is totaal afgebrand. Ruim 200 meter verder staat nog een zelfde kanon. Alle granaten zijn verschoten. De loop is vernield. Ook daar ligt veel munitie. Langs het fietspad ligt een dunne kabel die we oprollen. Intussen passeert een nieuwe colonne auto's ook in richting Hoenderloo. Naast de vele wagens van het Rode Kruis zijn het uitsluitend lichte auto's. Wij rijden door en slaan de weg naar de Waterberg in. Er liggen overal resten van Duitse wagens. Op een hoek staat een bandenwagen. Deze moet door paarden worden getrokken. Vele burgers zoeken al tussen de rommel. Overal ligt papier. Verder acht geweren en vele gasmaskers. Zo lopen we er enige tijd te zoeken tot twee jongens met een oranjeband verschijnen. Wij moeten verdwijnen en mogen niets oprapen. De krik die ik al op de fiets had gebonden moet er weer af. We ontmoeten daarna op de grote weg weer een grote colonne. Voorop rijden tien zware tanks gevolgd door jeeps en enkele pantserwagens. Daarna gaan we het Ugchelsebos in. Daar blijkt nog veel meer te liggen. De verzetslieden (Ugchelen) zijn niet vervelend zoals op de Noordweg. Daar speelt Hoenderloo de baas. Zij vinden het niet erg wanneer men iets opraapt. Burgers zoeken overal de resten na. Er liggen veel kisten met munitie. Daaronder 8,8 centimeter granaten, pantservuisten, handgranaten en patronen. Daarnaast liggen helmen, gasmaskers en vele zakboekjes van de soldaten. De meeste geweren zijn kapot. Men vindt in een keukenwagen nog het één en ander zoals een zak gort, pakjes kruiden en briketten. In twee dozen zit nog onbekende munitie. Het éne bevat flesjes met gele vloeistof (misschien picrinezuur) en een dop met tijdontsteking. Het doet dezelfde dienst als een handgranaat. Een andere kist zit vol met plaatjes. Zo te zien karton. Volgens de gebruiksaanwijzing ontploffen deze in aanraking met vuur. In deze bossen zijn 's morgens loslopende paarden gevonden. Wij ontdekken tussen een hoop rommel opeens een anodebatterij. Deze schijnt nog weinig gebruikt te zijn. Iets verder zijn mensen aan het rapen. Er ligt rogge en een groot aantal schoenspijkertjes. Er ligt ook een groot stuk vlees. Het is zwart van de vliegen. Wij rijden weer verder en vinden nog drie anodebatterijen. Daarop fietsen we een smal bospad in omdat de NBS bezig is op de Oude Barnevelderweg het één en ander in te laden.
De BBC deelt mee dat Apeldoorn is bevrijd. Het Paleis op Het Loo is onbeschadigd maar leeggeplunderd. In Ugchelen worden 's middags beide moffenmeiden opgepakt en kaalgeknipt. NBS arresteert bovendien twee Duitse soldaten en een NSB-er uit Arnhem. Het spoorwegpersoneel moet zich deze dag melden. Een lid van de Wolfsangel (ondergrondse NSB) zou in Apeldoorn twee Canadese officieren hebben doodgeschoten. De dader zou zijn gefusilleerd. Op het bord bij de Openbare School [Hoenderloseweg 2] zijn drie aanplakbiljetten aangebracht. Het éne is een proclamatie van de Koningin. Daarin wordt over onze bevrijding, de onderwerping aan Militair Gezag en de spoedige terugkeer van het vorstenhuis gesproken. De tweede is een proclamatie van generaal Eisenhouwer. Daarin raadt hij ons aan op het Geallieerde opperbevel te vertrouwen en mee te werken door de normale arbeid te hervatten. Het derde kondigt een spertijd (zogenaamde avondklok) van 20 - 7 uur aan. Deze wordt echter later veranderd in 22 - 5 uur.

MOERMAN. Hele dag hard gewerkt. Schotten weer gezien op de markt.
POLITIE. 09.40 uur. F. Koopman wonende Marten Orgeslaan geeft kennis dat de Duitsers op vrijdag 13 april zijn paard, tuig en luchtbandenwagen gevorderd hebben.
11.30 uur. Door de wachtmeester is terzake plundering van huizen van NSB-ers in arrest gesteld een aantal, dat geplaatst is in Cel 4.
16.00 uur. Waldner wonende Stationsdwarsstraat 8 deelt mee dat hij van de Feldgendarmerie een radiotoestel heeft ontvangen van het merk Telefunken nr. 97510 (wisselstroom). Dit toestel is bij hem in huis ter beschikking van de recherche.
17.10 uur. Er wordt Mej. A.J. van Beek, wonende Duivenlaan 17, kennis gegeven van dat er in haar woning een niet ontplofte granaat ligt. De hoofdwachtmeester laat dit doorgeven aan de LBD.
17.45 uur. De heer Stolk Marktplein 17 geeft kennis dat de zegels aangebracht op perceel Loolaan 49 verbroken zijn. De kluis is geforceerd. Dit zou door Canadese militairen zijn gedaan. Hij geeft hiervan kennis omdat dit pand door de politie was verzegeld.
22.00 uur. In bewaring in een drietal cellen 15 Duitse militairen.

STERKEN. Toen de generaal Foulkes op 18 april op weg was naar de commandopost van de 1e Divisie werd hij door een Duitse militair aangehouden. Deze vroeg hem een lift. De generaal bracht hem met de mededeling ´Kennelijk hebben jullie je gebied nog niet voldoende ontluisd!´
NB. In het hoofdstuk ´De laatste uren van de strijd om Apeldoorn´ in het gedenkboek ´Ik draag U op´ wordt op bladzijde 34 gesproken over de staf van Tack Fifty Five van de eerste Divisie. Hiermee wordt bedoeld de Staf van het bataljon Royal Canadian Regiment. De drie tot de 1e Brigade behorende bataljons voerden op hun voertuigen de herkenningscijfers: 55-Royal Canadian Regiment, 56-Hastings and Prince Edward, 57-48th Highlanders of Canada. Het RCR gebruikte in zijn verslaglegging voor aanduiding van andere Brigade-eenheden de cijfers 56, 57 enz. De vooruitgeschoven commandopost van de bataljons werd aangegeven met Tac HQ of wel Tactical Head Quarter. RCR noemde zijn commandopost dus eenvoudigweg Tac 55.

1945 ----- 19 april donderdag.

HARDONK. Zonnig, meer wind. Van 7 tot 8 1/2 uur trok bijna zonder onderbreking één file pantserwagens en tanks langs. Welk een leger en wat een pracht materiaal, wel een heel verschil met dat van Hitler. Vandaag nog heel druk op straat, gezellig al die wapperende vlaggen in het zonlicht. De waterleiding werkt weer normaal. Oorlogsnieuws nog heel weinig. Volgende week meer brood, melk, enzovoort!

VAN HOUTUM. 's Nachts passeren veel vrachtauto's bijna uitsluitend richting Hoenderloo. Van bewoners uit Ede horen wij dat deze stad is bevrijd. Om twaalf uur komen bommenwerpers recht over in richting Engeland. Wij tellen minstens 200 toestellen. Ik probeer 's middags met de fiets Kootwijk te bereiken. Alles verloopt goed tot Assel. Daar zoekt een patrouille Canadezen het bos af naar Duitsers. Zij houden mij aan en ik moet terug nadat ze mijn persoonsbewijs en fietstassen hebben gecontroleerd. Op de straatweg staan resten van twee Canadese lichte tanks. Een verbrande motor en het lijk van een Duits soldaat liggen in de berm. Ik hoor op de terugweg van inwoners uit Radio [Radio Kootwijk] dat Kootwijk via het fietspad langs het transformatorgebouw is te bereiken. Ik fiets deze weg over en kom zodoende aan mijn doel. Echter niet zonder hindernissen. Alle terreinen waar ik fiets zijn afgebrand. Masten van het zendstation liggen verbogen over de grond. Bij het transformatorgebouw is hard gevochten. Er is dan ook veel verwoest. Diepe sporen van tanks lopen langs de weg naar Kootwijk. Een officier van het Canadese leger vraagt me onderweg nog naar de route naar het zendstation. Het dorp is dinsdagavond [17 april] om 10.30 uur bevrijd. Er is nog even een felle strijd geleverd met 400 Duitsers. Deze waren in een bos verschanst. De gevangenen komen nog steeds binnen. In de omtrek ligt veel materiaal dat de moffen hebben achtergelaten. Het dorp mag nog niet vlaggen omdat zich in de omgeving nog ongeveer 200 Duitsers ophouden. Zij plunderen 's nachts. Om dit te voorkomen slapen vele leden van de NBD (gewapend) bij verschillende boeren. Ik fiets van Kootwijk naar Milligen en via de straatweg weer naar huis. Op dat moment is er weinig verkeer over de Amersfoortseweg. In Milligen zijn vrij veel huizen vernield. Even voor de Rijksweg is een groot kamp waar de Canadese tenten hebben geplaatst. Honderd meter verder is een ander tentenkamp. Het is wel een bewijs dat de bevrijders de voorkeur geven aan tenten in plaats van de burgers uit de huizen te trappen zoals de moffen gewoon waren. Langs de Amersfoortseweg zijn veel bomen voor versperringen opgeblazen. Zij liggen nu langs de weg. Fietspaden zijn door tanks vernield omdat zich in iedere Splitterboxe (onderkomen voor auto's bij luchtgevaar) een Duits mitrailleurnest bevond. Aan beide kanten van de weg is het gewas onder de dennen verbrand. In de zijwegen staan resten van Duitse auto's. Langs de weg liggen enkele uitgebrande wrakstukken. Onder de beukenbomen van het Kroondomein is een voorlopig krijgsgevangenenkamp. Daar staan nu de onoverwinnelijke Duitsers. Leden van een 'Herrenvolk'. Ze weten niet hoe onderdanig mogelijk men kan doen. Ik hoor in richting Hoog Soeren ontploffingen. Waarschijnlijk opblazen van munitie. Kanonnen bulderen in richting Elspeet.
Om zes uur passeert via het zuiden een grote formatie bommenwerpers richting Engeland. Canadese troepen bevrijden Harderwijk, Ede en Wageningen. Radio Oranje geeft bijzonderheden over de bloedige slag bij Otterlo. Beide partijen telden duizend man. De vanuit Harskamp oprukkende Duitsers drongen in Otterlo binnen. Vlammenwerpers beslisten de strijd. De vijand verloor 400 doden en 250 gevangenen. Arnhem is zwaar beschadigd. Alle grote gebouwen zijn verwoest. Er bestaat geen binnenstad meer. Apeldoorn is weinig beschadigd. De grootste vernielingen vindt men ten oosten van het kanaal. Mijn neef Henk weet deze dag in Velp te komen. Hij brengt er een bezoek aan onze familie. Zij zijn even voor het zware artillerievuur uit hun huizen gejaagd en vertoefden elders in Velp. Het huis van mijn neef heeft een granaattreffer maar het is nog bewoonbaar. De reis naar en terug van Velp verloopt niet zonder moeilijkheden. Henk wordt op de heenweg vijf maal aangehouden en moet zijn doel zeggen. Het fietsen vanaf Dieren is moeilijk (iedere vier seconden passeert een auto) omdat de helft van de Middagterallee is opgeblazen. De zware beuken zijn naar de berm geschoven en liggen over de landmijnen. Scherven liggen overal. In de weg zitten veel granaattrechters. Enige Duitsers houden zich nog steeds in de omgeving van Ugchelen verscholen. Hieronder bevinden zich minstens 20 leden van de 'Hollandse' SS Een grote formatie bommenwerpers komt na 9.45 uur recht over in richting Duitsland. Het geronk houdt tien minuten aan.

POLITIE. 00.30 uur voormiddag. Door enige Engelse soldaten is aan het bureau gebracht een Duitse soldaat en ingesloten in Cel 2. Wordt door hen op 20 april opgehaald.
08.00 uur. G.H. Schurink wonende Hoenderparkweg 7 doet aangifte dat in zijn woning die door granaatvuur was getroffen diefstal is gepleegd. Hij kan er dus niet meer wonen en verzoekt 's nachts toezicht.
10.00 uur. Doet G.J. Buisman wonende Hoenderparkweg 43 aangifte van beroving van geld enz. van zijn zoon die tijdens de beschieting is overleden.
14.00 uur. De heer Hageman (blokhoofd LBD) heeft in de afgelopen nacht op heterdaad enkele personen betrapt toen zij bezig waren een perceel aan de Loseweg 162 te plunderen. Dit perceel werd voorheen bewoond door een NSB-er. De daders namen de vlucht met achterlating van de ontvreemde goederen. Deze goederen zijn door Hageman meegenomen en opgeslagen in zijn woning. Hageman verzoekt of de politie deze goederen wil overnemen.

1945 ----- 20 april vrijdag.

HARDONK. Stralend lenteweer. Steeds erg druk militair verkeer. Weinig nieuws te bemachtigen.

VAN HOUTUM. Er is 's nachts weinig verkeer over de weg. De hele ochtend passeren vliegtuigen (meest jagers) in beide richtingen. In Ugchelen wordt een collecte gehouden voor de Ugchelse kinderen om deze te kunnen trakteren met het oog op de bevrijding. De opbrengst is 1.400 gulden, 184 kilo rogge, 138 kilo tarwe, meer dan 200 eieren en andere levensmiddelen zoals jam. Eén van de voornaamste gevers is Vega [A.J. Vega, Koudhoorn 5]. Hij is een Portugese jood die zeer moeilijke oorlogsjaren achter de rug heeft. Vega is als het ware dubbel bevrijd. Deze man zit ook in de commissie en draagt zeer veel bij tot het slagen van dit feest. Aan deze opbrengst wordt nog het een en ander toegevoegd dat de Duitsers in het bos hebben achtergelaten zoals 30 pond suiker, enkele schijven kaas en boter. Zondag aanstaande zal in bevrijd Nederland een biddag worden gehouden voor een spoedige bevrijding van het nog bezette gedeelte. Rondom Apeldoorn staan leden van de NBS en houden iedereen aan. De NBS is al op de bevrijdingsdag ontaard door gebrek aan leden. Daarom zijn velen, die in de oorlog op de verzetsgroepen hebben gescholden of collaborateurs zijn, plotseling tot verzetsman met de bewuste oranje armband gebombardeerd. Deze manier is fout. Dergelijke nieuwelingen behoorden een andere kleur band te dragen. De kern van de verzetsgroepen uit de oorlog is niet meer in de NBS terug te vinden. De meeste leden hebben veel bluf. Zij beroepen zich op gefantaseerde daden tijdens de oorlog en menen de overige burgerij op strenge wijze te mogen commanderen. Het dragen van een stengun of ander wapen versterkt hun positie nog meer. Zij overdonderen in vele gevallen ook hun collega's de ware verzetsmannen. Deze deinsden in de oorlog nergens voor terug en trekken zich nu liever terug. Deze kern van verzetsmannen vraagt niet om roem of uitbundige erkenning van hun daden. Zij blijven bescheiden en wensen in alle vergetelheid hun dagelijkse werk voort te zetten. Om 7.30 uur woedt een grote brand in richting Otterlo. Wij horen duidelijk kanonvuur. Op het bord bij de Openbare School zijn veel nieuwe aanplakbiljetten (ter vervanging van een krant) aangebracht. De scholen in Ugchelen zullen maandag aanstaande weer beginnen. Echter in noodvertrekken. Eerst nu stel ik de andere huisgenoten op de hoogte van dit dagboek. Het is sinds augustus 1940 geheimgehouden. Mijn plan is de kladschriften nog niet te laten lezen. Thans wacht me nog een groot werk, namelijk het overschrijven in bijzondere boeken, hetgeen ik hoop te volbrengen. Deze speciale boeken kunnen worden gelezen.

POLITIE. Capt. V.P. Birch, Chef van de Field Security, App'n, vordert hierbij dat alle vreemdelingen van Duitse nationaliteit waaronder begrepen alle Rijks-Duitsers, Sudeten-Duitsers, Oostenrijkers, Hongaren en andere personen behorende tot een nationaliteit die met de geallieerden in oorlog zijn zich met hun paspoorten melden aan het bureau van politie te Apeldoorn, afdeling Recherche, Deventerstraat 23 tussen 9 en 12 uur en 14.00 en 17.00 uur.
20.15 uur. Weduwe Pol wonende Molenstraat 93 heeft het lijk herkend van de 17 jarige Miep de Vries wonende Molenstraat 91. De moeder en broers van dit meisje zijn allemaal gewond en liggen in het Seminarie. Genoemd meisje is tijdens de beschieting om het leven gekomen.

1945 ----- 21 april zaterdag.

HARDONK. Guurder met regenbuien. 's Middags op clubhuis Valkenberglaan kon men zich opnieuw aanmelden voor de door de bezetter opgeheven padvinderij. Er was een enorme animo. Niet minder dan 250 jongens kwamen zich opgeven voor welp, verkenner of voortrekker. Gisterenavond nog in de verte duidelijk kanongebulder te horen. Bij de Grebbelinie bieden de Duitsers sterke tegenstand. Nog steeds zitten er Duitsers in de bossen en wordt er veel materiaal gevonden. Ook is gevaar voor mijnen niet denkbeeldig. Volgende week krijgen we Engelse biscuits op de bon. Ons melkrantsoen is verhoogd. Zo is er in alles vooruitgang.

VAN HOUTUM. 's Morgens om 7.20 uur passeert in richting Apeldoorn een colonne auto's waaronder 20 zware tanks. Een half uur later volgt een file van minstens 30 vrachtauto's. De NBS vindt in het Ugchelsebos een complete installatie voor een dokter. Deze is door de Duitsers achtergelaten. De instrumenten zijn van de meest uiteenlopende aard. Onder de overige goederen bevinden zich 180 dekens. Deze dekens worden ter beschikking van de Vereniging Ugchelens Belang gesteld. Mijn broer is commandant van de NBS. Hij vraagt mij voortaan dagelijks een overzicht van de radioberichten samen te stellen om deze bij de fietsenmaker Pieters [Ugchelseweg 249] aan te plakken. Na lange tijd kan men de vleesbonnen weer bij de slager inwisselen. We krijgen nu of bevroren varkensvlees (125 gram per bon) of vlees in blik (90 gram per bon) dat van de Canadezen afkomstig is. In Apeldoorn wordt de eerste film vertoond. Alleen Canadezen en genodigden hebben toegang. Het zijn echter geen oorlogsfilms. Volgens geruchten is Seyss-Inquart gevangengenomen.

MOERMAN. Alles is dicht.

POLITIE. 15.00 uur. De Bruin wonende Klokstraat 27 doet aangifte van Majesteitsschennis contra een vrouwspersoon wonende Loenenseweg hoek Immenbergweg. Getuige is de heer Duin Loenenseweg hoek Immenbergweg.

1945 ----- 22 april zondag.

HARDONK. Stormachtige wind, guur met hagelbuien. Niets.

VAN HOUTUM. Een onafgebroken colonne auto's rijdt 's morgens vanaf vijf uur tot elf uur door Apeldoorn naar het oosten. Zij komen vanaf de Amersfoortseweg. Het voorbijtrekken van zware tanks duurt alleen al 1 1/2 uur. Alle dominees in de kerken in Apeldoorn wijzen er 's morgens op dat wij nu er een nieuwe bezetter is nuchter moeten blijven en moeten waken tegen verval. In dit verband richt iedere voorganger zich tot de meisjes om niet te veel omgang met de soldaten te hebben. Vele van hen zijn getrouwd. Radio Oranje waarschuwt opnieuw tegen voorbarig vlagvertoon. De vijand heeft in een dorp (waarschijnlijk Nijkerk) zijn woede op de burgerij gekoeld en vele van hen gedood. De gebouwen van de Kokosfabriek in Apeldoorn [Arnhemseweg] zijn voor opslag van levensmiddelen gevorderd. Alles is bestemd voor de gemeente Apeldoorn. De vrachtauto van Preller [Hoenderloseweg 145/147] moet morgen voor de repatriëring rijden. De eigenaar zal de auto zelf besturen en moet naar Nijmegen.

BLOEM. Tot 21 en 22 april dag en nacht een enorme hoeveelheid van tanks, gevechtswagens, wagens voor materiaal, Rode Kruis en complete bataljons in de richting Zutphen Vertrokken. Men zegt dat ze aan de Grebbe hebben gevochten en niet meer nodig zijn. De manschappen weten zelf niet waar ze heen gaan.  De 20e hebben de Duitsers de Hollandse waterlinie weer in actie gezet en tevens de Afsluitdijk op 20 meter doorschoten. De 22e hadden de Tommies Amersfoort nog niet bezet. Afgebrande huizen hier van Johan Menkveld, v.d. Alforst, weduwe Menkveld, Antoon te Winkel en Gerrit Hartgers. In de Withagen van Karel Dolman en de gebroeders Pelgrim. In de Wilpse Achterhoek van Jan Wichers Schreur, Antoon Elders (half afgebrand), Frans Bergman, Jan Streppel-Kophof, Jan ter Mate, Gradus de Haan, Jan Roes, Jan Borgonje, Hein Borgonje, Teunis Keurhorst, Dirk Klomp, Willem Hagen, Bernhard Klunder, Bussink-Vrijland en G. Sprengeman. Hiervan zijn een gedeelte op last van een Duits officier in brand gestoken toen ze terug moesten trekken. Deze officier is gevangengezet bij de fabriek van Linthorst, 2 dagen tentoongesteld en is toch doodgeschoten. Direct na het wegtrekken van de Canadezen staan de manschappen van de ondergrondse klaar om de NSB-ers op te halen en in gebouwen vast te zetten nadat ze eerst door het publiek bespot en beschimpt zijn.

MOERMAN. Hele nacht en zondagmorgen lange colonnes richting Deventer. Honderden tanks. Wat betekent dat? Regenachtig en koud. De serre lekt.

1945 ----- 23 april maandag.

HARDONK. Guur, veel wind en zon. 's Avonds Sint Joriskampvuur op het terrein aan de Valkenberglaan. Ds. Berkel declameerde het Sint Jorisverhaal.

VAN HOUTUM. Op het bord bij de Openbare School zijn nieuwe biljetten aangeplakt zoals samenstelling van de nieuwe gemeenteraad, verbod tot eigenhandige bestraffing van NSB-ers enzovoort. In Apeldoorn hangen aan vele ramen uittreksels van radioberichten (onder andere Ondergrondse Koerier) en kranten uit het bevrijde zuiden. De Apeldoornse krant geeft een kort stencil waarin onder meer nieuwe bonnen worden aangewezen. De rantsoenen zijn gelijk en wij krijgen extra 150 gram biscuits (echter geen Britse kwaliteit). In enkele winkels worden nieuwe tijdschriften verkocht. Zij heten: 'Kijk' en 'Envoy'. Het loopt storm. Iedereen probeert de exemplaren te krijgen. Kijk is een speciaal bevrijdingsnummer en wordt door de Amerikanen uitgegeven totdat heel Nederland bevrijd is en onze pers weer tijdschriften zal uitgeven. Wij hebben het huis weer zo goed als geheel ingericht. Er zijn een tuinstoel met tafel, een fiets (zonder banden) en een scheerkwast gestolen. Achter de piano stond een vrij goed tekenbord dat door hen achtergelaten is. In één van de spoorwegwoningen worden twee leden van de 'Hollandse' SS gevangengenomen. De NBS brengt ze over naar de kazernes. Kort daarvoor deden de zich overdag in bossen verschuilende moffen een aanval op een kazernegebouw. Dit is al eerder voorgekomen. Het is wel een bewijs hoe gevaarlijk het nog in de omtrek is. Preller is ook terug van zijn reis naar Nijmegen. Arnhem is een dode stad. De schade bestaat grotendeels uit kapotte ruiten en inwendige vernielingen.

MOERMAN. Lelietjes van Dalen bloeien in het bos. Dryas[?] bloemkastanjes vol in bloei en blad. Alles dit jaar bijzonder vroeg.

1945 ----- 24 april dinsdag.

HARDONK. Steeds kil droog weer. Geen bijzonders.

VAN HOUTUM. Alle munitie en materiaal in de omliggende bossen wordt op wagens geladen en naar Hoenderloo overgebracht. Deskundigen openen het massagraf (aanslag Rauter) op het nabij zijnde kerkhof. Zij proberen de lijken naar kleding, ringen, papieren enzovoort te identificeren. Ieder lijk wordt gekist en opnieuw begraven. De leider van de Jeugdstorm te Wageningen, die als evacué in Apeldoorn vertoeft, is nog steeds niet in hechtenis. Echter lukt het hem met een Canadees naar Arnhem en Nijmegen te reizen (voor een ander is dit onmogelijk). Hij beschikt ook over veel Engelse sigaretten. Een brutale heeft de halve wereld. Tien Duitse soldaten komen 's avonds in schemerdonker bij Hamer aan de pomp water drinken. Jammer dat er geen gewapende mannen in de buurt zijn!

1945 ----- 25 april woensdag.

HARDONK. Zonnig weer. Nog altijd huizen er Duitsers in de bossen. Telkens worden er gevangen genomen. Afgelegen boerderijen hebben nog al eens last van die lui. In de afgelopen nacht schietpartij bij de kazerne met ongure ondergrondse elementen. Het is te hopen dat aan dergelijke dingen spoedig een eind kan gemaakt worden. Gistermiddag was prins Bernhard in Apeldoorn, onder andere even op het Gemeentehuis.

VAN HOUTUM. Wij horen de hele nacht artillerievuur in richting Amersfoort. Overdag volgen nog al eens zware ontploffingen in westelijke richting. Als dank voor de bevrijding worden de Ugchelse kinderen 's middags getrakteerd. Voor dit feest is vrijdag gecollecteerd. Er worden samen 500 pakketten uitgedeeld. De muziek speelt enkele vaderlandslievende liederen. Enkele Canadezen richten op de nabij zijnde heuvel Bakenberg een meteorologische observatiepost. Deze werkt alleen 's nachts. Herrijzend Nederland deelt mee dat evacués, inclusief ambtenaren, onder geen voorwaarde zonder vergunning naar hun woning mogen terugkeren. Gebeurt dit toch dan worden betrokkenen naar een kamp gestuurd en vandaar naar hun evacuatieadres teruggestuurd. Prins Bernhard heeft zich in het nabij zijnde kasteel Spelderholt (vroeger Seyss-Inquart) gevestigd. De Prins rijdt in een blauwe jeep en brengt voortdurend een bezoek aan het Paleis. Daar is de Canadese staf gevestigd is. Enkele burgers herkenden ZKH [Zijne Koninklijke Hoogheid] nadat hij een bezoek aan het gemeentehuis had gebracht. In Apeldoorn is op enkele punten weer elektriciteit. Beide grote ziekenhuizen hebben nu stroom. De Apeldoornse krant wordt in beperkte oplage verkocht. In Ugchelen worden twee kaalgeknipte moffenmeiden met vader en broer gearresteerd omdat zij met wraak dreigen. De NBS brengt hen van Ugchelen naar Hoenderloo.

BURGEMEESTER QUARLES VAN UFFORD (brief van ene Koenraad aan het Gemeentehuis Loolaan 20 Apeldoorn). Mijne Heren. De verschillende werkzaamheden voor het schoonhouden van gebouwen en dergelijke geschiedt nu door gearresteerde collaborateurs. Tot nu toe kan een iedere instantie vrijelijk over deze mensen beschikken waardoor deze mensen niet efficiënt te werk konden worden gesteld. Thans gaat alles via één leider en als zodanig is benoemd J.W. Minderman (Bert), Commandopost NBS Loolaan 49. Een ieder die dus werkkrachten nodig heeft moet de avond voor het nodig zijn van deze werkkrachten een opgave doen aan de heer Minderman. Wij rekenen in deze op uw medewerking door ook uw aanvragen alleen over dit bureau te laten lopen.

POLITIE. 11.00 uur. T. Nijkamp Molenstraat 21 verzoekt opsporing van zijn schoonzuster Hendrika van der Ploeg, oud ongeveer 44 jaar en huisvrouw van Jan Nijkamp gewoond hebbende Snipweg 34. Bij de komst van het bevrijdingsleger vluchtte zij naar Drente en liet haar 14-jarige zoon hier achter die ten laste kwam van verzoeker. Hij kan dat kind niet langer verzorgen en wil dat weer onder de zorgen van de Moeder gesteld zien. De vader is in Duitsland. 21 uur. Op last van de Commandant van de Civil Affairs Loolaan 37 moeten morgenochtend 9 uur zich twee agenten van politie melden met twaalf arrestanten uit de kazerne Willem III voor schoonmaakwerkzaamheden. Hoofdagent bekend.

1945 ----- 26 april donderdag.

HARDONK. Alweer zonnig. De eiken worden al flink groen, alleen het eikenhakhout is nog dor. De brem begint te bloeien. Buiten is alles prachtig. Onze rantsoenen zijn al belangrijk verhoogd. We krijgen onder andere 1/2 pond [= 250 gram] boter in de 14 dagen, 1/2 pond biscuit, iets meer brood en 1/2 pond uien per persoon!

VAN HOUTUM. Overal hangen weer nieuwe aanplakbiljetten. Daar onder Proclamatie van Prins Bernhard tot de NBS en hun taak na de bevrijding, verordeningen van het Militair Gezag enzovoort. Verschillende bureaus uit Arnhem, die door de evacuatie in onze omgeving zijn gevestigd, moeten naar Apeldoorn worden verplaatst. Hiertoe behoort het hoofdbureau van de Rijksveldwacht. Apeldoorn krijgt over zes weken waarschijnlijk weer gas. Onze steenkolenvoorraad te Brouwersmolen wordt door de Gasfabriek in beslaggenomen. Mijn neef Jan moet op last van de NBS jongelui op hun rijvaardigheid controleren en hierover rapport uitbrengen. P. Bodemeyer (evacué oom Jan) gaat opnieuw naar Heelsum en bereikt het doel. Zijn tuin is helemaal opgegraven. Deuren en ramen zijn uit zijn woning verdwenen. De daar gelegerde Canadezen zeggen dat zij zo vaak kunnen terugkomen als ze willen.

POLITIE. 10.30 uur voormiddag. L.J. Haarman wonende Nijbroekseweg 41 geeft kennis dat een boerenwagen die door de Duitse Weermacht was gevorderd is blijven staan. 20.00 uur. Uit het massagraf op 'Heidehof' te Ugchelen zijn 25 en 26 april 19 lijken opgegraven, gekist en opnieuw ter aarde besteld. Een aantal zijn geïdentificeerd. De lijken verkeerden in verregaande staat van ontbinding zodat foto's en vingerafdrukken niet genomen konden worden. De op de meeste lijken gevonden goederen en voorwerpen wettigen de hoop dat de meeste lijken, ondanks de toestand waarin zij nu verkeren, toch geïdentificeerd kunnen worden. De opgraving en identificatie wordt voortgezet. De Rechercheur S. Adema.

1945 ----- 27 april vrijdag.

HARDONK. Bewolkt, iets regen. Geen nieuws.
VAN HOUTUM. Er is de hele dag in beide richtingen een druk verkeer over de weg. Het lijkt ons bevoorrading van pakhuizen in Apeldoorn. Twee kaalgeschoren meiden, die een deel van de Openbare School (bureau NBS) moeten schoonmaken, verschijnen niet. Onderduiken verzwaart hun straf slechts. Wij krijgen een eerste krant. Er is slechts één exemplaar op een tiental abonnees.

POLITIE. De opperwachtmeester v.d. Klift meldt dat in perceel 'Veldzicht' voormalig Frontzorg een kachel brandt, dat in genoemd perceel veel papier van waarde ligt opgestapeld en dat niemand door hem daar aangetroffen werd, terwijl iedereen vrij kan binnentreden. Van bovenstaande is kennis gegeven aan het bureau NBS Deventerstraat.

1945 ----- 28 april zaterdag.

HARDONK. Eerst zonnig, later bewolkt met regen en koeler. Met de Canadese verkeersregelaar Italiaanse wijn gedronken! 's Middags de heer Moerman op bezoek. Erg veel militair vervoer. Weer eigen dagblad. Himmler biedt Amerika en Engeland onvoorwaardelijke overgave aan!

VAN HOUTUM. Er is de hele dag druk verkeer over de weg. Meest in richting Apeldoorn. Enkele colonnes gevechtswagens (minstens 20 per groep) passeren in richting Apeldoorn. Mijn neef gaat weer naar Velp. De families wonen weer in hun huizen. In Apeldoorn verschijnt met ingang van heden de krant 'Veluws Dagblad', de 'Ondergrondse Koerier' (blad van verzetsgroepen) bevat een scherp artikel tegen dit nieuwe dagblad omdat het zich tot de illegale bladen in de oorlog rekent. Deze krant geeft bijna alle nieuwe bepalingen en proclamaties. De distributielijst bevat hogere rantsoenen dan voorheen. Sinds de laatste rantsoenen onder de Duitse bezetting krijgen we nu extra (per 14 dagen) 600 gram biscuits, 400 gram brood, 250 gram boter (vroeger 40 gram olie), vijf liter taptemelk, 500 gram suiker (alleen voor kinderen) en twee chocoladerepen (ook alleen voor kinderen). Wij gaan weer bergopwaarts! Het meel waarvan het brood wordt gebakken is echter muf. Dit is ook in Velp het geval. De melkfabrieken produceren momenteel veel boter. Het meeste wordt voor de nog niet bevrijde hongerprovincies gereserveerd.
 BLOEM. Duitsland heeft aan Engeland en Amerika capitulatie gevraagd echter zonder Rusland er in te kennen omdat de Duitsers bang zijn dat hun volk naar Siberië zal worden gebracht. Ook zij hebben de Russen weggehaald uit de bezette gebieden van Rusland en in Duitsland zeer slecht behandeld. De Canadezen zitten in ons land voor de waterlinie omdat de Duitsers deze waterlinie in werking gezet hebben. De sluizen bij IJmuiden zijn open gezet en de dijken van de Wieringermeer kapotgeschoten over een afstand van 30 meter. Daardoor is het water wel 5 meter hoog komen te staan. In het westen is het treurig gesteld door de hongersnood.

POLITIE. 15.00 uur. Wederom zijn 18 lijken uit het massagraf op 'Heidehof' te Ugchelen opgegraven. Vier van deze lijken zijn zo goed als zeker geïdentificeerd. De opgraving en identificatie worden maandag voortgezet. Verschaffing van een hoeveelheid alcohol voor gravers en het personeel belast met de identificatie alsmede verschaffing van enig rookgerei in verband met de moeilijke omstandigheden waaronder gewerkt moet worden zeer aan te bevelen zijn.

1945 ----- 29 april zondag.

HARDONK. Koud weer, sneeuwbuitjes. Naar de kerkdienst in de Grote Kerk bij de zendeling Slump. Aan het slot zette het orgel het Wilhelmus (vers 1 en 6) in dat door allen werd meegezongen.

VAN HOUTUM. Het postverkeer in de bevrijde Nederlandse provincies is weer normaal. De hele dag is er druk verkeer in richting Apeldoorn. Wij zien naast de auto's voor de ravitaillering ook veel gevechtswagens.

BLOEM. Deze week hebben de Tommies pakketten met levensmiddelen uit willen gooien maar doordat de Duitsers de v1iegtuigen niet met rust wilden laten is dit weer stopgezet. In Rotterdam zou de zwarte pest zijn uitgebroken. In Amsterdam zat 20% van de mensen onder de luizen.

MOERMAN. Weer inbraak aan de Jachtlaan. Hitler zou stervende zijn.

1945 ----- 30 april maandag.

HARDONK. Koud weer, regenbuien. Verjaardag van Prinses Juliana. Na 5 jaar voor het eerst op haar verjaardag weer de vlag uit!

VAN HOUTUM. Een schoffelpantserwagen passeert 's morgens in richting Hoenderloo en keert 's avonds weer terug. De in het Gesticht in Hoenderloo zittende beheerder van het pension Eljo-Zamy krijgt een hartaanval. Hij blijft nog in leven.

MOERMAN. Koud en regen.

POLITIE. 19.30 uur. Heden 13 lijken van slachtoffers uit het massagraf op 'Heidehof' opgegraven. Hiervan zijn een aantal geïdentificeerd.

1945 ----- 1 mei dinsdag.

HARDONK. Koud, regen- en hagelbuien. We wachten de laatste dagen vol spanning op de capitulatie van Duitsland.

VAN HOUTUM. Het blaadje Trouw is nu legaal verkrijgbaar. Het is gedurende de oorlog in Apeldoorn gedrukt. Het krantje dat een voorwoord heeft van de burgemeester wordt aangeboden. Men hoeft dit eerste nummer niet te betalen. Men kan zich wel voor een abonnement opgeven. Vele etalages zijn voorzien van tekeningen die op de bouw van een nieuw Nederland betrekking hebben. Onze tuintafel en stoel zijn terecht. De moffen hebben die even voor de bevrijding meegenomen. Zij staan in de schuur van Maassen op de Ugchelse Berg. Er staat nog een tweede tafel. Deze blijkt ook van ons te zijn. Wij hebben deze nog niet gemist. 's Middags passeren twee schoffeltanks in richting Apeldoorn. Kort daarop volgt een groep lege gevechtswagens. Een jeep rijdt om 3.30 uur het fabrieksterrein op. De Canadezen zoeken een ruimte voor 100 man, dat wil zeggen ontspanningsruimte. Zij vorderen de pakkamer. Het eerste vertrek is voor de koks. De garage van oom Jan wordt bureau. Vijftien onderofficieren zullen in twee woonkamers eten. Wij moeten twee vertrekken afstaan voor eetgelegenheid voor vijf officieren. Zij slapen alle in tenten die om de fabriek zullen worden geplaatst. N. Melissen, één van de leden van de Ugchelse NBS, wordt bij het opgraven van munitie in het Ugchelse Bosch in zijn bovenarm gewond. Hij wordt naar het ziekenhuis overgebracht. Hij verliest onderweg vrij veel bloed. De munitie was zodanig gelegd dat bij het opruimen een revolver automatisch afging.

BLOEM. In mei hebben de Duitsers in ons land zich overgegeven. Met de hongersnood was het toen snel afgelopen omdat de Tommies en Canadezen zorgden voor voldoende aanvoer van levensmiddelen. Direct toen de Tommies hier waren zijn de NSB-ers gevangengenomen en naar verschillende verzamelplaatsen vervoerd nadat ze soms eerst nog door het publiek danig bespot en getreiterd waren. Niet één had de kans om te ontkomen daar de hele bevolking tegen hen was. Om de rust te kunnen handhaven gaven zich hiervoor vrijwilligers op die dan met hun tweeën dagelijks op en neer fietsten met geweer over de schouder. Maar er deden zich geen incidenten van betekenis voor.

1945 ----- 2 mei woensdag.

HARDONK. Koud weer, veel regenbuien. Verbazend veel militair verkeer.

VAN HOUTUM. 's Morgens om negen uur rijdt een groot aantal vrachtauto's met licht veldgeschut naar het heideveld bij de Bakenberg. Een uur later rijden andere auto's het fabrieksterrein op. Daar laden zij het één en ander uit en slaan het op in de Pakkamer. Het zijn bijna allemaal stoelen en benodigdheden voor de kok. Deze installeert zich in het eerste vertrek. In één hoek ligt een stapel echt wittebrood. Eén soldaat zet er een radio neer en wij kunnen om 11.45 uur naar de BBC luisteren. Over de herkomst van de stoelen is een meningsverschil. De soldaten zeggen dat ze uit Kleef en omgeving komen. Wij geloven dit niet en vinden dan ook op één stoel een naambordje van een Arnhemmer. De meeste auto's arriveren om 11.30 uur. Zij worden naast de fabrieksmuren bij de garage van mijn oom in een wei en in het plantsoen geparkeerd. Een lange colonne tanks slaat aan de voet van de Ugchelse Berg een bospad in. De colonne vernielt het fietspad, rijdt over de Van Golsteinlaan de Wezenweg in. Daar worden zij geparkeerd. Het zijn samen twaalf schoffeltanks (type Sherman van 45 ton) en vier gewone zware tanks. Zij laten overal sporen tot een halve meter diepte achter. Nog steeds komt auto na auto aan. De meeste laden hun vracht uit en vertrekken weer. Chauffeurs rijden twee auto's in de wei naast ons huis en parkeren deze naast de afrastering. Deze laden tentmateriaal uit. Binnen enige uren staan er drie vrij grote. Zij plaatsen er ook twee achter onze schuilkelder voor de officieren. De kok eist dat wij de garage ontruimen. Wanneer dit bijna klaar is komt een officier en zegt dat het overbodig is. De kok moet zich behelpen door een groot zeil van een autodak tot drie meter er naast te spannen. Daar binnen moet hij koken. Deze Schotten (het is een Schots regiment en is bij het eerste Canadese leger ingedeeld) zijn nog zeer terughoudend. Ze knippen het prikkeldraad nog niet door. Wij moeten dit schijnbaar doen. Eén scheurde er steeds zijn kleding aan. Onder de kleine kastanjeboom staat een auto die eerst nog door het bloemenpark is gereden. Eén soldaat is zelfs bezig een toilet in het bos te maken. Zoiets zouden de moffen nooit doen. Bij de fabriek staat een auto die 220 volt gelijkstroom opwekt. De chauffeur is bezig kabels naar de Pakkamer en ons woonhuis te leggen. In een wei naast de Pakkamer staan 17 grote en kleine tenten. Op het zogenaamde voetbalveld bevinden zich drie vrachtauto's met twee tenten. Het is een reparatieafdeling. Deze beschikt over veel gereedschap waaronder een lasapparaat. In iedere auto is een radiotoestel.
Al snel is er handel in sigaretten. De prijzen variëren van 15 tot 50 cent per stuk. Zeer zelden is een plak chocolade te koop. Mijn oom koopt er één voor een gulden. Dit is goedkoop. Men geeft er in Apeldoorn 10 tot 15 gulden voor. Deze troepen beschikken ook over een levend varken. Wij moeten er voor zorgen en krijgen de helft van het voer dat ons varken weer ten goede komt. Deze helft is nog meer dan wij gewoonlijk voerden. Het bevat nog meer voedingswaarde dan mensen eten. Er zitten hele broden en veel biscuits tussen. Wij krijgen tevens alle aardappelschillen (zeer dik) voor ons vee. De kanonnen schieten de hele ochtend en middag vanaf de hei bij de Bakenberg en Ugchelse Berg op een doel in de zandverstuivingen bij Harskamp. Het is oefenen. Alle kanonnen vertrekken om vijf uur in richting Hoenderloo. Radio Hamburg maakte gisterenavond om 10.30 uur met veel treurmuziek en tromgeroffel de dood van Hitler bekend. De Führer is 'al strijdend tegen het bolsjewisme den heldendood in de Rijkskanselarij gestorven'. Generaal Eisenhouwer weerlegt deze bewering. 's Middags om 4.30 uur eten alle Schotten in de Pakkamer. Naar schatting zijn het er 100 à 150. Twee bevrijde dwangarbeiders krijgen thee en biscuits. De soldaten eten de hele dag door biscuits. De Schotten koken hun eten op zogenaamde benzinebranders. Zij stoken overal tussen de tenten vuren voor verwarming. Ze verbruiken hiermee vrij veel benzine en zijn er dan ook niet zuinig op. Op één punt liggen enige honderden benzineblikken opgestapeld. Deze dienen ook voor vervoer van water. Radio Oranje is door mijn bemiddeling iedere avond bij één van de auto's van de reparatieafdeling te beluisteren. Ruim 30 burgers zijn dan ook deze avond aanwezig. P. Bodemeijer (evacué van oom Jan) komt weer terug. Hij meende vrijdag definitief naar zijn woning te Heelsum te kunnen vertrekken. Zij werden er door de nu bij ons zijnde Schotten gevoed. Hij is vanmiddag door het Militair Gezag uit huis gezet. Het is een gevolg van te veel gepraat onder evacués in Ede. Zijn tuin is helemaal open gegraven. Op enkele punten stonden stalen peilstokken. Deze hadden de moffen voor hun plunderwerk laten maken. De bewoners van Apeldoorn moeten voor zaterdag aanstaande een aantal bonnen voorinleveren. Deze geven recht op extra rantsoenen van 250 gram suiker, 250 gram peulvruchten, 100 gram zout, een pakje zeepvervangende wasmiddelen, een kwantum dadels en voor kinderen nog twee plakken chocola.

POLITIE. 20.00 uur. Heden 15 lijken van slachtoffers uit het massagraf op 'Heidehof' te Ugchelen opgegraven. Een aantal zijn geïdentificeerd.

1945 ----- 3 mei donderdag.

HARDONK. Wat beter weer, wel guur maar meer zon en minder regen. Op straat verbazend druk. Voortdurend passeren tanks, pantserwagens, vracht- en gewone auto's in alle richtingen. Steeds regelt een Canadese MP [Militaire Politie] het verkeer. We krijgen nu zout, suiker, peulvruchten, zeep(wasmiddel) en dadels. Telkens verschijnen ondergedoken joden.

VAN HOUTUM. De Schotten zetten hun parkeerterreinen met een wit lint af. Hierdoor is een gedeelte van de Van Golsteinlaan afgesloten. De soldaten laten bijna een uur lang de motoren van hun auto's en tanks razen. De jeugd vertoont veel belangstelling echter met het doel levensmiddelen te krijgen. Wij hebben van hen meer last dan van de soldaten. Onder deze kinderen bevinden er zich vele met lange vingers. Deze zijn dan ook het brutaalst. Enkele lopen zo maar de Pakkamer binnen. Wij jagen hen steeds van het terrein maar de soldaten werken niet mee. Zo bijvoorbeeld lokken de koks naast ons huis steeds een jongen die als hij kans ziet steelt. De elektricien legt nu ook kabels naar de verschillende tenten en de schoenmaker die zich in onze timmerschuur ophoudt. Naast enkele tenten staan parasols die vast in Arnhem zijn gestolen. De hele ochtend passeren lange colonnes vrachtauto's (meestal één soort). Daartussen ook gevechts- en pantserwagens. 's Middags volgen nog 14 zware vrachtauto's (type GMC) met steenkool. De Canadezen brengen bij de Bakenberg ook weer geschut in stelling. Echter dichterbij dan gisteren. De ontploffingen klinken dan ook harder. Wij zien duidelijk tussen de bomen door de steekvlam. Eén batterij vertrekt om twaalf uur. De overigen oefenen tot vier uur door. Daarna vertrekt ook dit in richting Hoenderloo. Stalin maakt in een dagorder bekend dat het garnizoen van Berlijn gisterenmiddag om drie uur onvoorwaardelijk heeft gecapituleerd. Er zijn tot heden 70.000 gevangenen geteld. Hij verklaart dat Hitler, Göbbels en een chef van de Staf zelfmoord hebben gepleegd. De regeringswijk is totaal verwoest. Op sommige punten liggen stapels lijken die alleen maar in massagraven kunnen worden ondergebracht. Moskou viert de val van Berlijn met 24 salvo's uit 324 kanonnen. De Schotten klagen 's middags bij de NBS over de vele kinderen die om hun auto's lopen. Op één punt is zelfs gestolen. Daarom zal er morgen een wacht van twee personen bij de fabriek komen. Het Veluws Dagblad bevat een eerste oproep voor vrijwilligers voor de Landmacht. Enkele legeronderdelen moeten zich melden. De NBS-wachtposten om Apeldoorn worden opgegeven. Men mag zich niet verder dan zes kilometer buiten zijn woonplaats begeven. Alle openbare vergaderingen en bijeenkomsten zijn verboden.

1945 ----- 4 mei vrijdag.

HARDONK. Koud, regenachtig. 's Avonds het grote nieuws ´GEHEEL NEDERLAND VRIJ!´ Direct vulden zich de straten met juichende jonge mensen. Deze bleven tot laat in de avond hossen en zingen. Wat zal dat morgen een vreugde geven in het bevrijde westen.

VAN HOUTUM. Er is van 's avonds zes uur weer elektrische stroom op het nabij zijnde sanatorium Caesarea. Oom Gerrit komt om 8.40 uur het huis binnen hollen en zegt: 'Algehele capitulatie'. Mijn oom heeft namelijk bij de Schotten naar de radio geluisterd. De klok van het sanatorium en de Ugchelse Kerk luiden. Ik luister om 9 uur naar de radio. Deze staat tegenwoordig op mijn kamer en wordt door twee anodebatterijen gevoed. Die batterijen heb ik in het Ugchelse Bosch gevonden. De omroeper herhaalt het volgende bericht zes maal 'Alle Duitse troepen in Nederland, Noordwest-Duitsland, Denemarken en de Noordzee-eilanden hebben onvoorwaardelijk gecapituleerd. De strijd wordt morgenochtend te acht uur gestaakt'. De Schotten vieren in de Pakkamer feest. De kok deelt saucijzenbroodjes uit. Burgers komen al hossend en zingend (vaderlandse liederen) over de weg. Van spertijd trekt men zich niets meer aan. Vier buren proberen met een auto naar Apeldoorn mee te rijden omdat daar veel lichtkogels worden afgeschoten. Om elf uur vertrekken een groot aantal Schotten per auto naar Apeldoorn. De meeste van hen zijn dronken. Enkele soldaten schieten bij de fabriek en ons huis lichtkogels af. Eén officier (ook dronken) rijdt met zijn Buick twee maal tegen de stenen post voordat hij de weg bereikt. Soldaten steken op één punt een groot aantal takkenbossen bij wijze van vreugdevuur in brand. Burgers en Schotten dansen er terwijl een burger met behulp van clandestiene stroom voor de nodige muziek zorgt.

1945 ----- 5 mei zaterdag.

HARDONK. Droog, zonnig weer. Overal opnieuw de vlaggen uit. De straten vol met opgewekt kijkende mensen. Een rij wagens met zingende schoolkinderen trekt door het dorp. Daartussen spoedt zich voortdurend het enorme gerij der Canadezen. Het verkeer is af en toe zo druk dat zelfs twee Canadese verkeersagenten (MP-ers) op het kruispunt staan. 's Middags naar de rede van minister Gerbrandy geluisterd. Straks komt Koningin Wilhelmina voor de radio. Een oranjepudding gemaakt. 's Avonds veel mensen op straat, jongelui waren erg vrolijk. Canadezen schoten gekleurde lichtkogels af. De rede van de Koningin gehoord. SS-troepen bij Hoevelaken in gevecht met andere Duitse troepen!

VAN HOUTUM. De soldaten komen om 1.30 uur weer allen terug. De overigen bij de fabriek zijn nog steeds in een feestroes. Eén van hen speelt op een doedelzak. Om twee uur is alles weer rustig. De Schotten plaatsen 's morgens aan de ingang van de Van Golsteinlaan een grote Nederlandse vlag. 's Morgens om tien uur passeert een auto met een nummerbord R.K.1 in richting Hoenderloo. Mijn oom herkent onder de inzittenden Prins Bernhard. De Prins keert twee uur later terug. De hele ochtend schieten kanonnen van het nabij zijnde heideveld. Het geschut vertrekt om vier uur. De soldaten gooien de hulzen weg. Ieder wil er graag één hebben. Kinderen zoeken dan ook alles af. Iedereen mag bij de oefeningen aanwezig zijn. Jongens zitten praktisch naast de kanonnen op een huls te wachten. De meeste liggen echter bij de Ugchelse Berg. Daar komen weinig burgers. Deze worden 's middags door Henk en mij alle opgehaald. Het zijn er rond 150. Op de fabriek komt een kantinewagen. De chauffeurs stallen het één en ander uit op onze walstafels. De soldaten kunnen er kopen en sparen vaak geld voor dit moment. Wij krijgen allen gratis een doosje sigaretten (10 stuks). We kunnen verder niets kopen. Alle BBC-uitzendingen in het Nederlands beginnen met klokgelui gevolgd door het capitulatiebericht en het Wilhelmus. Aan het einde hoort men 'Wilt heden nu treden'. In Apeldoorn is een Brits tijdschrift (in het Nederlands) te koop. Dat geeft een verslag van de Duitse luchtaanvallen op Engeland in 1940. Trouw geeft door de capitulatie een extra nummer uit. Prins Bernhard passeert 's avonds om zeven uur met zijn auto in richting Hoenderloo. Alle lijken uit het massagraf op Heidehof (overval op Rauter) [Woeste Hoeve] zijn gekist. Men kon vele identificeren. Een jonge man bijvoorbeeld zocht naar zijn vader, maar vond bovendien de lijken van zijn beide broers.

1945 ----- 6 mei zondag.

HARDONK. Stormachtige wind, met regen in de nacht. Overdag veel zon, veel wind maar zachter. De dankdienst in de Grote Kerk om 10 uur enorm bezocht. Alle plaatsen bezet. Veel mensen moesten staan. Voorganger dominee Karres. Gezongen Psalm 66.4.5. Gelezen Jesaja 34. Daarna voorgelezen het bevrijdingsmanifest opgesteld door de als gijzelaars opgesloten predikanten in het kamp Sint Michielsgestel. Tekst Zacharia 1.21. Verder gezongen Gezang 91.1.2. Gezang 302.1.3. Gezang 303.1.2. Bij het uitgaan speelde het orgel ons Wilhelmus (coupletten 1 en 6) dat allen meezongen.

VAN HOUTUM. 's Middags vertrekken ongeveer 30 Schotten. Zij moeten naar het front in Duitsland (waar?). Alle leden van de NBS worden opgeroepen omdat enkele moffenmeiden (geen kaalgeschoren hoofd) met voedsel het Orderbos bij het Kroondomein zijn ingelopen. Men vermoedt dat zij Duitsers van eten voorzien. De speurtocht heeft geen resultaat. Prins Bernhard komt 's middags om vier uur per auto in richting Hoenderloo voorbij. De Prins heeft op de Viersprong (kruispunt van weg naar Beekbergen) van auto verwisseld en schudde intussen nog enkele burgers de hand. Zijne Koninklijke Hoogheid keert om 7.15 uur weer terug en verwisselt bij de Viersprong opnieuw van auto. Gisterenavond is op de conferentie te Wageningen een nieuw capitulatiedocument overhandigd. Nieuwe bepalingen moesten erin worden opgenomen doordat de moffen in Amsterdam, Rotterdam, Dordrecht, Den Haag en Utrecht op de bevolking hebben geschoten. De Duitsers zullen voor de intocht van de Canadezen alle wegversperringen in West Nederland opruimen. De militairen moeten zich daarna in hun kazernes terugtrekken. Zij kunnen hun wapens behouden om eventueel de 'Hollandse' SS (8000 leden) in bedwang te kunnen houden. Hiervan zijn inmiddels 400 soldaten weer naar de cel teruggebracht. Ze waren wegens dienstneming bij de SS uit de gevangenis ontslagen. De moffen erkennen de Nederlandse Strijdkrachten (NBS). De moffen zullen na de bezetting van West-Nederland via de Afsluitdijk naar Duitsland worden overgebracht. Zij kunnen geen gebruik maken van andere transportmiddelen en voedselvoorraden dan van hun zelf. De ratificatie van de capitulatie vindt 's middags om vier uur in Wageningen plaats. De Duitsers vertrekken met de proclamaties van de Koningin en Prins Bernhard. Deze zullen zij overal laten opplakken. Seyss-Inquart geeft een proclamatie uit en zegt onder meer dat het geen capitulatie maar een wapenstilstand betreft. Hierdoor is hij mede verantwoordelijk voor de schietpartijen op de bevolking. 's Middags is er een voetbalwedstrijd tussen de Schotten en het Ugchelse elftal. De Schotten winnen met 8-0. De hele dag trekken transporten Duitse krijgsgevangenen door Apeldoorn. Zij komen vanuit Amersfoort en gaan naar het oosten. Een colonne amfibiewagens passeert tussen 5 en 6 uur Beekbergen in richting Apeldoorn. 's Avonds is er een levendige ruilhandel tussen de Schotten en burgers. De soldaten zijn gek op verse eieren. Zo bijvoorbeeld geeft één ruim een pond thee voor vijf eieren. Zij verruilen voorts zalm, sardientjes, smeerkaas, wittebrood en natuurlijk sigaretten. Om tien uur is er een vreugdevuur op de Hoogbuurloseweg. Schotten en burgers hossen mee.

1945 ----- 7 mei maandag.

HARDONK. Zonnig mooi weer. Enorme Canadese transporten. Tegen half zes kwam de bekroning van de 5 jarige strijd in Europa. "Duitsland heeft zich onvoorwaardelijk overgegeven". Zo is dan het trotse "duizendjarige rijk" van Adolf Hitler van de aardbodem weggevaagd. Moge ook de geest van het nationaal socialisme grondig uit de wereld verdwijnen en in een geest van geloof, goede trouw en samenwerking gewerkt worden aan de opbouw van een nieuwe wereld. Vandaag rukten Engelse troepen onder geweldig enthousiasme Utrecht binnen. Daar viel onder andere Mussert in hun handen. Morgen zal het 'overwinningsdag' zijn.

VAN HOUTUM. Om 9 uur vertrekt het personeel van de weerberichtendienst van de RAF naar Eindhoven. Ze had zich op de Bakenberg geïnstalleerd. Hun werk is niet meer nodig. 's Morgens passeert er een aantal lux wagens in jeeps in richting Hoenderloo. Daartussen rijden twee wagens met het Duitse nummerbord WH..... In deze auto's zitten naast Engelsen hoge Duitse officieren. Zij keren twee uur later terug. De Canadezen oefenen wel weer met licht veldgeschut. Alleen vanaf het terrein bij de Ugchelse Berg. Canadese troepen trekken 's morgens om zeven uur over de frontlijn in Nederland. Mussert wordt in zijn hoofdkwartier gevangengenomen. De bevolking begroet de Geallieerden nog uitbundiger dan in Parijs. Correspondenten berichten dat de onvoorwaardelijke overgave van Duitsland gisterenmiddag om 2.41 uur op het hoofdkwartier van generaal Eisenhower te Reims is getekend. Generaal Jodl trad als Duits gemachtigde op. De Russen vinden in Berlijn de lijken van Göbbels, zijn vrouw en zijn kinderen. Zij hebben alle vergif ingenomen. Er is de hele dag een druk verkeer over de weg. Meest in richting Hoenderloo. De auto van Prins Bernhard wordt op enkele punten in Ugchelen weer gezien. Vele zeggen dat de Prinses [Juliana] ook in de auto zit. In de krant staan twee doodsadvertenties van de gijzelaars van de overval op Rauter (uit massagraf op Heidehof). 's Middags krijg ik een Vliegende Hollander van 3 mei . Een deel van de Schotten gaat 's avonds naar een bioscoop in Deventer en een andere groep naar Nijmegen om zich te verschonen. Er zijn 's avonds op drie punten in Ugchelen vreugdevuren. Er is weinig belangstelling.

1945 ----- 8 mei dinsdag.

HARDONK. Zonnige dag. 's Morgens naar het Orderbos geweest om het bos te bekijken. Langs het Asselsepad is het een hopeloos gezicht, alles weggekapt. Verderop in de buurt van de grintgraverijen en sprengen is alles nog gespaard. Vanmiddag Churchill gehoord die officieel de onvoorwaardelijke overgave van Duitsland bekend maakte. De Duitsers hebben langs de lijn Amersfoort - Apeldoorn alles grondig vernield: seinpalen, telegraafverbindingen, enzovoort.

VAN HOUTUM. 's Middags om één uur passeren negen tweemotorige vliegtuigen laag in oostelijke richting. 's Avonds om acht uur keren er drie terug. Wij horen de hele middag ontploffingen waarvan alles dreunt. Het doet ons denken aan opblazen van munitie. De Canadezen vertrekken uit hotel Prinsen [Hoenderloseweg 44]. De eigenaar heeft na veel moeite in zijn woning mogen blijven. 's Avonds passeert tussen 8 en 8.30 uur een colonne met onder andere lichte tanks en veldgeschut in richting Hoenderloo. Om tien uur is er een groot vreugdevuur op het oude terrein van Ugchelens Belang. Burgers hebben hiervoor de hele dag vrijwillig takken verzameld. Schotse soldaten zijn ook aanwezig en schieten onafgebroken lichtkogels af. Sommige tonen zes lichtpunten. Eén hangt aan een parachute. Zoeklichten schijnen in richting Deelen en Harskamp.

1945 ----- 9 mei woensdag.

HARDONK. Stralende dag, zomers warm. Echt weer voor ´overwinningsdag nr.2´. Vanmiddag trokken muziekkorpsen door het dorp en speelden later gezamenlijk op het Marktplein. De zaken 's middags gesloten. Deze dag wordt echt als feestdag beschouwd. Een foto-opname van de Harmonie op de Deventerstraat genomen.

VAN HOUTUM. 's Morgens passeert een groot aantal particuliere vrachtauto's met meel in richting Hoenderloo. De hele middag en avond komen Britse viermotorige bommenwerpers (niet in formaties, altijd alleen) recht over in westelijke richting. Zij vliegen laag. De cirkels zijn vaak goed te zien. Men viert in Apeldoorn de Vrijheidsdag. Canadese en plaatselijke verenigingen zorgen voor muziek. Enkele corpsen marcheren door de straten.

1945 ----- 10 mei donderdag Hemelvaartsdag.

HARDONK. Opnieuw schitterend weer. Vijf jaar geleden viel Hitler ons land aan. Nu zijn we weer vrij.

VAN HOUTUM. Gisterenavond om 10.30 uur arriveerde bij oom Jan een kennis uit Haarlem. Hij was met de fiets en heeft 16 1/2 uur over de reis gedaan. Zo'n tocht is officieel verboden. Daardoor had hij dan ook veel vertraging door straatcontrole vooral in Hilversum ( 1 1/2 uur). Onderweg waren veel inundaties [onder water zetten van land], wegversperringen en vernielde bruggen. 's Middags passeren weer zo nu en dan viermotorige bommenwerpers in westelijke richting. De Russen vinden in Berlijn het verbrande lijk van Bormann (chef van de NSDAP). Zij vinden in de onderaardse gangen van de Rijkskanselarij drie verbrande lijken. Misschien wel van Hitler. Mijn vader en zuster gaan deze dag naar familie in Velp. De toestand is weinig veranderd. Zij fietsen op de terugweg langs vaten olie. Deze zijn over drie kilometer afstand tussen Dieren en Laag Soeren langs de weg neergezet. De weg is er voor de halve breedte in beslaggenomen. De vaten worden aangevoerd met een klein type landingsvaartuig (10 meter lang) dat op een grote amfibiewagen lijkt. In die omgeving zijn miljoenen liters benzine opgeslagen. De Canadezen behandelen in Apeldoorn de zwaarste gevallen van oorlogsmisdaad. Voornamelijk NSB-ers moeten aan hen worden uitgeleverd. De Kringleider is waarschijnlijk al dood. De beruchte pensionhouder van Eljo-Zamy staat ook op hun lijst. De Canadezen handelen snel en ranselen de misdadigers goed. Men kan ze soms buiten het kazernegebouw horen schreeuwen. Zo bijvoorbeeld zijn twee SD-mannen terechtgesteld die onder andere Reinier van Gerrevink hebben mishandeld. Eén van hen begon nog te huilen. Eigenlijk moest dit een teken zijn om hem te folteren op de manier zoals hij anderen deed. De Schotten op de fabriek bij wie wij wel eens verse eieren waren te ruilen krijgen 400 eieren uit het zuiden. Hiermee is de ruilhandel erg verminderd. Voor ons zijn er praktisch weinig ruilmiddelen. Zij geven weinig om zilvergeld.

1945 ----- 11 mei vrijdag.

HARDONK. Warm en zonnig. Ons broodrantsoen is nog niet verhoogd maar we krijgen boter, vet, margarine, biscuits en beschuit. Langs het overblijfsel van de Stinkmolen gefietst. Het oude papiermakerswoonhuis uit 1778 is door de gevechtshandelingen erg beschadigd.

VAN HOUTUM. De zondag naar het front vertrokken Schotten zijn teruggekeerd. 's Middags passeren enkele viermotorige vliegtuigen in westelijke richting. De leider van het Arbeidsfront wordt gevangengenomen. Het Militair Gezag (kortweg MG) roept vrijwilligers op voor het opruimen van landmijnen. Deze zullen per dag 6 plus 4 gulden als gevarentoelage verdienen. De verduisteringsplicht wordt opgeheven. De nieuwe bonnenlijst geeft nogal verandering vergeleken met die van 28 april. De rantsoenen voor brood zijn met 400 gram (voor B-kaarten gehalveerd, dit is tot 600 gram) en voor peulvruchten met 125 gram verminderd. Het rantsoen suiker is voor A en B-kaarten gehalveerd. Volwassenen krijgen 350 gram biscuits. Men krijgt op kinderbonnen (B, C, D en E) bovendien 225 gram huishoudzeep, 125 gram margarine, drie liter gestandaardiseerde en vier liter taptemelk. Nieuwe rantsoenen voor volwassenen zijn 100 gram scheepsbeschuit, 56 gram chocolade, 100 gram vet en 50 gram koffie. Men kan op de vleesbon ook visconserven kopen. Voor aardappels is geen nieuwe bon bekendgemaakt. Het schijnt dat er voor Apeldoorn voldoende voedsel in Deventer ligt. De Schotten schieten 's avonds weer met lichtkogels.

1945 ----- 12 mei zaterdag.

HARDONK. Opnieuw volop zomerse dag. In de bossen zwerven nog telkens NSB-ers. Begin deze week zijn er nog een paar honderd uit Amersfoort ontsnapt. Het is te hopen dat ze gauw ingepikt worden.

VAN HOUTUM. 's Morgens komt mijn neef Jaap uit Velp weer. Gisteren passeerden daar honderden viermotorige vliegtuigen in richting Duitsland. Enkele van deze toestellen komen 's middags in westelijke richting over Ugchelen. Een burger uit Rotterdam krijgt van de Schotten op de fabriek eten. Hij heeft vergunning naar Steenwijk te reizen. Bij de fabriek worden twee personen gearresteerd. Zij hebben geen papieren en gaan onder geleide naar de kazernes. Zij worden onderweg voor landverraders enzovoort (nog niet bewezen) uitgescholden. De Schotten vertrekken dinsdag of woensdag aanstaande naar het gebied Bremen - Hamburg.

1945 ----- 13 mei zondag.

HARDONK. Zacht en warm, meer wind. Om half tien naar de Grote Kerk voor de Canadese dankdienst voor de behaalde overwinning. Een korte dienst die heel duidelijk te volgen was en zeer plechtig verliep. Correct kwamen de soldaten binnen en rustig namen ze plaats (programma van deze dienst in het bezit van het Historisch Museum Moerman).

VAN HOUTUM. 's Morgens is er in de Grote Kerk in Apeldoorn een speciale dienst voor Canadese troepen. Bijna alle Schotten van de fabriek gaan er heen. Zij worden voor hun vertrek nauwkeurig door een majoor geïnspecteerd. De troepen gaan na afloop in marsverband naar het Paleis. Om vier uur passeren ruim 50 viermotorige bommenwerpers in westelijke richting. Er is 's middags in Apeldoorn een voetbalwedstrijd tussen Britse soldaten en AGOVV. Het is een eerste klas spel. Het eindigt met 2-2. Ondertussen wordt een collecte gehouden (doel onbekend). Alle Schotten gaan er heen. De Schotten hebben 's avonds in de Pakkamer een groot diner. Hun varken is geslacht. Echter niet door een deskundige. Velen zijn na afloop dronken.

1945 ----- 14 mei maandag.

HARDONK. Zonnig weer, met veel wind. Guur. Veel verkeer, kanonnen, pantserwagentjes enz. Telkens komen hier transporten beruchte NSB-ers langs naar de kazerne.
VAN HOUTUM. Het Veluws Dagblad zal in de komende dagen enkele artikelen publiceren over het leven in concentratiekampen zoals een plaatsgenoot dit heeft meegemaakt. De Schotten hebben 's avonds een dansavond in hotel Prinsen. Zij nodigen hiervoor Ugchelse meisjes uit. Zij parkeren hun dynamoauto naast het gebouw en zorgen zodoende voor licht. Het duurt tot één uur.

1945 ----- 15 mei dinsdag.

HARDONK. Zelfde weer als gisteren. Asperges in vrije verkoop nu afgeslagen van 7,80 op 2,25 gulden per kilo. 's Avonds enorm druk militair verkeer. Van 9 tot 11 uur en telkens in de nacht lange rijen auto's, lichte tanks, enz.

VAN HOUTUM. De eigenaar van dit hotel moet vanmiddag alles ontruimen voor inkwartiering van Canadese troepen. Prinsen weigert het en er ontbrandt een fel twistgesprek. Daarbij treedt één lid van de Apeldoornse NBS onbeschoft op. Een in het hotel vertoevende geëvacueerde treedt als bemiddelaar op. Hij weet de ontruiming een dag uit te stellen. Het hotel werd in de oorlog door de moffen gebruikt en staat zodoende op het stadhuis geboekt. Dit is na de bevrijding niet veranderd. Daardoor mag Prinsen nog niet in zijn woning vertoeven. Waarom de gemeente zich zo precies aan de letter houdt is niet bekend. Deze Canadezen treden nog brutaler op dan destijds de Duitsers. De Canadese politie arresteert 's middags een Ugchelse winkelier voor verkoop van te dure wijn. Hij is beter bekend onder de naam 'Zwarte Kees' en wordt na 24 uur weer vrijgelaten. 's Avonds om elf uur passeren ruim 50 gevechtswagens in richting Hoenderloo.

1945 ----- 16 mei woensdag.

HARDONK. Bewolkt en kil. De gehele dag nog verbazend veel pantserwagens, vrachtauto's en auto's met troepen uit Duitsland terug door de nederlaag der Duitsers.

VAN HOUTUM. Er is de hele nacht druk verkeer over de weg naar Hoenderloo. Prinsen hoeft zijn hotel niet te ontruimen. De kwestie is zodanig opgelost dat de troepen in tenten op het oude terrein van Ugchelens Belang zullen slapen. Zij zullen echter in het hotel eten. Met enig overleg kan het dus ook. Als aanvulling op de bonnenlijst voor Apeldoorn worden de rantsoenen voor aardappels vier kilo, peulvruchten 125 gram, suiker 250 gram (alleen voor kinderen), kaas 100 gram en huishoudzeep 112 1/2 gram. Het rantsoen dadels wordt op 200 gram vastgesteld. De post bezorgt 's middags twee brieven uit Amsterdam en Heiloo. Deze waren nog voor de bevrijding (begin april) geschreven. 's Avonds om 10.15 uur passeert een lange colonne vrachtauto's en gevechtswagens in richting Hoenderloo. Het gaat een uur door.

1945 ----- 17 mei donderdag.

HARDONK. Zonnig, warm weer met in de middag regen en onweer, later iets koeler. Vandaag ook dadels gekregen. Sinds eergisteren regelen onze "oude" verkeersagenten hier weer het verkeer.

VAN HOUTUM. 's Nachts arriveren bezettingstroepen bij het nabij zijnde Patertehuis. Eén van de Schotten heeft gisteren de fiets van mijn neef gestolen. De sergeant spreekt er 's morgens op het appel over. Enige tijd later is de fiets weer terecht. 's Middags passeren enkele trailers met steenkolen in richting Apeldoorn. Er is de hele dag een druk verkeer over de weg in beide richtingen. Het zijn meestal dieselvrachtauto's. De militaire commissaris voor Gelderland verklaart onze provincie tot evacuatiezone. Daarin mag niemand langer dan één dag buiten zijn gemeente vertoeven. Evacués mogen niet zonder oproep naar hun woonplaats terugkeren.

1945 ----- 18 mei vrijdag.

HARDONK. Koel weer, geen nieuws.

VAN HOUTUM. 's Middags om 1.15 uur cirkelt een Liberator op geringe hoogte rond. Wij begrijpen de reden niet goed. We horen later dat er Vliegende Hollanders zijn gevallen. Ik ga direct op zoek in de Goudvink en omgeving. Een houthakker geeft me een exemplaar. Zelf vind ik er geen. Een uur later brengt een neef er ook één mee. Het is het laatste nummer van de Vliegende Hollander (dd. 10 mei 1945). Een zware dieselvrachtauto houdt 's avonds om 7.15 uur voor de fabriek stil achter deze auto zit een aanhangwagen met 24 wielen. Deze dient voor het vervoer van tanks. Een schoffelpantser van 45 ton arriveert intussen en zal er op rijden. Voordat dit gebeurt wordt de as met de kettingen schuin naar boven gedraaid. Deze tank rijdt er om 7.40 uur achteruit op. Alles verloopt goed. Om acht uur vertrekt de auto met aanhangwagen. Een Schotse officier en de bedieningsmanschappen rijden mee. De tank is niet kapot maar zal voor demonstratie op de aanhangwagen door het Westen rijden. Mijn neef Henk komt om 9.40 uur van een fietstocht naar Velp terug. Zijn doel was een vergunning voor Arnhem te krijgen. Hij is na lang wachten geslaagd en heeft bijna de hele middag in de rij moeten staan of werd van het kastje naar de muur gestuurd. Hij kreeg eindelijk om 5.30 uur een toegangsvergunning voor onbepaalde tijd. Hij werd voordat hij in de stad kon komen nog driemaal gecontroleerd. Henk kan terug over de Arnhemseweg en hoeft de grote omweg over Dieren niet meer te maken.

1945 ----- 19 mei zaterdag.

HARDONK. Koele ochtend, later helder en warm. Geen bijzonders.

VAN HOUTUM. 's Morgens om 7.30 uur passeren twaalf schoffeltanks in richting Apeldoorn. Zij maken een enorm lawaai. Een uur later volgt een file zwaar beladen vrachtauto's en gevechtswagens. Het nabij zijnde sanatorium krijgt met ingang van vandaag weer de hele dag elektrische stroom.

1945 ----- 20 mei zondag (eerste Pinksterdag).

HARDONK. Stralende zonnedag. 's Avonds echter onweer met veel regen.

1945 ----- 21 mei maandag (tweede Pinksterdag).

HARDONK. Regenachtig, in de avond droog. Veel weggevoerden uit Duitsland komen hier door.

1945 ----- 22 mei dinsdag.

HARDONK. Bewolkte lucht, af en toe opklaringen, zachter. Geen nieuws.

VAN HOUTUM. Het personeel van de Brouwersmolen weigert te werken. Zolang zij hun daggeld met twee doosjes sigaretten kunnen verdienen (dit is dus zwarte handel) werken zij niet. Aldus enkele arbeiders. Door de houding van deze opruiers blijven ook de anderen weg. Britse troepen vorderen de twee grote loodsen. daar zullen 200 soldaten slapen die bij twee legerwasserijen zijn ingedeeld. Hun machines worden bij Van Gelder [Eendrachtstraat hoek Jachtlaan] opgesteld. Nationaal Herstel neemt de derde loods voor opslagplaats in beslag. In de fabriek zijn de hele oorlog twee Studebakers verstopt. Deze zijn nu door het Militaire Gezag gevorderd. De auto's zullen morgen worden opgehaald. Het afscheid van de wagens is natuurlijk niet prettig vooral daar het MG tot nu toe nog alle sporen van organisatie mist. Een half jaar ervaring is niet te bespeuren. Daarbij komt dat de meeste chauffeurs avontuurlijke eigenschappen bezitten. Men noemt dan ook het MG veelal 'Misgeboorte'. Het Veluws Dagblad dat in Apeldoorn verschijnt wordt verboden. Voor deze neutrale krant komen de dagbladen Trouw (Antirevolutionaire Partij, Het Vrijde Volk (SDAP) en de Waarheid (communistisch). Volgens het Persbesluit mogen alleen die kranten verschijnen die tijdens de oorlog illegaal zijn verschenen. Stencils tellen evenmin. Daardoor is de Ondergrondse Courier in Trouw opgenomen. Het Veluws Dagblad voldoet niet aan deze eisen. Maar voldoet het Vrije Volk daar wel aan? Dit is noch in gedrukte noch in gestencilde vorm tijdens de oorlog verschenen. Zo'n blad mag echter wel verschijnen. Het Persbesluit is dus door socialisten samengesteld en geeft waarschijnlijk opzettelijk de oude partijstrijd nieuwe adem. Wij abonneren ons op Trouw. 's Morgens kunnen zich de eerste vrijwilligers voor het Nederlandse Leger melden. De aanmelding is zo groot dat er volgnummers moeten worden uitgegeven. De telefoondienst in Apeldoorn wordt op beperkte schaal hervat. Ons toestel is voor de brandweer aangesloten.

1945 ----- 23 mei woensdag.

HARDONK. Mooi weer. Gisteren is hier weer een nieuwe gruweldaad der SD [Sicherheitsdienst] ontdekt. In het Kruisjesdal bij Hoog Soeren heeft men in enige kuilen de deerlijk verminkte lijken gevonden van een dertiental personen. Deze zijn op 2 april gevangen genomen en kort vóór onze bevrijding door deze bandieten daar vermoord. Verscheidene Apeldoorners bevonden zich onder de slachtoffers, onder meer wethouder Gosker en diens zoon. De lijken waren met een slechts 5 cm dikke zandlaag bedekt.

VAN HOUTUM. De politie [op aangeven van bosarbeiders] van Apeldoorn vindt in het Kruisjesdal in de bossen bij Hoog Soeren tussen twee munitieopslagplaatsen graven met 15 personen. Bijna alle Apeldoorners. Eén van deze is het lijk van Jan Huygen uit Ugchelen. Twee andere slachtoffers zijn de vroegere loco-burgemeester Gosker en zijn zoon. De NBS uit Ugchelen houdt voortdurend wilde controle op persoonsbewijzen. Zij staan vandaag enkele uren bij de fabriek te controleren. Een jood uit Apeldoorn komt op dat moment nat bezweet aanhollen en zegt dat zij zojuist een SD-man (met persoonsbewijs) hebben doorgelaten. Deze heeft twee van zijn broers verraden. Mijn neef Jan herinnert de persoon nog en weet hem te wonen. Hij is bij zijn moeder die bij Hendrik geëvacueerd is. De jongeman wordt er dan ook gearresteerd. Wij kenden hem allen goed. We wisten niet dat hij bij de SD was. Hij zit na een half uur al op de kazernes. Bij huiszoeking van zijn woning (de moeder werd uitgehoord) vindt de NBS veel bezwarend materiaal (allerlei papieren) en gestolen goed van joden (onder ander bontjassen). Bij de rekeningen liggen enige kwitanties waaruit blijkt dat hij al andere jassen in Duitsland heeft verkocht. 's Middags komt er een Britse kapitein bij de Brouwersmolen en vraagt inkwartiering voor nog honderd manschappen. De officier ziet zelf in dat het onmogelijk is. Iedere krant in Apeldoorn probeert zo veel mogelijk abonnees te krijgen en verspreidt daarom huis aan huis een blad. Zo vinden wij Het Vrije Volk in de bus. Naar wij eerst nu horen hielden de verzetsgroepen in Heerde even voor de bevrijding een vergadering bij een brug. De Duitsers wisten dit waardoor bijna alle leden zijn vermoord.

POLITIE. 17.00 uur. De rechercheurs Adema en Muda rapporteren dat door hen in het Kruisjesdal te Hoog Soeren de lijken zijn opgegraven van 16 personen die op of omstreeks 12 april 1945 door de SD alhier zijn vermoord.

1945 ----- 24 mei donderdag.

HARDONK. Wisselende bewolking, droog. Onze rantsoenen een stuk hoger. Brood 2000 gram, aardappels 4 kilo per week, verder boter, peulvruchten en melk (geen taptemelk!). Een juffrouw hier op de hoek [Korenstraat hoek Hoofdstraat] aangereden en binnengebracht, later per ponytax naar huis vervoerd.

VAN HOUTUM. 's Morgens om elf uur komen alle Ugchelse NSB-ers die te Hoenderloo gevangen zaten lopend voorbij op weg naar de kazernes. Deze overbrenging is niet bekendgemaakt. Maar iedereen weet ervan. Vooral toen één jongen vooruitging en al slaande met een stok op een biscuitblik hen aankondigde. Drie NSB-ers komen achteraan. Eén van hen wil steeds midden op de weg lopen en krijgt voortdurend ransel. Dit wordt met genoegen gegeven. Heel Ugchelen is onder de indruk van de vondst in het Kruisjesdal. Tot de slachtoffers behoren twee Ugchelsen, namelijk B.J.A. Huygen [Hoogbuurloseweg 41] en A. van Velsen. De politie is op het spoor gekomen door de arrestatie van een SD-man te Utrecht. Hij wilde eerst niets over deze Apeldoorners vertellen maar bekende na enige martelingen. Hij noemde het massagraf in het Kroondomein dat te midden van mijnenvelden is aangelegd. Het lijkt erop of de slachtoffers zelf hun graf hebben moeten graven. Van de zestien personen vertoonden twaalf een verbrijzelde schedel. De lezingen over dit graf zijn zeer verschillend maar bovenstaande wordt algemeen verteld. Alle slachtoffers zijn op 14 april [in de avond van 12 en 13 april] gedood. Ieder is het er over eens dat het hier één van de grootste gruwelen betreft. In Huygen is één van die burgers uit ons midden weggerukt die altijd, ook in de donkerste dagen, klaar stond zijn medemensen te helpen. Nooit versaagde hij en nooit beoogde hij winst of ander voordeel. Hij was niet bij een verzetsgroep aangesloten. Hij verdient wel als zodanig gerangschikt te worden. In de dagen dat er geen elektriciteit meer was kon men bij hem naar de radio luisteren (door windcharger). Na zijn arrestatie (voor vondst van een defecte vliegtuigzender) heeft Huygen nog ruim 40 uur geleefd. Daarna is hij door het verbrijzelen van zijn schedel een einde aan zijn leven gemaakt.
De Canadezen laden in Apeldoorn 124 ton chocola voor de bevolking van de Veluwe uit. Trouw bevat een artikel naar aanleiding van de bepaling dat werkgevers niet meer dan 125% van het loon van 9 mei 1940 aan hun personeel mogen uitkeren. De nieuwe distributielijst is veel gunstiger dan 14 dagen gelden. Het broodrantsoen wordt tot 2000 gram per week verhoogd. Er is bovendien nog een bon voor 200 gram brood of bloem per 14 dagen. Voorts zijn verhoogd: peulvruchten van 125 tot 250 gram; boter tot 250 gram (voorheen 125 gram boter en 125 gram margarine, er is geen aparte margarinebon); zout van 50 gram tot 100 gram. Het rantsoen vet blijft 100 gram. Men kan op deze bon ook 125 gram margarine krijgen. Het melkrantsoen wordt helemaal gewijzigd. Van taptemelk is geen sprake meer. Alles is gestandaardiseerd. Voor volwassenen vier liter en kinderen elf liter met voor de jongste leeftijdsgroep een extra rantsoen van zeven liter. Helemaal nieuw is het rantsoen voor 250 gram paling en 150 gram spiering. Het rantsoen biscuits is voor volwassenen van 950 tot 500 gram teruggebracht. Kinderen krijgen echter nog 1000 gram. Er is geen bon voor scheepsbeschuit. De overige rantsoenen blijven gelijk. Oom Gerrit komt 's avonds uit Arnhem terug. Zijn woonhuis is volgens hem nog allen geschikt voor afbraak. De chaos is enorm

1945 ----- 25 mei vrijdag.

HARDONK. Bewolkt, kil weer. Geen nieuws.

VAN HOUTUM. Huygen wordt 's morgens om elf uur begraven. Het is een korte maar aangrijpende plechtigheid. Door de schaarste van de kransen (tevens duur) maak ik er één voor de Luchtbescherming. Huygen was er namelijk ook lid van. Hij is de eerste van de slachtoffers van Kruisjesdal die wordt begraven. De overigen zullen de volgende dagen ter aarde worden besteld. De doodsadvertenties in de kranten hebben deze dag bijna uitsluitend betrekking op deze groep vermoorden.

1945 ----- 26 mei zaterdag.

HARDONK. Zelfde weer. Niets.

VAN HOUTUM. 's Morgens om 11.30 uur wordt het stoffelijk overschot van A. van Velsen (tweede Ugchelse van de moord in Kruisjesdal) op Heidehof begraven. De Ugchelse NBS lost voor zijn aandeel in het verzetswerk drie schoten aan zijn graf. Om 12 uur arriveert een kolossale kraanwagen op het fabrieksterrein. Van één van de auto's is de motor defect. De kraanwagen moet deze eruit hijsen en vervangen door een intussen in een kist aangekomen nieuwe. De meeste tijd gaat verloren met het bevestigen van enkele onderdelen van de oude aan de nieuwe motor. De kraanwagen vertrekt na drie uur weer. Wij ontvangen 's middags een brief van de familie uit Amsterdam. De Canadezen doen alle moeite de burgers weer zoveel mogelijk levensmiddelen te verschaffen. Wij zijn via kennissen in Apeldoorn in de gelegenheid een pakket naar de familie in Amsterdam te zenden. In de stad heerst voornamelijk gebrek aan brood. Wij doen dan ook een wittebrood in het pakket. Dit is afkomstig van de Schotten. In tegenstelling tot de radioberichten komt echter 's middags een vrij lange file auto's met Duitse officieren door Apeldoorn. Deze slaan de weg naar Deventer in. Zo nu en dan rijdt een Canadese pantserwagen tussen de Duitse auto's. Tot onze grote verwondering komt 's middags om vijf uur mijn neef Jaap (uit Arnhem naar Heiloo geëvacueerd) per fiets aan. Zijn doel is een vergunning voor Arnhem te verkrijgen en de rommel in hun huis op te ruimen.

1945 ----- 27 mei zondag.

HARDONK. Eerst bewolkt, later iets zon. Rondgefietst langs de Wildernislaan. Hier bleek in de afgelopen winter alles te zijn weggekapt. Nu waren de Canadezen druk bezig daar een groot kamp in te richten.

VAN HOUTUM. 's Morgens vertrekken vijf schoffeltanks in richting Apeldoorn. Zij rijden de hele Golsteinlaan kapot. De tanks keren 's middags tussen 1.30 en 3.30 uur terug. Er arriveert een nieuwe Schotse officier. Hij laat achter ons huis een derde tent plaatsen. De andere officieren zijn de laatste dagen rumoeriger nu hun majoor met verlof naar België is.

1945 ----- 28 mei maandag.

HARDONK. Droog en af en toe zon. Niets.

VAN HOUTUM. Parool verschijnt nu ook in Apeldoorn. Het is mooier dan de al bekende drie dagbladen. Het is echter zeer socialistisch. De bioscoop is weer open voor burgers. Het programma bevat een film over het bezoek van Hare Majesteit aan Zeeland, de opmars van het derde leger naar Frankfort en een hoofdfilm. Daarbij melden zich vijf broers die alle samen sneuvelen bij de ondergang van hun kruiser in de Salomons Archipel.

1945 ----- 29 mei dinsdag.

HARDONK. Prachtige zonnige dag maar in de avond bewolkt met regen. In de middag veel Nederlandse soldaten uit Duitsland op vrachtauto's hier langs. Later passeerden ook talrijke Canadese tanks en lichte pantserwagens. Vanavond fotonegatieven in het donker ontwikkeld daar we nog steeds zonder stroom zitten!

VAN HOUTUM. 's Morgens om acht uur keert dokter Piekema weer in Ugchelen terug. Hij zat als Nederlands beroepsmilitair gevangen in Neubrandenburg. Zaterdag moest een Ugchelse jongeman voor het Rode Kruis per auto een gewonde uit dat kamp halen. Mevrouw Piekema maakte van de gelegenheid gebruik en ging mee. Het ging niet zonder moeilijkheden gepaard. Mevrouw Piekema moest eerst de nodige grenspapieren zien te krijgen. Dat werd door de ambtenarij vertraagd. De Britten en Amerikanen waren zeer behulpzaam en zorgden voor verschillende formaliteiten en voor benzine. Het grootste oponthoud vond bij de Elbe plaats. Daar is het begin van de Russische. Een Russische soldaat moest zelfs een eind meerijden om doortocht door volgende douaneposten te krijgen. Deze zijn tientallen kilometers ten oosten van de Elbe. Zij mochten dan ook tenslotte weer alleen doorrijden. Dokter Piekema geloofde zijn ogen niet toen hij zijn vrouw in het kamp ontmoette. Hij mocht zodoende eerder vertrekken dan op het programma stond. De auto heeft in totaal 1700 kilometer moeten afleggen. Zij zagen niets dan verwoeste steden, opgeblazen bruggen en zeer slechte wegen. Onze dokter heeft natuurlijk zeer veel te vertellen. Hij is de eerste voor ons die uit de Russische zone terugkeert. Ik krijg 's middags een pakket kranten van de familie uit Amsterdam. 's Middags om 4.30 uur passeren zeven schoffeltanks met een groot aantal vrachtauto's in richting Hoenderloo. Mijn neef Jaap komt uit Arnhem terug. Hij heeft nu ook een vergunning voor de stad. Hun huis is weinig beschadigd (op enkele kapotte ruiten na) maar de chaos is zeer groot. Eén van de Schotse officieren wordt gedecoreerd. Hierdoor vieren alle overige tot laat in de nacht feest in de twee kamers van onze woning. Zij nodigen nog meisjes uit om te dansen.

1945 ----- 30 mei woensdag.

HARDONK. Bewolkt met opklaringen. Volop karnemelk geheel vrij te koop.

VAN HOUTUM. Jongens van het Gesticht in Hoenderloo hebben gisterenmiddag om vijf uur 400 sigaretten, een paar schoenen en wat ondergoed uit een tent bij de fabriek gestolen. Alles is weer teruggevonden door een overval in hun tehuis aan de Brinklaan in Apeldoorn. De stadscommandant van Apeldoorn (Canadees) komt op Brouwersmolen en wilde drie loodsen vorderen voor voedselopslagplaats. Hij beslist nog niet maar het personeel van de wasserijen zou er in zo'n geval moeten uitgaan. De commandant zegt dat er 20.000 man bezettingstroepen in Apeldoorn zullen worden ondergebracht.

1945 ----- 31 mei donderdag.

HARDONK. Koele ochtend, bewolkt tegen de middag. Niets.

VAN HOUTUM. Ik krijg 's middags een groot aantal nieuwe tijdschriften. Daarvan is slechts een deel in de handel. Eén van de Schotse officieren (Lord) keert van zijn reis door het westen terug. Hij heeft zijn pantserwagen zwart laten lakken. 's Middags worden er uit een tent bij ons huis een paar schoenen en een aantal sigaretten gestolen. De daders zijn onbekend. Het is de Schotten hun eigen schuld. Zij lokken door hun zwarte handel te veel burgers. Mijn neef Jan keert terug van een tocht door Noord-Brabant. daar heerst grote ontevredenheid door het slappe bestuur. Er passeert nog veel oorlogsmateriaal in oostelijke richting. Dit bericht ondersteunt de algemene fluistercampagne dat een oorlog tegen Rusland niet lang op zich zal laten wachten. Het gekanker is echter in Apeldoorn ook veelvuldig. Men moppert over collaborateurs met oranje banden maar wil zo'n geval nooit bij de betreffende instantie aangeven. Er gaan geruchten dat de leider van Zwart Front uit de gevangenis is ontsnapt en dat Volk en Vaderland weer illegaal verschijnt. Onder de evacués hoort men vaak zeggen 'Bevrijd ons van de bevrijders'. 's Avonds passeren tussen elf uur en middernacht een groot aantal zware bommenwerpers in westelijke richting. Deze zullen wel krijgsgevangenen overbrengen.

1945 ----- 1 juni vrijdag.

HARDONK. Zonnige morgen. Druk met militair verkeer. Er staat hier nu weer een Canadese M.P.[Militaire Politie]. In de krant las ik dat mijn vroegere welp Rijkslof van Goens, oud 30 jaar, op 17 augustus 1944 als vlieger bij de RAF [Royal Air Force] boven Frankrijk neergeschoten was. In de advertentie staat ´Hij gaf het hoogste offer voor zijn Vaderland´.

VAN HOUTUM. In Nederland kunnen weer brieven tot 200 gram worden verzonden. Correspondentie naar het buitenland is nog onmogelijk. Het verkeer naar de provincies Utrecht, Zuid-Holland en Noord-Holland (tot lijn Amsterdam - Haarlem) is vrij. Er passeren de hele dag viermotorige Britse vliegtuigen (niet in formatie) zowel in oostelijke als westelijke richting. Dit is niet alleen hier maar ook boven Arnhem.

1945 ----- 2 juni zaterdag.

HARDONK. Bewolkt, later zonnig. Niets.

VAN HOUTUM. Alle Schotten moeten 's morgens om 7.30 uur aantreden. De majoor controleert ieder nauwkeurig. Een uur later marcheren zij naar het voetbalterrein. Daar inspecteert een generaal hen. Daarna neemt de naast zijn auto staande generaal een parade aan de verkeersweg af. Een vrij groot aantal Schotten zorgt voor muziek onder andere met de doedelzak. 's Middags om 3.30 uur komen vijf formatie jagers (samen 58 vliegtuigen) recht over in westelijke richting. Mijn neef Jaap ziet honderden jagers. Hij bevindt zich op dat moment bij Woeste Hoeve. Radio Oranje geeft 's avonds als zodanig zijn laatste uitzending. De tijden blijven onveranderd maar de uitzendingen komen geheel in het kader van Herrijzend Nederland. Radio Oranje besluit de uitzending met het spelen van het Britse en Nederlandse volkslied. 's Middags rijden Canadese officieren door Ugchelen en zoeken inkwartieringsgelegenheden. Een evacué uit Heelsum is tolk. Zij keuren het huis van de beheerder van pension Eljo-Zamy af maar hebben een oog op onze woning. Als wij in de oorlog met de moffen geheuld hadden was het huis gevorderd. Zij rijden ook langs de fabrieksgebouwen maar zeggen hierover niets.

1945 ----- 3 juni zondag.

HARDONK. Zonnige dag, mooi warm weer. Geen nieuws.

1945 ----- 4 juni maandag.

HARDONK. Wisselende bewolking, toch veel zon. Tegen half tien een groot transport Duitse gevangenen hierdoor op weg naar hun Heimat. Fijn zo de moffen te zien gaan nu niet meer als "heersers". Algemeen wekte het grote verontwaardiging dat de heren moffen fijn in auto's en met sigaren in hun snuit, Feldgendarmerie op motorfietsen. Veel AUTOBUSSEN met lekker lui liggende manschappen. Er kwam zelfs een auto vol fietsen (nota bene van ons gestolen fietsen) langstrekken richting Duitsland. In plaats van al dat gestolen goed hier te houden konden de heren de buit lekker meenemen! Onze arme gevangenen uit de concentratiekampen, onze officieren en werkslaven moesten met oude vrachtauto's of lopend maar terug zien te komen. Het was meer dan schandalig.

VAN HOUTUM. 's Middags is de eerste bonkaartenuitreiking na de bevrijding. De kaart is van het oude model. Alleen de kleur verschilt. De ambtenaren houden één van de inlegvellen (hiervan zijn al bonnen voor melk enzovoort ingewisseld) achter en noteren de naam van de houder op. Alle scholen in Nederland zullen van 1 juli tot 1 september vakantie hebben. Het schijnt dat de Schotten binnenkort vertrekken. De bemanningen verwijderen alle overtollige delen van de tanks en vetten de rest zeer goed in.

1945 ----- 5 juni dinsdag.

VAN HOUTUM. De Schotten verwijderen ook de radio's uit de tanks en pakken deze in. Er gaan geruchten dat deze schoffelpantsers naar Engeland terugkeren en daar zullen worden opgeslagen. De vaste brug in Arnhem (twee Bailey bruggen) is klaar. Gewoonlijk moesten lange rijen auto's voor de pontonbruggen wachten. Ik zie 's avonds de Britse film 'Desert Victory' (woestijn overwinning). Deze geeft een overzicht van de strijd in Noord-Afrika van El Alamein tot de overwinning bij Tripolis. In het geheel is een Duitse film (onder meer bezoek van Rommel aan Hitler) gevoegd. Deze werd op één van de krijgsgevangenen gevonden. Van het voorprogramma handelen drie films over de oorlog en wel 'De brug te Remagen stort in' (veel Amerikaanse slachtoffers); Mac-Arthur bezoekt de bevrijde gevangenen te Manilla; landingen op Ywojima. Een vierde geeft de reis van de Nederlandse kinderen in Coventry naar een Amerikaans legerkamp in de omgeving.

1945 ----- 6 juni woensdag.

VAN HOUTUM. Er komen de laatste dagen veel transporten met evacués (meestal bewoners uit Limburg) door Apeldoorn. Apeldoorn zal volgens de PGEM [nu NUON] begin juli weer elektrische stroom voor huishoudelijk gebruik krijgen. De elektriciteit die nu in Apeldoorn aan enkele instellingen wordt verschaft is afkomstig van de AKU [Arnhemse Kunstzijde Unie] te Arnhem.

1945 ----- 7 juni donderdag.

VAN HOUTUM. 's Morgens vertrekken zes auto's met soldaten en twee officieren. Zij nemen hun volledige uitrusting mee. De Canadezen bouwen rondom Apeldoorn drie kleine vliegvelden en wel te Beekbergen, Het Loo en Vaassen. Het terrein te Vaassen is al gereed. Er staan 20 toestellen. Het vliegveld in Beekbergen wordt voor Prins Bernhard aangelegd. Hij vertoeft veel in het kasteel Spelderholt. Twee door zware tractoren getrokken graafmachines zijn bezig het terrein gelijk te maken. Verder zijn twee kleine stoomwalsen in bedrijf. NSB-ers moeten stobben rooien. Enkele van hen hebben kale koppen (onder andere SS en Landwachters). Zij worden goed getreiterd en geranseld. Deze verraders krijgen als weinig eten en proberen het één en ander als aanvulling van de burgers te verkrijgen. Er zijn altijd weer van die gekken die hun dan eten geven.

1945 -----, 8 juni vrijdag.

VAN HOUTUM. De nieuwe distributielijst geeft enkele wijzigingen. De lijst heeft voortaan betrekking op de hele Veluwe. Rantsoenvermeerderingen zijn (per 14 dagen) voor brood 200 gram, melk drie liter (voor C kaarten echter drie liter minder) terwijl het rantsoen peulvruchten met 125 gram is verminderd. Nieuwe rantsoenen zijn 100 gram aardappelmeel en 70 gram eierpoeder. Er zijn geen nieuwe bonnen voor zeep, groente of vis. In de lijst staat ook dat men op de bon A-11 (voor volwassenen) van het inlegvel chocola kan krijgen. Dit inlegvel is ons echter maandag bij de uitreiking van de nieuwe bonkaart afgenomen. Het Arnhemse Dagblad (andere kranten niet) deelt mee dat men dit inlegvel morgen bij de uitreikposten kan terughalen. Dit inlegvel is voor zover bekend slechts bij drie uitreiklokalen achtergehouden. Maandag bijvoorbeeld in Ugchelen. De Ugchelsen die echter dinsdag de bonkaart kregen hoefden het inlegvel niet af te staan. De reden hiervoor is onbekend. Nu moeten wij morgen weer in de rij staan alleen maar om het idee van een gekke ambtenaar. In het Arnhems Dagblad staat een kleine advertentie van een joods chemicus die zijn zoon Flipje (9 jaar) en zijn dochter Elsje (6 jaar) zoekt. Dit dochtertje wordt verzorgd door mevrouw Jonker. Dit is een evacué die bij oom Jan onderdak vindt. Naast deze gelukkige tijding leeft mevrouw Jonker nog steeds in onzekerheid over haar man. Van hem heeft ze het laatst bericht uit het concentratiekamp Dachau ontvangen. Zijn naam werd nog nooit over de radio afgeroepen. Hij is destijds gearresteerd voor hulp aan joden, onder andere verschaffen van onderdak, verstrekken van persoonsbewijzen en levensmiddelenkaarten enzovoort.

1945 ----- 9 juni zaterdag.

HARDONK. Warm weer, veel zon. De schepen in het kanaal zijn weer gerepareerd en het Kanaal is opnieuw gevuld [EINDE van het manuscript van HARDONK].

VAN HOUTUM. De Schotten bij de fabriek kunnen hun Hollandse geld tegen Belgische francs inwisselen. Het begint er toch op te lijken dat zij spoedig zullen vertrekken. 's Morgens kan men de inlegvellen weer ophalen. Om 9 uur staat er al een rij van tien meter. Het behaagt de heren ambtenaren een kwartier later te beginnen. De rij is intussen tweemaal zo lang geworden. Zij noemen de namen alfabetisch. Het in de rij staan is dus overbodig. Dit vergroot echter het gemopper. Wij lopen dan ook allen de zaal binnen en gaan om de twee tafeltjes staan. Enkele ambtenaren zijn zo wijs een aantal inlegvellen met dezelfde beginletter mee te nemen en aan een apart tafeltje te gaan zitten. Zodoende krijg ik al gauw alle benodigde inlegvellen met de letter H terwijl de gelegenheid tot stelen groot genoeg is. Enkele inlegvellen zijn gescheurd of missen door de slordige sortering een aantal nummers. Zij zijn wel gerangschikt naar de eerste letter van de achternaam maar niet naar de volgende. Kortom het is één grote chaos. Deze kan opgelost worden als alle mensen eerlijk handelen. Dit staat nog te bezien. Daarna moet ik nog twee inlegvellen met de letter M en W zien te krijgen. Ik kan ook deze zelf uitzoeken en kom na een kwartier weer thuis. Vele mensen staan er nog om 12.30 uur al de ambtenaren naar huis gaan. Wij krijgen op naam van de fabriek binnen 1 1/2 minuut na de aanvraag toezegging tot twee autovergunningen. Dit gebeurt kort nadat de inspecteur van de Rijksverkeersinspectie (deze rijdt in de Studebaker van oom Hendrik Palm terwijl hij voordien altijd met een Citroén reisde) verantwoording moet afleggen bij het Militair Gezag. Daar kwam aan het licht dat hij vele steekpenningen voor autovergunningen (onder andere aan grote collaborateurs) aannam en ook de benzine ten nadele van de voedselvoorziening distribueerde. Mevrouw Jonker gaat 's middags naar Doornspijk. Daar woont een vriend van haar man. Deze deelt mee dat haar man op 28 maart door algehele verzwakking te Dachau is overleden. Hij overhandigt haar zijn portefeuille, foto's van haar dochter Elsje en een dagboek over zijn gezondheidstoestand en tewerkstelling tijdens de gevangenschap. Om zes uur arriveren in Ugchelen 23 auto's (met bedden) met aanhangwagens. Daarop kunnen tanks worden vervoerd. Zij parkeren tussen de Openbare School en de Hoogbuurloseweg (dit is over 300 meter lengte). 's Avonds komen mijn neven Henk en Jaap weer uit Arnhem terug.

1945 ----- 10 juni zondag.

VAN HOUTUM. 's Morgens om acht uur vertrekken een aantal Schotten met vrachtauto's. Twee uur later arriveren acht tanks uit Hoenderloo en houden voor de fabriek stil. Zij vertrekken spoedig in richting Apeldoorn gevolgd door de schoffelpantsers uit onze omgeving. De 'transporteurs' zijn nu verspreid langs de weg geparkeerd. De tanks rijden er op en vernielen hierbij het wegdek. Dit neemt nog toe wanneer de tanks er niet in één keer kunnen oprijden. Zo moet één transporter schuin over de ronde weg worden gezet alvorens de tank er kan oprijden. Alle auto's vertrekken via Beekbergen in richting Arnhem. 's Morgens komen de ouders van Elsje bij mevrouw Jonker. De ontmoeting is nog wat vreemd. Het glasprobleem in ons land wordt door enkele zaken opgelost. Een kartonfabriek in Eerbeek maakt in platen karton ronde gaten en plakt hierachter scherven glas die het onder andere van de gemeente Arnhem krijgt. Een andere fabriek maakt kunstglas. Het is wel doorschijnend maar niet doorzichtig. Generaal Crerar bevindt zich op het kasteel Sint Hubertus (tussen Hoenderloo en Otterlo). Het is een ontspanningscentrum voor hoge officieren. Er gaan geruchten het oude museum op de Hoge Veluwe op te bouwen. Daarvan liggen alle stenen ter plaatse onder het stuifzand. De bedoeling is onbekend. Het zal verstandiger zijn eerst Arnhem op te bouwen.

1945 ----- 12 juni dinsdag.

VAN HOUTUM. De Schotten zijn de hele dag in actie hun eigendommen in te pakken. 's Middags breken zij de tenten af. De officieren slapen 's nachts bij ons in de salon en hun koks in de garage. Alle auto's staan 's avonds geparkeerd langs de grintweg. De soldaten geven nog wel wat weg maar geen dingen van hoge waarde. De achtergelaten benzineblikken zijn niet helemaal leeg. Ze bevatten nog gemiddeld één liter benzine. In Apeldoorn zijn nieuwe tijdschriften te koop en wel 'Kijk' (nr.19) en 'Big Ben' (nr.1).

1945 ----- 13 juni dinsdag.

VAN HOUTUM. 's Morgens om 7.13 uur passeert een lange colonne vrachtauto's. Deze behoort tot hetzelfde onderdeel als de soldaten bij de fabriek en waren in Hoenderloo ondergebracht. Alle officieren uit ons huis, behalve de kapitein, sluiten zich met hun auto's achter deze colonne aan. Een kwartier later vertrekken ook alle soldaten. Daarvan stonden de auto's al langs de Golsteinlaan geparkeerd. Zij gaan allen naar Bremen of Hamburg. Een deel van hen zal na een week met groot verlof naar Schotland terugkeren. Zij hebben op het fabrieksterrein een grote rommel achtergelaten. Vooral daar waar de keuken was. Het meeste bestaat uit lege flessen, blikken, kisten enzovoort. In de pakkamer liggen nog twee broeken, twee shirts, een doos met zeer fijn meel en nog enkele blikken met groenten. In de weiden is het meeste begraven. Dit wordt voor het behoud van het weiland opgegraven. De arbeiders vinden naast veel rommel een rugtas (nog met schaar en garen), een stuk zeil met enkele lepels en vorken erin. Zij halen op één punt zes mitrailleurbanden en drie eierhandgranaten uit de grond. In het gras liggen nog drie granaten. Uit alles blijkt dat de soldaten niet zoals wij de betekenis van schaarste kennen. Wij hebben tijdens de inkwartiering wel eens het één en ander gehad maar wanneer zij eten over hadden verdween dit in de vuilnisbak. Zo gebeurde het vele malen dat het waswater afgesloten was door een laag vet van enkele millimeters dikte. Daar tussen lagen sneden wittebrood met een dikke laag margarine en goede belegging. Iedere zaterdag lagen er stukken ham en spek in. Aan het begin van de inkwartieringstijd gebeurde het nog al eens dat er te veel blikken losgemaakt werden. Het overtollige ging de vuilnisbak in. De koks dachten er in zo'n geval niet aan het voor de burgers te reserveren. Wij moesten dit iedere dag opnieuw vragen maar het lag meestal al tussen het afval. Daardoor lustte men het niet meer. Tenslotte bereikten wij dat de overblijvende pap voor het personeel werd bewaard maar dat was ook alles. Hoeveel eten zij in blik aangevoerd kregen blijkt wel uit het feit dat er iedere dag een kruiwagen met lege blikken werd opgeruimd. Zij aten alleen 's zondags geconserveerde aardappels.
Narda Terwisga (zogenaamde juffrouw Jansen) leeft nog. Zij is op 1 oktober [1944] tegelijk met Reinier van Gerrevink en anderen gearresteerd voor illegale actie. Zij is naar Duitsland naar het beruchte vrouwenkamp Ravensbrück gedeporteerd en vertoeft nu in een Zweeds hospitaal. De Distributiedienst deelt mee dat voor het aanstaande seizoen voor de inmaak geen extra rantsoen zout ter beschikking zal worden gesteld. En dat in Nederland dat over eigen zoutmijnen beschikt. Apeldoorn is gedurende acht uur zonder stroom. De AKU-centrale viel door overbelasting uit maar schijnt weer spoedig te zijn hersteld. Oom Gerrit keert 's avonds via Deelen vanuit Arnhem terug. Op het voormalige vliegveld staan eindeloze rijen vrachtauto's. Startbanen zijn tientallen meters breed. De oude asfaltweg is ter vergelijking een smal weggetje. Overal zijn resten van hangars en kazernes als boerderijen gecamoufleerd.

1945 ----- 14 juni donderdag.

VAN HOUTUM. 's Morgens arriveren zestien trucs met 'transporters' voor tanks in Ugchelen. Ze parkeren opnieuw tussen de Openbare School en de Hoogbuurloseweg. Zij zullen de laatste tanks uit Hoenderloo vervoeren.

1945 ----- 15 juni vrijdag.

VAN HOUTUM. 's Middags om 1.45 uur komen de transporters in richting Hoenderloo voorbij. Zij keren om drie uur terug. Ieder beladen met een zware tank. Deze waren in Hoenderloo geparkeerd.

1945 ----- 16 juni zaterdag.

VAN HOUTUM. In 'Trouw' staat een artikel over de aanmelding van vrijwilligers. Alleen al de eerste dag meldde er zich 1200 in Apeldoorn. De Distributiedienst stelt op een bon van de kinderkaart een pond sinaasappels beschikbaar.

1945 ----- 17 juni zondag.

VAN HOUTUM. Wij horen de hele dag ontploffingen in noordelijke richting. In de loop van de middag passeert generaal Crerar. Eerst in richting Apeldoorn en later weer terug in een auto. Hij wordt begeleid door een tweede en drie motorrijders. Op de motoren staan bordjes met het woord 'Priority' (voorrang) terwijl zij een speciale sirene hebben. Zij rijden zeer snel. 's Avonds landt Prins Bernhard ten aanschouwe van vele mensen met een sportvliegtuig op het kleine vliegveld in Beekbergen. Om acht uur arriveren zeven Schotten met drie auto's bij de fabriek. Zij komen uit Frankrijk en moeten naar Deventer maar willen persé in Ugchelen overnachten. Zij beschikken over enkele dekens en verder niets. In de auto's staan vele kisten met cognac. Vier slapen er bij mijn broer en zijn schoonmoeder, drie gaan er in de auto's als wacht liggen. Wat is cognac belangrijk!

1945 ----- 18 juni maandag.

VAN HOUTUM. Mijn neef Arnold gaat 's middags met zijn vader en hun evacué Bodemeijer naar diens huis in Heelsum. Parool geeft een extra nummer uit met uitsluitend foto's over Arnhem. In de bioscoop is een film over de strijd in deze vernielde hoofdstad te zien. De NBS (verzetsgroepen) geven in samenwerking met onze militairen het weekblad 'Pen Gun' uit. Verzetsmannen krijgen het gratis toegestuurd.

1945 ----- 19 juni dinsdag.

VAN HOUTUM. 's Morgens vertrekken de evacués bij ons. Mijn neef Henk rijdt om zeven uur met paard en beladen wagen weg. Zijn vader volgt twee uur later per fiets. Een taxi brengt tante Ali om elf uur weg. Voor hen begint nu een zeer moeilijke tijd. Zij nemen hun intrek in de woning van mevrouw Jonker. Deze woonde in de tweede helft van hun huis. Hun deel is zwaar beschadigd. Ook het huis van mevrouw Jonker is zonder ruiten en vol met rommel. Kortom een chaos. Naast de schoonmaak komen de lasten van de inkopen (vaak op grote afstand) gepaard gaande met het lange wachten in een rij.

1945 ----- 20 juni woensdag.

VAN HOUTUM. Men is te Deventer bezig een Baileybrug te bouwen. In de uiterwaarden is een vaargeul voor kleine schepen gegraven.

POLITIE. Aan de ambtenaren van politie
Wij zijn bevrijd! De druk die gedurende de lange jaren van de bezetting op ons volk rustte is weggenomen. Een nieuwe toekomst ligt voor ons open. Maar het blijde gevoel van opluchting wordt getemperd door de gedachte aan de velen van ons onderdrukte volk, die of hebben moeten bukken voor brute overmacht of in gevangenissen en kampen zo zeer hebben geleden door wrede mishandelingen of het leven hebben moeten geven hier en in den vreemde. Onder de laatsten waren ook ambtenaren van de Nederlandse politie. Met eerbied en weemoed zullen wij allen steeds gedenken die politiemannen die in de strijd voor onze Nederlandse zaak zijn gevallen. Zij zullen nimmer weerkeren in de kring van hun familie. Moge de gedachten aan hen ons steeds inspireren tot lofwaardige vervulling van onze plichten als politie ambtenaar en steun aan hunne nagelaten betrekkingen.
Een geordende maatschappij dient hersteld te worden. Een stevig staatsgezag is voor de reconstructie van ons maatschappelijk leven een noodzakelijkheid en hierbij is een betrouwbaar beleidvol en krachtig politiecorps een onmisbare schakel. Veel in ons land is uit het lood geslagen. Veel mensen hebben bij herhaling daden gedaan die eigenlijk niet toelaatbaar waren maar noodzakelijk leken door de omstandigheden van de bezetting en grote moeilijkheden die daarmede samenhingen. Het zal soms moeilijk blijken die personen te doen breken met die verkeerde gewoonten die tijdens het nu geëindigde regiem ingang hebben gevonden en niet als strafwaardig werden beschouwd. De Nederlandse politie heeft ten deze mede een taak te vervullen! Met onbevangenheid, trouw en plichtsbetrachting moet de politie die taak vervullen. Handhaving van wetten en wettelijke verordeningen is noodzakelijk. De zorg voor handhaving van de openbare orde, rust en veiligheid is mede een allereerste plicht!
Daarom moeten wij onze taak weer opvatten met een groot gevoel van verantwoording voor het werk dat aan ons is toevertrouwd. De politie is de paladijn [beschermer] van de Overheid! Ieder van ons moet op de plaats waarop hij is gesteld in het politiecorps van de gemeente Apeldoorn daarom steeds en overal zijn werk doen met grote toewijding. Maar ook met lust in de arbeid! Dat geeft ook die voldoening die noodzakelijk is om de belangen der gemeenschap op de juiste wijze te dienen. Ook ten bate van ons zelf en ons gezin!
ALGEMENE GEDRAGSREGELS.
1. Wij moeten steeds bedenken ambtenaren te zijn van een politiecorps van een gemeente die gedurende sommige tijden van het jaar de residentie is van Hare Majesteit de Koningen en de leden van Haar Huis. Dat legt aan ons bijzondere verplichtingen op. Plichten van bijzondere waakzaamheid. Als ook plichten omtrent gedrag en houding. Niet alleen bij het optreden in ons ambt of functie in het openbaar maar ook daar buiten.
2. De ambtenaar van politie zij, vooral in deze bijzondere tijd, steeds indachtig de positie welke het Instituut 'politie' inneemt in de samenleving.
3. De politie geve hieraan onder meer uiting door in de vervulling van haar plichten gestreng maar rechtvaardig te zijn.
4. Ieder dient zich te hoeden voor aanstoot gevend of met de aard van de politiedienst onverenigbaar persoonlijk of huiselijk leven. Men zij voorzichtig in de keuze van zijn vrienden en kennissen. Men vermijde alle die inrichtingen waar een goed politieman niet behoort te komen.
5. Door goed gedrag, waardige houding en nauwgezette plichtsbetrachting trachtte men het vertrouwen en de achting van het publiek te winnen en te behouden.
6. Men zij tegenover het publiek steeds correct, beleefd en voorkomend. In spreken, doen en laten zij men steeds behoorlijk. Niet ruw en onverschillig.
7. Tijdens de dienst op straat behoren wij niet nodeloos met het publiek te staan praten.
8. Men bedenke dat voor een groot aantal personen in de gemeente Apeldoorn de politie steeds in het blikpunt van de belangstelling staat!
9. Ieder geve steeds grote zorg aan zijn uniform en kleding. Ook in de wijze van dragen daarvan.
10. Onderling moeten we streven naar een goede verstandhouding en het aankweken van kameraadschap. Wij moeten bedenken leden te zijn van een bepaald geheel met eigen gemeenschappelijke belangen en zorgen. Onderlinge waardering moet worden bevorderd.
11. Bij de dienst aan het bureau van politie moeten wij allen streven naar een grote mate van orde netheid en zindelijkheid. Ook hier geldt dat het corps mede naar uiterlijkheden wordt beoordeeld.
12. Bij het opmaken van ons schriftelijk werk moeten we, wat de uiterlijke vorm betreft, de netheid betrachten. Eveneens nauwkeurigheid en wat de inhoud aangaat: eerlijkheid en waarheid.
Een goede indeling bij het op schrift stellen en typen bevordert de overzichtelijkheid en duidelijkheid.
DE POLITIE MOET OPMERKZAAM WAARNEMEN.
1. In de uitoefening van haar dienst moet de politie steeds opmerkzaam zijn en blijven. Een krachtig 'willen opmerken' moet daarbij steeds van ons uitgaan. Wij moeten aandacht schenken aan personen, voorwerpen, handelingen enzovoort. Alles wat we waarnemen moeten we zo goed en getrouw mogelijk in het geheugen vast te leggen. Goed waarnemen is een voorname zaak.
2. Wij nemen waar door zien, horen, proeven, ruiken en voelen (tasten). Wij doen zulks met onze zintuigen, het oog, het oor, enzovoort. De meeste zelfstandigheden leren wij voornamelijk kennen door te zien (de kleur, vorm, afmetingen, aantal, de werkingen, de handelingen van mensen, dieren en dingen).
3. Om goed waar te nemen is het niet alleen nodig dat we over goede zintuigen beschikken. Ook dat wij opmerkzaam zijn ten aanzien van al datgene wat waargenomen moet worden. Wij moeten ons zelf steeds oefenen in het opzettelijk waarnemen. Tijdens de surveillancedienst bestaat daartoe steeds gelegenheid.
4. De mens heeft geheugen. Dat geheugen moet vooral bij de politieman getrouw zijn (dingen die hij gezien of gehoord heeft en voor de uitoefening van de dienst van belang zijn moeten hem tot in bijzonderheden helder voor den geest blijven staan). Tevens moet dat geheugen duurzaam zijn (dingen die hij lang geleden heeft waargenomen moet hij te juister tijd zich goed kunnen herinneren). Het is een voorrecht als het geheugen van een politieman bovendien rijk, vaardig en vlug is. Als Iemand véél beelden van waarnemingen tot zijn beschikking heeft noemt men dat geheugen rijk. Als iemand die beelden onder allerlei omstandigheden voor de geest kan halen noemt men dat geheugen vaardig. Als bij iemand die beelden aan welke vorming hij betrekkelijk weinig tijd besteed heeft met voldoende helderheid voortduren, zegt men dat hij een vlug geheugen heeft.
5. Tussen het voortbestaan van en het bewust worden van de beelden bestaat een nauw verband. Wij dienen ons voortdurend te oefenen in de juiste 'weergave' van datgene wat we hebben waargenomen. Een goed geheugen is een belangrijk iets!
De waarnemend commissaris van politie

1945 ----- 21 juni donderdag.

VAN HOUTUM. Prins Bernhard brengt 's avonds een bezoek aan het hoofdkwartier van de NBS in Apeldoorn.

1945 ----- 22 juni vrijdag.

VAN HOUTUM. Hare Majesteit Koningin Wilhelmina neemt haar intrek in een huis bij het Paleis Het Loo. De weg voor deze woning is afgesloten. Prins Bernhard en Prinses Juliana vertoeven nog op het kasteel Spelderholt. Flipje, het broertje van Elsje (pleegkind van mevrouw Jonker) is ook terecht. Hij bevond zich in Apeldoorn. Hun gezin is nu weer volledig. Het zal wel één van de zeer weinige voorbeelden in Nederland zijn waar geen van de joden is gedood. 's Middags maken mijn neef Arnold, vader en ik een autotocht langs de Veluwezoom. We zien de eerste vernielingen in Otterlo. Naast enkele totaal verwoeste huizen vertonen alle overige vrij grote schade van scherven. De weg is overal vernield. Zijn er geen gerepareerde granaattrechters dan zijn er nog vele kuiltjes van mitrailleurvuur uit vliegtuigen. De kazernes in Ede zijn met de tegenover liggende huizenblokken en de AKU helemaal verwoest. Bennekom heeft veel schade door twee V-1's. De woningen zijn op de weg naar Heelsum om de ander uitgebrand. Meubels liggen vernield langs de weg. De bewoners gooien het huisvuil aan de kant van de straat. Een controlepost laat ons zonder meer door. Het huis en de wasserij van de familie Bodemeijer (evacués oom Jan) vallen erg mee. De schade is niet zo groot als wij verwachten. In de omgeving zijn overal de resten van de luchtlandingenoperatie te zien. Op het bouwland groeit weer rogge. Maar het is opslag. Enkele stukken zijn omgeploegd. Men durft het meeste niet te bebouwen uit vrees voor landmijnen. Wij zien vier uitgebrande zweefvliegtuigen met de resten van jeeps erin. Overal liggen wrakstukken van de Gliders. In de struiken bevinden zich enkele graven zowel van Duitsers als Engelsen. Terwijl wij daar wandelen cirkelen twee Halifax-vliegtuigen boven ons rond. We gaan daarna via de grote weg naar Arnhem. Overal zijn de sporen van de oorlog te zien. In tuinen en langs de wegen zijn graven. Vele huizen zijn totaal verwoest. Het biedt een troosteloze aanblik. Een tijgertank ligt vernield langs de weg. Wij worden even voor Arnhem gecontroleerd. De controleur is gemakkelijk en laat ons vrij gauw doorrijden. De weg is daar aan de Rijnkant met rietmatten afgeschermd met het oog op observatie vanuit de Betuwe. Alle gebouwen waarlangs wij rijden zijn uitgebrand. Huis na huis bestaat nog maar uit kale muren. Daarna volgt een gedeelte dat uitwendig weinig geleden schijnt te hebben maar het daaraan grenzende station en omgeving doen ons denken aan zwaar gebombardeerde steden. Er is letterlijk alles verwoest. Overal liggen uitgebrande trams. Hotel Royal en de Willemskazerne bestaan nog uit afgebrokkelde muren. Wij gaan lopend naar de binnenstad. Op de eens zo drukke Rijnstraat heerst nu een beklemmende stilte. Enkele kinderen zoeken in de vuilnishopen. Deze liggen aaneengesloten langs iedere straat. In de binnenstad is de verwoesting zo enorm dat foto's dit niet goed duidelijk kunnen maken. Beide kerken zijn verwoest. De Rijnkade is één bunker met prikkeldraad versperringen. NSB-ers zijn bezig er puin te ruimen. Wij gaan daarna naar het huis van tante Mien. Dat heeft weinig schade geleden. Inwendig is het een grote chaos doordat de moffen alles door elkaar hebben gegooid. Het huis van oom Gerrit (onze evacué) heeft de grootste schade. Het dak is er voor de helft af. Men waant zich op de tweede verdieping op een plat dak. Alles is verrot door de instromende regen. Muren zijn gebarsten en overal ligt puin. Het nabij zijnde Diaconessenziekenhuis is met een blok huizen totaal uitgebrand. Velp heeft ook grote schade. Hoewel er weinig huizen geheel afgebrand zijn. Tijdens onze rit langs de Veluwezoom horen wij bijna onafgebroken ontploffingen uit de Betuwe. Het is afkomstig van de landmijnen. Deze worden door Duitse krijgsgevangenen opgeblazen. Wij rijden terug door de wijk Alterveer die ook grote schade heeft. Het voormalige vliegveld Deelen is onherkenbaar. Overal lopen grote brede wegen waarop men gauw verdwaalt. In het centrum staan lange rijen auto's en kanonnen. Het zijn meest wagens die niet geschikt zijn voor het burgerverkeer zoals pantserauto's, gevechtswagens, auto's met rupsbanden over de achterwielen enzovoort. Zij staan alle in visgraatvorm geparkeerd. Men ziet tussen deze rijen door de resten van de hangars met hun camouflagenetten. De wegen zitten vol bomkraters zodat wij enigszins moeten zigzaggen. Overal groeit tussen de startbanen gras. De nieuwe distributielijst (over 14 dagen) geeft voor volwassenen verhoging van het rantsoen eierpoeder met 70 gram. De wijzigingen voor kinderen zijn als volgt. Toeslag brood met 3600 gram, rijst tot 250 gram en jam of stroop tot 70 gram. Het rantsoen aardappels wordt voor hen van vier tot drie kilo verminderd. Er wordt voor de volgende periode een groentebon bekendgemaakt. Volwassenen krijgen opnieuw een tablet chocola.

1945 ----- 23 juni zaterdag.

VAN HOUTUM. Met ingang van 15 juli aanstaande komt er voor ons land een uniforme bonkaart. De rantsoenen zullen dan per week bedragen: 2400 gram brood, vier kilo aardappels, 200 gram vet, 250 gram vlees, 200 gram suiker, 150 gram peulvruchten, 62 gram jam, 50 gram kaas en twee liter gestandaardiseerde melk. Alle rantsoenen komen samen overeen met 1850 calorieën per dag. Generaal Montgomery maakte gisteren bekend dat de Duitsers 2000 calorieën per dag zullen krijgen. Het is om uit je vel te springen! Of vrezen de Engelsen het communisme? Er is weer de hele dag geen elektrische stroom in Apeldoorn.

1945 ----- 25 juni maandag.

VAN HOUTUM. Hare Majesteit Koningin Wilhelmina beëdigt 's morgens om 11.30 uur de nieuwe ministers op het Paleis Het Loo. In Noord-Apeldoorn gebeurt een ernstig ongeluk. NSB-ers en burgers zijn bezig daar munitie te vervoeren. Drie burgers (onder andere twee Ugchelsen) en vier NSB-ers worden door de ontploffing gedood. Het is opnieuw een bewijs dat dergelijk werk niet door burgers maar door moffen of NSB-ers moet worden gedaan. Deze laatsten heulden met Hitler en moeten dan ook de consequenties dragen waaronder het opknappen van levensgevaarlijke karweitjes. Daarvoor hoeven in vredestijd geen onschuldige burgers te boeten.

1945 ----- 26 juni dinsdag.

VAN HOUTUM. Het postverkeer met het buitenland is weer hersteld.

1945 ----- 27 juni woensdag.

VAN HOUTUM. Coloradokevers zitten voor het eerst in de aardappels bij ons en in de omgeving. Hun aantal neemt onrustbarend toe. De Brandstoffencommissie te Apeldoorn stelt op een bon 20 turven en één takkenbos beschikbaar. Op zo'n manier blijft houtdiefstal onvermijdelijk hoewel de politie de laatste maanden actief en streng optreedt. Onze fabrieken worden weer op het elektrische net aangesloten. Beide moeten zo snel mogelijk bankpapier produceren. De voornaamste hindernissen zijn nog steenkolen en personeel. Mannen staken omdat zij in de zwarte handel meer kunnen verdienen. Meisjes willen meestal niet werken. Zij vrijen dan met een Canadees van wie zij wel eens een doosje sigaretten krijgen. Zij hebben hun weekgeld door dit zwart te verkopen. Te Brouwersmolen confereert een vertegenwoordiger van de SDAP oom loonsverhoging. Onze NV staat echter wat lonen betreft het best aangeschreven. Deze bemiddelaars krijgt dan ook te horen dat wanneer het oude personeel doorgaat met staken wij wel nieuwe arbeidskrachten zullen zoeken. Alle ambtenaren hebben ook al gestaakt als protest tegen vrijlaten van een berucht collaborateur.

1945 ----- 28 juni donderdag.

VAN HOUTUM. 's Morgens passeert een lange colonne vrachtauto's in richting Apeldoorn. Het voorbijtrekken duurt tien minuten. De wagens vervoeren onder andere acht stukken twaalf centimeter geschut. 's Middags volgt een aantal legertransporters in dezelfde richting. Wij krijgen voor de luxe wagen van de fabriek 50 liter benzine extra (rantsoen is 40 liter per maand). De NV staat bij de Rijksverkeersinspectie vooraan op de lijst voor een nieuwe vrachtauto, dat wil zeggen of een Duitse of een Amerikaanse. Het Militair Gezag verzegelt het huis van de beruchte beheerder van het pension Eljo-Zamy en neemt de inboedel op. Degenen die er nog wonen, moeten het huis verlaten. Wij zien hen dan ook met een schamel bezit op een paard en wagen voorbijkomen. In de gemeente Apeldoorn wordt de spertijd voor volwassenen (10.30 uur) opgeheven. Voor kinderen (9 uur) blijft die nog bestaan.

1945 ----- 29 juni vrijdag (verjaardag van Prins Bernhard)

VAN HOUTUM. Eén van de joden die in 1943 uit het pension Eljo-Zamy na het verraad zijn ontsnapt bevindt zich in Ugchelen. Hij geeft aan de POD een nauwkeurig verslag van de beheerder van dat pension hem te vergiftigen.

1945 ----- 30 juni zaterdag.
KRANT [22, 25 en 26 februari 1992: familie Hendriksen aan de Hogekampweg 28]. Het moet omstreeks juni zijn geweest toen het buurtje in Apeldoorn-Noord in 1945 nadrukkelijk kreeg te maken met de vredesactiviteiten van de Canadezen. Grote bulldozers van de genietroepen verschenen. Zonder mededogen walsten ze het goudgele koren plat en woelden de jonge aardappels uit de grond. Uit het schaarse Engels dat de hoofdzakelijk agrarische bevolking verstond bleek al gauw 'Er komt een vliegveld'. Het was zonde van de gewassen, maar aan de andere kant was een verzetje ook niet weg. Het was sensatie van de bovenste plank, afleiding na donkere tijden. Al spoedig verschenen achter de woning van Hendriksen ook machines die een asfaltlaag plaveiden. En vervolgens werden de banen afgewerkt met een soort matten van betonijzer. Grof gemaasd met grote haken vastgeketend in de grond. En toen - na een paar dagen - kwamen de eerste vliegtuigjes. Kleine machientjes die waren gebruikt om de Canadese artillerie ogen te verschaffen tijdens de bombardementen op Duitse stellingen. Nu gingen ze dienst doen als post- en koeriervliegtuigen. De komst van het vliegveld bracht vanzelfsprekend veel leven in de brouwerij. Want naast de bemanning van de vliegtuigjes kwam er ook een complete bewakingsdienst die huisde in een tentenkamp. Het was er een komen en gaan van toestellen, en op de zondagen was het er regelmatig zwart van de mensen die nieuwsgierige blikken wierpen op het stukje militaire basis. Na een aantal maanden dienst gedaan te hebben en de geallieerden zich teruggetrokken hadden werden stukken van de stalen matten - die waren gebruikt als verharding van de airstrip - door de boeren gebruikt als afrastering.

GEMEENTEBESTUUR. Uit de nota 'De Geschiedenis van de Gemeentehuishouding in Oorlogstijd' [daarvan het eerste deel, gedateerd 30 juni 1945]. Hoewel het wellicht de moeite zou lonen de geschiedenis van het gemeentelijke bestuursapparaat in al zijn geledingen gedurende de bezettingstijd en het tijdvak van de bevrijding af tot heden zo volledig mogelijk te boek te stellen moet hiervan ter wille van kosten- en arbeidsbesparing worden afgezien. Ook zou daarmede worden voorbijgestreefd het doel dat met deze nota wordt beoogd namelijk dit om de leden van uw raad in die mate op de hoogte te brengen van dat sinds 1 september 1941 in de gemeentelijke huishouding is voorgevallen. Dit is nodig om hun voldoende vaste grond onder de voeten te geven ten einde met kennis van zaken weer aan het werk te kunnen gaan. Bij deze opzet is het onvermijdelijk dat de vermelding van vele details achterwege blijft. Menig onderwerp waaraan in deze nota aandacht wordt gewijd zal aan uw leden niet of niet geheel onbekend zijn.
Op 1 september 1941, het tijdstip waarop ingevolge voorschrift van de bezetter de gemeenteraden hun werkzaamheden moesten staken was burgemeester de NSB-er mr. C. den Besten. De gemeente was met hem in zoverre goed af dat zijn bewind zich niet kenmerkte door extremistische neigingen. Dit was waarschijnlijk de oorzaak dat zijn politieke vrienden hem al spoedig ten val brachten. Gedurende zijn burgemeesterschap deed hij enige malen een poging de ambtenaren te bewegen tot bijwoning van vergaderingen onder de auspiciën van de Nederlandse Volksdienst. Op zeer weinige uitzonderingen na gaf echter niemand aan de uitnodigingen gehoor.
In augustus 1942 verdween den Besten van het toneel en begon het interregnum van de wethouder G. Stempher, die in 1941 tot de NSB was toegetreden. Deze gezagsdrager begon al spoedig met het instellen van zogenaamde bedrijfsappels. Daarbij werden de ambtenaren in diensttijd, dus als dienst, verplicht tot het aanwezig zijn op vergaderingen belegd door het NEDERLANDS ARBEIDS FRONT en de Winterhulp Nederland. Rondom deze bedrijfsappèls, waaraan de ambtenaren, op straffe van ontslag moesten deelnemen, is heel wat tumult ontstaan. Stempher heeft er weinig plezier van beleefd en heeft dan ook van herhaling afgezien. Erger was het dat hij con amore volle medewerking verleende aan de eerste opvordering van gemeentepersoneel voor de arbeidsinzet in Duitsland. Zonder de geringste poging te doen om althans enige verzachting van de maatregel van de bezetter te verkrijgen heeft hij de vijand het volle pond gegeven.
In dit opzicht vertoonde de tweede NSB-burgemeester met wie Apeldoorn gezegend werd mr. D. F. Pont, SS-man en oud-burgemeester van Hillegom, die in december 1942 zijn intrede deed, een andere mentaliteit. Hij heeft bij volgende vorderingen van gemeentepersoneel zich zoveel mogelijk daartegen verzet, althans toegelaten dat daartegen verzet werd gepleegd en dit met gunstig resultaat. Ook deze burgemeester was geen persona grata bij zijn politieke vrienden en talrijke pogingen zijn gedaan hem ten val te brengen. Hij hield evenwel stand tot de dag van de bevrijding....
Ten tijde van de installatie van mr. Pont waren wethouders de heren R. Groeneveld en W. J. Klein Lankhorst alsmede de NSB-ers E. F. Buitenhuis en G. Stempher. Dit college werd door mr. Pont weldra met een vijfde wethouder, de NSB-er P. van der Roer, uitgebreid. Tevens werd een scheiding ingevoerd tussen zogenaamde bezoldigde wethouders en andere. De eerstgenoemden werden geacht hun ambt als hoofdberoep te vervullen. Het spreekt wel vanzelf dat de NSB-wethouders werden aangewezen als bezoldigde wethouders. Hun salaris werd door het ´toezichthoudend orgaan´ (de Commissaris der provincie Gelderland) naar een daarvoor ontworpen schaal bepaald op, om en nabij 7000 gulden per jaar. De twee niet bezoldigde wethouders behielden hun oude salaris van 2800 gulden per bij wijze van tegemoetkoming. Intussen namen de terreurmaatregelen van de Duitsers toe in hevigheid en wreedheid. Als gevolg van nieuwe vorderingen van mannen voor de arbeidsinzet braken op 30 april 1943 in verschillende delen van het land stakingen uit. Ook een gedeelte van het gemeentepersoneel ging een korte tijd in staking, gelukkig zonder funeste gevolgen. Aan een bevel aan de hoofden van dienst om de belhamels aan te geven voldeed slechts de leider van de distributiedienst. De door hem vermelde personen werden ontslagen.
In de nacht van 17 op 18 mei 1943 volgt dan de brand van het gemeentehuis. Het voor de hand liggende vermoeden dat deze brand, begonnen in de raadszaal (tijdelijke verblijfplaats van het bevolkingsregister) moedwillig zou zijn aangestoken bleek niet juist te zijn. Het hieromtrent ingediende rapport van de inspectie van het brandweerwezen was zóó overtuigend dat zelfs de Duitsers hun wantrouwen lieten varen. Hierdoor bleven represailles achterwege. Intussen veroorzaakte deze brand groot ongerief. Talrijke bescheiden gingen verloren. Het grootste gedeelte van de secretarie werd dakloos. Gelukkig bleef het archief, ondergebracht in de kelderruimten van het gebouw, gespaard. Op korte termijn moesten talrijke voorzieningen worden getroffen om het apparaat weer draaiende te krijgen. Het gebouw Loolaan 20, gevorderd maar nog niet gebruikt door de bezetter, werd vrijgegeven en ingericht voor burgemeester, secretaris en dat deel van de secretarie dat in het oude gemeentehuis op de verdieping was gehuisvest. Bevolking werd, met het deerlijk gehavende bevolkingsregister, tijdelijk ondergebracht in het Notarishuis aan de Stationsstraat. De burgerlijke stand zag zich gastvrij ontvangen door de Nederlandsche Handel Maatschappij. Militaire zaken met het archief tenslotte vonden een onderkomen in ´Onder het stroodak´ v.d. Houven van Oordtlaan 22. Krachtdadige hulp werd ondervonden van de Rijksgebouwendienst te Deventer bij de vervanging van verbrande kantoormeubelen en andere outillage. Een woord van dank is hier voorts stellig op zijn plaats aan de directies van banken en andere ondernemingen. Deze waren zo welwillend schrijfmachines in bruikleen af te staan. Het restant van het verbrande gemeentehuis werd door de dienst Gemeentewerken in korte tijd weer bewoonbaar gemaakt. Daarbij werd tevens een modernisering van de ruimte-indeling en van de inrichting tot stand gebracht.
In maart 1943 was door het overlijden van de heer G.J. Hardick de functie van gemeentesecretaris vacant gekomen. Mr. Pont benoemde per 1 augustus 1943 als gemeentesecretaris de heer L.H. van Schelt, waarnemend hoofd van de afdeling bevolking van de Haagse secretarie. In de verdere loop van dit jaar en in 1944 werden enige verdere aanvallen gedaan op het gemeentepersoneel voor de arbeidsinzet in Duitsland. Deze aanvallen zijn, zoals boven al werd gememoreerd, met succes afgeslagen. Minder gunstig verliepen de door de vijand ondernomen razzia's op 2 oktober en op 2 december 1944. Hoewel het mocht gelukken een deel van het gemeentepersoneel uit de klauwen van de Duitsers te redden werden toch verscheidene leden van dit personeel de dupe van de slavenjacht. Wel wisten zij grotendeels vroeger of later te ontsnappen. De minder fortuinlijken hadden een harde tijd te verduren. Vooral in het berucht geworden Rees hebben helaas enige ambtenaren de ontberingen en wreedheden niet overleefd. In totaal zijn tengevolge van Duitse maatregelen 8 ambtenaren overleden, drie worden vermist. Tot de overledenen behoren, wat de secretarie betreft, de ambtenaren J.W. Hartstra en J. Koops.
Inmiddels waren op 'Dolle Dinsdag' de drie NSB-wethouders gaan lopen en door hun kameraad Pont wegens deze vlucht prompt ontslagen. Dit was zeer ten vermake van alle goedgezinde ingezetenen. Pogingen van Pont om het college aan te vullen door benoeming van enige hoofden van dienst mislukten door hun afwijzende houding. Pont vond daarop een tussenweg door hen als adviseurs te laten deelnemen aan de vergaderingen van hem met de twee nog overgebleven wethouders. De Duitse heren vonden deze toestand echter niet bevredigend en zonden via hun handlanger, de N.S.B Commissaris der provincie Gelderland, ir. Hondius, twee NSB-ers, weggevlucht uit Limburg, ter completering van het gezelschap. Het waren A.C. de Ley en W.J. Beckers. Niet lang hebben deze heren plezier gehad van hun nieuwe baantje. Van de laatstgenoemde moet eerlijkheidshalve worden getuigd dat hij zich onder moeilijke omstandigheden veel moeite heeft gegeven ter verzachting van het lijden van de naar Rees gedeporteerde ambtenaren. Beiden waren op den dag van de bevrijding spoorloos verdwenen.
Het gemeentebestuur, dat op 10 mei 1940 aanwezig was, leed in de bezettingsjaren de volgende verliezen. De heren D. Gosker en Th. Westhoff werden door de Duitsers vermoord. Aangenomen moet worden, ofschoon het niet officieel bekend is, dat een zelfde lot heeft getroffen Mevrouw Hoogstraal-de Haan. Voorts overleden, beide na een langdurig ziekbed, de raadsleden J. Dekker en J. van Westerlaak.

1945 ----- 4 juli woensdag.

VAN HOUTUM. De beruchte B., die Apeldoorn vijf jaar heeft geterroriseerd, zit ook in de kazernes gevangen. Hij is echter een prachtig instrument van de POD omdat hij nu iedere NSB-er en Duitser verraadt.

1945 ----- 5 juli donderdag.

VAN HOUTUM. 's Morgens om elf uur rijden twee jeeps het fabrieksterrein op. Twee kapiteins en twee majoors (één met een buldog) van het Canadese Leger stappen uit. Zij lopen direct naar de Pakkamer. Daar ontmoet mijn vader hen. Zij eisen het hele gebouw voor inkwartiering op hoewel er al weer gewerkt wordt. Het gebouw was niet vrijgegeven zodat wij er niet mochten werken. Aldus de officieren. Hiervan was ons niets bekend. Wij zouden er de acht machines zelfs moeten verwijderen. Al onze pogingen inkwartiering te voorkomen (voor het werk in de fabriek) baten niet. De Canadezen lopen daarna naar ons huis en vorderen weer de salon met erker en een slaapkamer voor drie officieren. Zij beschikken over een kaartjessysteem met bijzonderheden van ieder huis. Vervolgens lopen de officieren weer naar de fabriek en willen de zolders zien. Dit is niet naar hun zin. Daarna moppert een majoor mijn vader af op een manier zoals wij van de Duitsers gewend zijn. Wij moesten begrijpen dat het om onderdak van 85 Canadese soldaten gaat. Bevrijd uit Duitse kampen. De inkwartiering zal een maand duren. Na enig gepraat een geloop om de fabriek blijven de officieren toch op hun standpunt. In de wei naast ons huis zal een tentenkamp komen. Zij vertrekken om twaalf uur. Ze keren een uur later terug met de mededeling dat de vordering van de Pakkamer niet doorgaat. Voor dit doel is het huis van het Pension Eljo-Zamy gevorderd. Het is enige dagen gelden door Militair Gezag verzegeld. De bewoners zijn naar elders vertrokken. De officieren zullen wel in ons huis komen. De Centrale Keuken in Apeldoorn verstrekt nu ook weer bonloos eten aan fabriekspersoneel.

1945 ----- 6 juli vrijdag.

VAN HOUTUM. De Canadese officieren komen 's middags opnieuw bij de fabriek. Zij protesteren omdat Nederlands Volksherstel de meubels uit het pension Eljo-Zamy haalt. Wij moeten enkele instanties opbellen om te proberen dat de meubels weer worden teruggebracht. Hierin slagen wij niet. Volgens deze officieren zou Eljo-Zamy ook al gevorderd zijn door een Britse muziekvereniging voor repetitie. De nieuwe distributielijst geeft rantsoenvermeerderingen voor brood (300 gram), suiker (125 gram, voor kinderen 150 gram) en melk (voor kinderen zeven liter). Er is weer een rantsoen koffie van 50 gram. Volwassenen krijgen geen chocola. Vermindering heeft betrekking op kindermeel (250 gram), bloem (nu 100 gram), eierpoeder (nu 70 gram), kaas (voortaan 100 gram). Er is ook ditmaal rijst op een kinderbon verkrijgbaar maar het rantsoen van de vorige periode is nog niet afgeleverd.

1945 ----- 9 juli maandag.

VAN HOUTUM. Op vele punten in Apeldoorn zijn aanplakbiljetten aangebracht met de mededeling dat de bank- en muntbiljetten van 100 gulden ongeldig zijn verklaard. Ze moeten voor aanstaande zaterdag worden ingeleverd. Dit kan bij alle handelsbanken waar een renteloze lening wordt geopend. Daarmee zullen later belastingschulden worden verrekend. Voor bonafide eigenaren is geen vrees voor geldverlies. Zwarte handelaren proberen de briefjes voor 75 gulden te verkopen. Alle groepjes zwarte handelaren zijn plotseling van het marktplein verdwenen. Het was er een centrum van handel met de Canadezen. De straatweg tussen Apeldoorn en Deventer is de hele week tussen zes en 18 uur voor burgerlijk verkeer gesloten. Het Britse tweede leger beweegt zich over deze weg in richting Amersfoort. De Amersfoortseweg is echter niet afgesloten. Er passeren dan ook kolossale transporten.

1945 ----- 10 juli dinsdag.

VAN HOUTUM. Enkele bakkers in Apeldoorn verkopen brood bereid uit nieuw meel. Het zijn nog alleen bakkers die hun oude voorraad verwerkt hebben. Men kan nu ook weer luxe broodjes kopen. In Ugchelen rijdt een Canadese vrachtauto rond. De chauffeur daarvan verkoopt veel sigaretten tegen zwarte prijs. Een zwarte handelaar koopt voor 400 gulden en probeert met briefjes van 110 gulden te betalen. Dit mislukt. 's Avonds komt één van de Canadezen van donderdag bij ons en deelt mee dat zij morgen zullen komen. Hij inspecteert beide woonkamers en de slaapkamer van ons huis.

1945 ----- 11 juli woensdag.

VAN HOUTUM. Ik moet de hele morgen in de rij staan. Allereerst bij de bioscoop. Daarna bij de bank. Voor de bioscoop staan twee rijen van ruim 20 meter voor de voorstelling van vijf en 9.30 uur. Ik sta er drie kwartier te wachten. De film heet 'D-day' en bestaat uit aaneen geplakte opnamen vanaf 6 juni (invasie) tot en met de strijd om Parijs. De film duurt bijna een uur. Bij alle handelsbanken staat een lange rij burgers. Zij komen hun biljetten van 100 gulden inleveren. Bij de Boerenleenbank staat een rij van 40 meter. Zwarte handelaren proberen deze bankbiljetten van 100 gulden al voor 50 gulden van de hand te doen. De Canadezen arriveren om 9 uur in twee jeeps en vijf vrachtauto's. De soldaten beginnen met de schoonmaak van Eljo-Zamy. Het resultaat is na enige uren al goed te zien. De grote vuiligheid was afstotend. De kamers lijken nu niet meer zo oud. De Canadezen zijn veel vlotter dan de Schotten die wij gehad hebben. Wij praten dan ook meer met hen. De spoorbrug over het kanaal in Apeldoorn is weer klaar. Een locomotief maakt de eerste proefrit van Amersfoort naar de IJssel. De bruggen over de rivier zijn nog niet hersteld.

1945 ----- 13 juli vrijdag.

VAN HOUTUM. Wij krijgen voor ons vee al het afval van de Canadezen. Het bestaat uit veel gave broden. De buitenkant is beschimmeld maar van binnen goed. Een mand vol sneden brood en een bak met resten van het warme eten. Zij gooien ook bijzonder veel weg. Enkele Canadezen rijden met hun auto's het bos in en gaan bomen hakken. Deze verdwijnen naar een ander punt. Wij vermoeden zwarte handel.

1945 ----- 15 juli zondag.

VAN HOUTUM. Ik maak 's middags een begin met het overschrijven van dit dagboek. Het vordert niet snel. Daardoor schat ik zo ongeveer dat het geheel minstens twee jaar zal duren. Ik hoop het onder alle omstandigheden te kunnen voltooien. Tot zover deze mededeling die ik op 15 juli 1945 in dit dagboek schreef. Deze regels schrijf ik neer op 2 februari 1947. Dit is 81 weken nadat ik met het overschrijven ben begonnen.

1945 ----- 16 juli maandag.

VAN HOUTUM. De Canadezen leggen 's middags een telefoonkabel van ons huis naar Eljo-Zamy. Een deel van de keuken van dit gebouw wordt door de hittegolf naar onze Sprengen overgebracht. Daar staan nu vier tenten. De soldaten leggen er twee nieuwe bruggen aan.

1945 ----- 18 juli woensdag.

VAN HOUTUM. Vele burgers melden zich bij de Arbeidsbeurs voor het inhalen van de oogst. Onder hen bevinden zich ook Canadezen. Enkele soldaten van Eljo-Zamy geven zich op bij de landbouwer Melissen. Het is voor gerepatrieerden mogelijk hun geld dat hen bij de grens werd afgenomen bij de fiscus terug te halen.

1945 ----- 20 juli vrijdag.

VAN HOUTUM. Er is een nieuw rantsoen en wel 250 gram grutterswaren. Voorts krijgt men 112 1/2 gram zeep en één doosje lucifers. Vermeerderingen zijn voor boter met 125 gram, vlees met 100 gram (of 70 gram vleeswaren). Het rantsoen vlees bedraagt nu 300 gram zonder been. Voorheen was het gewicht van beenderen altijd inbegrepen. Het rantsoen melk wordt op de A- en C-kaarten met drie liter verminderd. Kinderen krijgen 150 gram suiker minder. De handelsbanken moeten alle bankbiljetten van 100 gulden ponsen. Met andere woorden zij zijn definitief ongeldig.

1945 ----- 21 juli zaterdag.

VNA HOUTUM. 's Middags vindt een eenvoudige plechtigheid plaats bij de Woeste Hoeve. De commandant van de NBS onthult er een monument ter herinnering aan de 117 slachtoffers van Rauter. Het bestaat uit een groot houten kruis met daaromheen enkel struiken. Men ent in Almelo de bevolking gratis in tegen tyfus.

1945 ----- 23 juli maandag.

VAN HOUTUM. De hele ochtend passeren lange colonnes gevechtswagens en auto's met kanonnen (tot 15 centimeter) in richting Hoenderloo. Zij gaan alle naar Deelen. Van daar zullen deze naar Birma worden overgebracht. Prinses Juliana komt per vliegtuig in Teuge aan. Daarna begeeft Hare Koninklijke Hoogheid zich naar Het Loo. Mijn broer is op dat moment voor de woning van de Koningin en moet enige tijd in de houding staan. Prins Bernhard is ook aanwezig. 's Avonds rijdt een onschuldige oude DKW zonder nummerborden door Ugchelen naar Beekbergen. Er zitten twee dames in. Daarvan één is Prinses Juliana. Enige minuten later volgt een Mercedes-Benz bestuurd door Prins Bernhard. De Muziekvereniging in Ugchelen mag weer vrij spelen. Zij maakt een tocht door ons dorp.

1945 ----- 25 juli woensdag.

VAN HOUTUM. 's Middags om vijf uur arriveren op Eljo-Zamy drie vrachtauto's met Duitse krijgsgevangenen. Iedereen gaat 's avonds naar het kamp kijken. Men zegt nog wel het één en ander tegen de moffen of beduidt hen dat zij opgehangen moeten worden. Het zijn er samen ongeveer 70. Zo te zien zijn ze ouder dan 40 jaar en in rang hoger dan kapitein. Er zouden zelfs enkele generaals bij zijn. Schildwachten verbieden het stilstaan bij het kamp.

1945 ----- 26 juli donderdag.

VAN HOUTUM. De Duitsers vertrekken 's morgens om zeven uur en worden naar Ostende overgebracht. Er zijn werkelijk enkele generaals onder. Het zijn alle oorlogsmisdadigers. Daaronder leiders van concentratiekampen. De meeste krijgen de kogel en de overige gaan naar een eiland. Toppunt is echter dat deze moffen nog zeven sigaretten per dag krijgen en grote koffers mogen meenemen. De Canadezen breken 's avonds hun tenten in onze Sprengen af. Zij laten de twee nieuwe bruggen liggen.

1945 ----- 27 juli vrijdag.

VAN HOUTUM. 's Avonds hebben de Canadese officieren een afscheidsdiner in ons huis. Drie onbekenden nemen er aan deel. Daaronder een kolonel. Een dronken Canadees loopt 's avonds door de Nieuwstraat in Apeldoorn. Hij is door het dolle heen en valt iedereen aan. De politie is bang en komt niet. Later arriveert de Canadese politie. Deze kan hem ook nauwelijks baas.

1945 ----- 28 juli zaterdag.

VAN HOUTUM. De Canadezen breken 's morgens bij ons huis beide tenten af. De kok vertrekt al vrij vroeg en gaat met groot verlof naar Parijs. De soldaten bij Eljo-Zamy maken zich ook klaar voor vertrek. Een officier jaagt 's middags alle burgers van het terrein af. Alle soldaten vertrekken om vijf uur. De officieren blijven nog één nacht.

1945 ----- 30 juli maandag.

VAN HOUTUM. De stadscommandant wil Eljo-Zamy nog niet vrijgeven. Hij zal binnen 14 dagen zijn besluit nemen. Als Apeldoorn winterkwartier wordt blijft het gevorderd. Een buurjongen keert na twee jaar gedwongen werk in Duitsland in Ugchelen terug. Hij bevond zich onder de Russen en is via Parijs naar Nederland teruggekeerd. Hij mist alles. Zelfs de meeste kleren die hij droeg. De Russen hebben goede kleren van hem gestolen en door slechtere vervangen.

1945 ----- 1 augustus woensdag.

VAN HOUTUM. Jan Schol uit Hoenderloo vindt de dood door een motorongeluk veroorzaakt door een dronken Canadees. Deze jonge man behoorde tot de allerbeste uit de verzetsbeweging. Hij heeft in de oorlog zo'n durf getoond dat het iedereen verbaasde. Hij werd vele malen door de SD gezocht en heeft aan de bevrijding van Hoenderloo een voornaam aandeel gehad. Het is jammer dat zo'n jongen na de bevrijding de dood moet vinden.

1945 ----- 2 augustus donderdag.

VAN HOUTUM. 's Middags arriveren op Teuge twee vliegtuigen met respectievelijk Prinses Juliana met prinses Margriet en de prinsessen Beatrix en Irene. De reportage over de radio is niet erg duidelijk. De gemeente Apeldoorn adopteert Elst. In het ziekenhuis van Apeldoorn liggen enkele gewonden van de 'Hollandse' SS. Het is het toppunt dat deze nog sinaasappels krijgen. De kogel is voldoende.

1945 ----- 4 augustus zaterdag.

VAN HOUTUM. Jan Schol wordt 's middags onder grote belangstelling in Hoenderloo begraven. Er is eerst een rouwdienst van 1 1/2 uur. Vervolgens dragen oorlogsvrijwilligers de kist naar het kerkhof. Achter deze stoet volgt een rij belangstellenden van honderd meter. In de kerk spreken onder andere een kapitein en drie leden van de verzetsgroepen. Op het graf worden ruim tien kransen gelegd. De koers van de gulden wordt vastgesteld op: 1 Engels pond = 10,69 gulden en 1 Dollar = 2,66 gulden. De politie in Apeldoorn arresteert vele handelaren in methylalcohol. Er zijn al drie doden. Daaronder een Canadese kolonel. De dronken Canadees van vrijdag 27 juli had dit vergif ook gedronken.

1945 ----- 10 augustus vrijdag.

VAN HOUTUM. Ik luister 's middags om 14 uur naar de radio om meer bijzonderheden van de rede van Truman [president van Amerika] te horen. Ik heb me 's morgens verslapen en mistte de uitzending van acht uur. De omroeper onderbreekt plotseling zijn programma en deelt mee: 'De Japanse regering heeft de voorwaarden van Potsdam aangenomen.' [Dit betekent het begin van het einde van de oorlog in de Stille Oceaan]. Ik vertel het snel aan de huisgenoten en schreeuw het later op straat aan voorbijgangers. Men steekt in Apeldoorn de vlaggen uit. We moeten deze voor we het kunnen doen eerst nog repareren (ligt uit elkaar door wassen). Iedereen is zeer verheugd. Mijn zuster maakt een extra cake volgens recept van de Canadese kok. De Canadezen vorderen in Apeldoorn het hele Seminarium voor een half jaar nadat het sinds september 1944 ziekenhuis is geweest.

1945 ----- 13 augustus maandag.

VAN HOUTUM. De zender Kootwijk is weer in functie voor uitzendingen naar New York. Tijdens de oorlog is een tweede zender in het geheim gebouwd. Deze is niet door de moffen gevonden.

1945 ----- 14 augustus dinsdag.

VAN HOUTUM. De gevangenen van de kazernes in Apeldoorn moeten meestal stobben rooien. Een van de NSB-ers saboteerde de laatste tijd zo dat een van de bewakers hem heeft doodgeschoten. Zoiets moest vaker voorkomen!

1945 ----- 15 augustus woensdag.

VAN HOUTUM. De ochtenduitzending van herrijzend Nederland van acht uur zal in de historie een belangrijke plaats innemen. Japan heeft gecapituleerd. Vervolgens wijdt de omroeper enige woorden aan Nederlands Oost-Indië en merkt op: 'Ons gehele Koninkrijk is bevrijd. Het is niet met woorden te omschrijven.' Het 'Wilhelmus' besluit deze korte beschouwing. De verrader van de overleden Reinier van Gerrevink ('E.') bekent. Hij ontkende lange tijd en werd zodoende vreselijk geranseld. Hij raakte drie maal bewusteloos. Hij wordt schijnbaar opzettelijk na de bekentenis op de gang gezet. Passerende marechaussees geven hem daar vele harde slagen. Daarvan houdt de verrader twee blauwe ogen over. Hij zit sinds enige tijd op de marechausseekazernes [Willem III kazerne] en werd in Amsterdam gearresteerd. De bekentenis is een gevolg van de uitlatingen van de enige overlevende uit die groep, Narda Terwisga. Zij ontsprong de kogel maar werd naar Duitsland overgebracht. Zij is in het kamp Ravensbrück vreselijk gemarteld. Zij vertoefde na de capitulatie enige tijd in Zweden en ontving bij haar terugkomst in Apeldoorn vele bloemen. Waarom E. mijn broer en Arie Melissen met wie hij samen wapens heeft vervoerd niet heeft verraden is onbekend. E. zou in november 1944 in de omgeving door twee leden van de verzetsgroep in Apeldoorn in opdracht van Engeland worden doodgeschoten. Het is door gebrek aan bewijs niet doorgegaan. Jammer! Voor een ieder is het thans nog een grote vraag of deze verrader bij de huidige slappe rechtspraak nog de kogel zal krijgen.

1945 ----- 16 augustus donderdag.

VAN HOUTUM. Nationale feestdag. 's Morgens hangen een groot aantal plakkaten op winkels waarvan de eigenaren in de oorlog veel aan de moffen hebben verkocht. Ieder biljet is 1 vierkante meter groot en bevat de woorden 'Wij leverden aan de moffen.' Alle betrokken winkeliers zijn druk bezig deze biljetten te verwijderen.

1945 ----- 17 augustus vrijdag.

VAN HOUTUM. Men vormt in Apeldoorn een comité genaamd BRUL (comité voor bevredigende rechtspraak en uitwijzing van landverraders) dat door alle redacties wordt gesteund. Mijn broer heeft 's middags samen met vele oud-illegalen in de kazernes te Ermelo een koffiemaaltijd met Prins Bernhard.

1945 ----- 20 augustus maandag.

VAN HOUTUM. De politie in Apeldoorn houdt onder de zwarte handelaren (ook agenten) op de markt een razzia en arresteert zestien personen.

1945 ----- 21 augustus dinsdag.

VAN HOUTUM. 's Morgens vertrekt de eerste trein uit Apeldoorn naar Deventer (tot IJssel) en om 11.10 uur de eerste naar Amsterdam. Voor deze gelegenheid is het station versierd.

1945 ----- 23 augustus donderdag.

VAN HOUTUM. Een aantal illegale werkers (twaalf) uit Apeldoorn brengen een bezoek aan Hare Majesteit de Koningin. De REME (een Nederlands legeronderdeel) vestigt in Apeldoorn een kantine en vraagt aan de bevolking om kopjes en schoteltjes.

1945 ----- 25 augustus zaterdag.

VAN HOUTUM. Sinds enige dagen maken Canadezen opnieuw het gebouw Eljo-Zamy schoon. Wij hebben nog een officiële aanzegging van inkwartiering. Er komen 's morgens vier vrachtauto's aan met bedden. Deze worden uitgeladen. 's Middags arriveren een dertigtal soldaten. Er is sprake van 90 man.

1945 ----- 27 augustus maandag.

VAN HOUTUM. Bij de landbouwer Melissen worden elf NSB-ers voor aardappels rooien tewerkgesteld. Onder hen bevindt zich een groothandelaar in lompen en oud papier van buiten Apeldoorn. Wij kennen hem goed. Zij vragen 's middags om eten en krijgen het niet voordat de commandant van de kazernes er toestemming voor verleent. Deze vindt het goed maar de landverraders krijgen naar hun zin nog te weinig. Ze werken 's middags zeer langzaam. Zij gaan om vijf uur lopend terug naar de kazernes.

1945 ----- 28 augustus dinsdag.

VAN HOUTUM. De bij Melissen werkende NSB-ers krijgen meer eten en werken ook harder. Zij worden 's avonds met een auto opgehaald. Daarin zitten andere landverraders die in Beekbergen aardappels moeten rooien.

1945 ----- 29 augustus woensdag.

VAN HOUTUM. Apeldoorn heeft sinds 's morgens elf uur weer gas. Er zit echter nog veel lucht tussen.

1945 ----- 30 augustus donderdag.

VAN HOUTUM. Men is in de gemeente Apeldoorn in verband met de drie nationale feestdagen druk bezig versieringen aan te brengen. Het regent deze dag in tegenstelling met de vorige dagen echter pijpenstelen. Ter herdenking van de oorlogsslachtoffers vindt 's avonds om zes uur een plechtigheid plaats op het nabij zijnde kerkhof Heidehof. Op het centrale plein is een eenvoudig kruis aangebracht met de woorden 'Ter nagedachtenis aan dr. Duuring' (omdat het lijk van deze dokter nog steeds niet is gevonden). De voorzitter van de feestcommissie te Apeldoorn opent met een kort woord. Daarna hangt de NBS uit Ugchelen een eigengemaakte krans (op het lint staat 'Uw leven zal steeds in onze gedachtenis blijven') over het kruis. Daarna leggen zijn nabestaanden en mevrouw Kaars Seypesteyn uit Beekbergen (het lijk van haar man is ook nog onvindbaar) kransen neer. Vervolgens gaan leden van het bestuur van Ugchelens Belang de graven rond. Zij leggen op ieder graf dat in aanmerking komt een tuiltje bloemen. Zo zijn er 350 graven waarvan 180 Engelsen. Ondanks de stromende regen is een grote menigte aanwezig. Om zes uur vindt in Apeldoorn voor de Grote Kerk een nog veel grootser plechtigheid plaats. Daar is opgericht een zes meter hoog houten monument voor de oorlogsslachtoffers waarvan de lijken nog niet zijn teruggevonden. De burgemeester opent met een kort woord. Het is jammer dat de organisatie faalt. De nabestaanden van hen die geëerd worden staan temidden van het publiek en soms zo ver van het monument dat zij de sprekers niet kunnen horen. Om acht uur vinden in alle kerken dankdiensten plaats.

1945 ----- 31 augustus vrijdag (verjaardag van Koningin Wilhelmina).

VAN HOUTUM. 's Morgens vindt een aubade plaats van 7.000 schoolkinderen. Om elf uur volgt een militaire parade en om 2.30 uur een historische optocht. Intussen cirkelt een sportvliegtuig boven Apeldoorn en werpt strooibiljetten af over de straatcollecte van Nederlands Volksherstel. Deze zal morgen gehouden worden. Op vele punten spelen weer jongens op hun harmonica. Dit was tijdens de oorlog verboden. Zij halen nog vrij veel geld op.

1945 ----- 5 september dinsdag.

VAN HOUTUM. Tijdens de oorlog zijn in de gemeente Apeldoorn door oorlogsgeweld (ook fusillering bij Woeste Hoeve) 325 mensen gedood. Hierin zijn niet de Apeldoorners begrepen die elders zijn gestorven. Van velen krijgt men eerst nu het doodsbericht. Zo van Oosterbaan (leraar HBS) en zijn zoon. De SD berichtte na hun arrestatie aan zijn vrouw dat de zoon op een veilig adres was ondergedoken. Dit was zuiver pesterij. Van weer anderen is nog helemaal geen bericht. De gevangenen in de kazernes in Apeldoorn zijn onlangs naar Wezepe overgebracht. Enkele wisten te ontsnappen. Zodoende zwerft een lid van de 'Hollandse' SS in de bossen rond Ugchelen. Daar wordt hij door zijn ouders gevoed. De POD in Apeldoorn arresteert 'M.'. Hij is bekend door zijn grote diefstallen en plunderingen van evacués. Tegen hem is een stapel beschuldigingen. Hij wist door omkoperij (onder andere boter en jenever) van de corrupte Rijksverkeersinspectie zeven autovergunningen te verkrijgen. Zijn kornuiten zitten echter nog niet.

1945 ----- 10 september maandag.
VAN HOUTUM. Tot de bij Melissen aardappels rooiende NSB-ers behoort nu ook de beheerder van het pension Eljo-Zamy. Hij werkt op 150 meter afstand van zijn vroegere woning. Er is weer een autobusdienst Apeldoorn - Beekbergen - Arnhem. Echter met één bus. Deze rijdt zeven maal heen en weer. Op kinderbonnen in Nederland zullen gedroogde bananen worden verstrekt.

1945 ----- 11 september dinsdag.

VAN HOUTUM. De Canadezen ontruimen de loodsen van Brouwersmolen en vertrekken naar elders. Zij laten zeer veel rommel achter. Hun officier eiste voor het transport tijdens hun inkwartiering éénrichtingverkeer. Daarvoor heeft hij een grote weg dwars door weiland laten aanleggen.

1945 ----- 26 september woensdag.

BLOEM. Krantenberichten meldden dat al het oude geld ingeleverd moest zijn. Toen waren er mensen die voor de oorlog niets hadden maar nu soms 40-50 duizend gulden kwamen inleveren. Soms ook nog grotere bedragen. Dit geld nu wordt vastgezet tot de oorsprong bekend is. Het nieuwe geld namelijk wordt in beperkte omvang uitgegeven. Voor 26 september was er 5 1/2 miljard aan papiergeld in omloop. Nu wordt 1 1/2 miljard uitgegeven wat men ontvangt aan loonvoortbrengselen. Hiervan kan men betalen.
Eerst kregen we f 10,-. Dit was 26 september en 3 oktober. Daarna is er f 100,- vrijgegeven van het ingeleverde geld. Heeft men hieraan niet genoeg dan kan men van de bank meer krijgen. Maar slechts f 1000,- en 25 % van het tegoed. Het geld wat men heeft aangevraagd blijft op de bank en wordt zo overgeschreven zodat men het niet in handen krijgt. Dus is het geld van de zwarthandelaren altijd na te speuren waar het gebleven is.

1945 ----- 27 september donderdag.

VAN HOUTUM. In de krant staat een doodsadvertentie van Oxener. Hij was een van de Beekbergenaren die op 18 januari 1943 voor wapenbezit gearresteerd zijn. Hij is in december 1944 in Duitsland overleden.

1945 ----- 1 oktober maandag.

VAN HOUTUM. Op het vliegveld Deelen gebeurt een ongeluk. Een jongeman loopt verboden terrein op. Hij komt in aanraking met de hoogspanningsleiding (2.000 Volt) om de dump waarop hij doodslaat.

1945 ----- 2 oktober dinsdag.

VAN HOUTUM. De BS legt ter herdenking van de razzia van verleden jaar in Apeldoorn op punten waar toen lijken hebben gelegen (acht) een wit kruis. Dat zal er ieder jaar op deze dag worden neergelegd. Zo liggen 's avonds bij het kruis van Reinier van Gerrevink (Piet Joubertstraat) ruim 80 boeketten Deze worden later door de BS naar zijn graf overgebracht. Er zijn in Apeldoorn overal stencils aangeplakt met de mededeling dat de burgerij iedere week twee moffeeljonmeiden zal kaalknippen tot de regering ook tegen deze moffenvrienden zal optreden.

1945 ----- 7 oktober zondag.

VAN HOUTUM. De POD in Apeldoorn houdt een SD-beambte (uit Schoonhoven overgebracht) in arrest. Hij heeft vier massamoorden te Apeldoorn (onder andere van 2 oktober 1944) opgehelderd. Hij beweert slechts chauffeur te zijn geweest. R. van Gerrevink is op het jodenbos [aan de Zutphensestraat] doodgeschoten. Het geval Huygen is ook opgehelderd.

1945 ----- 14 oktober zondag.

VAN HOUTUM. In de afgelopen nacht was er groot alarm in het SS-kamp te Harskamp. Gisterenavond kwamen er veel vrouwen en kennissen van geïnterneerden pakjes geld enzovoort brengen. Het ging zo ver tot de bewakers eigen oordeel velden. Ze schoten met hun machinepistolen enige tijd tussen de barakken. Er werden vele landverraders gedood.

1945 ----- 17 oktober woensdag.

VAN HOUTUM. In Apeldoorn wordt een herinneringsalbum over de bevrijding van de stad verkocht. Het geheel is zeer mooi uitgevoerd. De schrijver herdenkt ook hen die voor de Duitse vuurpelotons zijn gevallen. Het is jammer dat hij bepaalde gevallen heeft overdreven en weer andere fout of half heeft voorgesteld. Het geheel is met veel foto's geïllustreerd. Daaronder die van de slachtoffers die op 2 oktober 1944 op straat hebben gelegen.

1945 ----- 19 oktober vrijdag.

VAN HOUTUM. In Apeldoorn trouwen vier Russische vrouwen met Nederlanders. Zij weigeren naar Rusland terug te gaan. Men zegt dat zij daar bij aankomst gevangen worden genomen. Zij echter beweren dat het een grote chaos in Rusland is vergeleken met hier.

1945 ----- 25 oktober donderdag.

VAN HOUTUM. In de Grote Kerk te Apeldoorn spreekt een dominee over de behandeling van NSB-ers. Hij is tegen de doodstraf en wil Mussert en Blokzijl hoogstens 20 jaar geven Als protest verlaten vele aanwezigen de kerk. Het is beter dat dergelijke dominees hun mond houden.

1945 ----- 28 oktober zondag.

VAN HOUTUM. In alle Nederlandse Kerken wordt een boodschap tot het Nederlandse volk voorgelezen. Hierin wordt aangedrongen op behandeling naar recht en niet naar wraak.

BLOEM. In de kerken werden kerkdiensten gehouden voor de verkregen vrijheid. Daar echter in ons land zeer vee1 gestolen was door de Duitsers in de vijf jaren van bezetting is er geen materiaal meer. Kranten en dagbladen kwamen met een enkel blaadje uit omdat er geen papier meer was. Dit is nu op 28 oktober 1945 nog zo. Veel mensen in de stad en ook daarbuiten leefden van de zwarte handel. Men zei dat, wanneer ze in Rotterdam bijvoorbeeld een doosje sigaretten verkochten, ze van de winst een week konden leven.
Deze zomer kon men gedurig zware ontploffingen horen. Het meest richting Betuwe, ook richting Amersfoort en enkele malen richting Zutphen. Dit kwam van het landmijnen opgraven door achtergebleven Duitsers onder leiding van geallieerde soldaten. Ze hadden er in de Betuwe in een maand tijds 900 stuks uitgegraven die ze dan, op hopen deden springen. Daarbij moest soms weer menig ruit het ontgelden.
Op de Paasberg in Arnhem vonden bewoners een viertal landmijnen nog in huis. De politie deponeerde ze zolang op de hoek van de straat. Kleine jongens gingen er mee aan het spelen. Gevolg een ontploffing en een kind gedood. Een huis waar met veel moeite weer pannen opgehangen waren en glas ingezet was werd half vernield. Dat wil zeggen onbewoonbaar gemaakt. Verder was er rond 31 augustus overal uitbundige feestvieringen. Apeldoorn 3 dagen, Klarenbeek 2 dagen, Twello 2 dagen. De 1e dag een gedenkdag voor de gevallenen. Verder historisch allegorische optochten, vuurwerk en schitterende versieringen. Toen kwamen de buurtschapsfeesten. Ook hier in de boerderij van Beekman waren een 80-tal huisgezinnen uitgenodigd. Er werd 's avonds eerst een krans gelegd op de zeven graven van de Canadezen, die achter het café van Willem Mulder begraven zijn. Van deze zeven zijn er vier gevallen bij Schuilenburg waar een zogenaamde wipwagen [kleine carrier] getroffen werd door een granaat. De manschappen werden gedood en de wagen is uitgebrand. Een Canadees is bij Boerkamp getroffen door een granaat en is doodgebloed.
Het feest bij Beekman begon 's avonds om 7 uur. Er werd volop getrakteerd op bier, gebakjes, sigaretten en volop kadetjes, afgewisseld door een gezelschap voordrachtgevers uit Apeldoorn. 's Nachts werd er nog gedanst en het eindigde om half 7 de volgende morgen. Zo hield ieder buurtschap zijn feest, in het Hooiland een grote tent bij gebouw Samuel, Achterhoek - het pakhuis van Bosgoed, Withagen - de boerderij van Tinus Hekkelman, Broekstraat - het slachthuis. Al deze feesten waren nog zonder sterke drank. Veel geld gaf men. Voor buurtschap "de Kar" bijvoorbeeld is f 1300,- opgehaald.
Nu de 28e oktober is behalve het eten nog heel weinig te koop. Lucifers bijvoorbeeld, 1 doosje in de 14 dagen. Voor textiel b.v. zijn er nu voor het eerst punten geldig verklaard waar men dan nog maar een klosje garen, band en kleinigheden op kan krijgen. Fietsbanden, vorige week de eerste 20 stuks over de hele gemeente Voorst te verdelen. Nieuwe fietsen zijn er niet, schoenen zijn er niet. Glas (wat er is) komt van de tuinders en kost f 2,50 tot f 2,80 per ruit. Fabricage hiervan is er nog niet. Timmerhout begint te komen (echter nog niet gezien). Rozijnen nu éénmaal gehad op de bon (1 ons). Tabak, de ene week 20 sigaretten en de andere week 40 stuks. Jenever is er nu ook, 2 borrels per man per week is het rantsoen. Kolen nog niet voorradig, voor 8 bonnen 160 stuks lange turf ontvangen.
Ongeveer augustus is de trein Apeldoorn - Zutphen hier weer gaan rijden. Hij werd op station Klarenbeek met een krans behangen en rijdt nu tot de Hoven bij Zutphen nu de brug nog kapot is. Men is er wel mee bezig te bouwen. Apeldoorn - Deventer rijdt tot de Bandijk. Deze brug zou in november gereed zijn. De stedelingen moeten ook nu nog veel taptemelk tot zich nemen. Maar er komt nog veel te weinig melk aan de fabriek. Dit omdat er nog een groot gebrek aan melkvee is. De afgebrande boerderijen worden nu voortgeholpen door het bouwen van noodwoningen en stallen. Meest van oud materiaal van de afgebrande huizen waardoor de noodwoningen ook veel kleiner worden. Het meest wordt met stro gedekt omdat er geen riet en geen pannen zijn. Het verkeer op de weg is nu al veel kalmer geworden omdat al veel Canadezen, die ook al enkele jaren hier in Europa waren, nu weer naar hun home zijn teruggekeerd. Gebrek aan scheepsruimte moet de oorzaak zijn dat dit terugtrekken zo lang duurt.

1945 ----- 1 november donderdag.

VAN HOUTUM. De spoorbrug bij Deventer wordt geopend. Het is een groot soort Baileybrug. Deze bruggen waren bestemd voor het Verre Oosten. Het is dan ook de eerste die in Europa werd gebouwd.

1945 ----- 26 november maandag.

VAN HOUTUM. Herrijzend Nederland roept tot tweemaal tot rond dat de beruchte J.v.d.B. uit de kazerne te Apeldoorn is ontsnapt. Hij woonde altijd in Ugchelen. In de oorlog doken vele joden bij hem onder. Hij heeft er op deze wijze acht verraden. Hij wist gisteren tijdens het luchten te ontsnappen.

1945 ----- 5 december woensdag.

VAN HOUTUM. De Canadezen op Deelen verkopen de benzine zwart voor 0,50 tot 1 gulden per liter. Zij tappen die uit de vernielde wagens. Dit vliegveld is nu een groot autokerkhof. Men zegt dat Nederland alles voor gemiddeld 1.200 gulden per auto heeft gekocht. Kraanwagens voeren dag in dag uit vernielde auto's aan uit alle streken tot in de omliggende provincies toe. Per dag passeren langs ons huis acht vrachten. Meestal twee à drie auto's op sleeptouw. De politie in Apeldoorn houdt een razzia onder de zwarte handelaren. Deze houden zich regelmatig bij het gemeentehuis op. Er worden er 40 gearresteerd. Twee zware jongens weten uit de marechausseekazerne te ontsnappen. De beruchte J.v.d.B. is nog niet terecht. Een naamgenoot wel.

1945 ----- 6 december donderdag.

VAN HOUTUM. De sper-uren voor gas worden in de gemeente Apeldoorn opgeheven.

1945 ----- 13 december donderdag.

VAN HOUTUM. De beruchte J. v.d. B. wordt in Apeldoorn in zijn woning gearresteerd.

1945 ----- 15 december zaterdag.

VAN HOUTUM. De laatste maanden zijn veel Amerikanen en Canadezen op het kerkhof in Ugchelen opgegraven. Hun lijken worden naar Oosterbeek en Groesbeek overgebracht. Tot hen behoren ook enige Engelsen. Alle luchtlandingstroepen. De gesneuvelde vliegers schijnen hier te blijven.

1945 ----- 29 december zaterdag.

VAN HOUTUM. Op het plein voor de Grote Kerk In Apeldoorn wordt 's middags door generaal Simmonds een esdoornboom geplant als dank van Apeldoorn aan zijn bevrijders. Daarna vindt nog in de Holland-club een plechtigheid plaats waarbij de generaal een zelfportret en een album wordt aangeboden. De Canadezen zijn nog slechts enige dagen in onze gemeente. De meeste zijn al vertrokken en door Amerikanen (thans 400) vervangen. De 'Holland-club' en de 'Brass Hat' (Hoge Veluwe) worden binnenkort ontbonden. De Hoge Veluwe (slot Sint Hubertus) waar de hoge officieren elkaar ontmoetten zal voortaan het middelpunt worden van voorname regeringsconferenties.

1945 ----- 31 december maandag.

VAN HOUTUM. Het Nieuwjaarschieten is niet van de lucht. Eerst denken wij dat de Amerikanen met lichtkogels schieten. Later blijkt dat burgers deze patronen afvuren. Het zijn dus nog voorraden uit de bevrijdingsdagen. Toen lagen er voor iedereen stapels munitie in de bossen voor het oprapen. Wij horen ook vele geweerschoten en tot twee maal toe mitrailleurvuur. Hieruit blijkt voldoende hoeveel wapens er nog in burgerhanden zijn.

1946-1947

1946 ----- 24 januari donderdag.

VAN HOUTUM. De loco-burgemeester maakt in een rede bekend dat er al 25 huwelijken van Apeldoornse meisjes met Canadezen zijn gesloten. Men is sinds enige tijd bezig met het opblazen van munitie in de bossen om Hoog Soeren. Hieronder behoren 300 opslagbunkers. De explosies zijn dan ook veel zwaarder dan voorheen. Wij horen iedere keer een lange echo tegen de bosrand. Het dorp Hoog Soeren protesteert al tegen de vele vernielde ruiten. Men gebruikt voor dit werk meest ongeschoold personeel voornamelijk van de Heide Maatschappij. Dit heeft nog niet zo'n gemopper veroorzaakt als de inzet van Duitsers als politieagenten. moffen moeten het verkeer op de Amersfoortseweg tegenhouden wanneer een ontploffing zal volgen. Het feit dat deze moffen zonder bewaking de macht hebben het verkeer te regelen is verregaand. Laten de Duitsers levensgevaarlijk werk doen. Bijvoorbeeld munitie opruimen en bovengenoemde arbeiders van de Heide Maatschappij het verkeer regelen.

1946 ----- 25 januari vrijdag.

VAN HOUTUM. 's Avonds komen twee Amerikanen bij mijn broer op bezoek. Zij zoeken documenten voor de moord op acht Amerikaanse vliegers op 2 oktober 1944 in Apeldoorn (hun onderduikadres was verraden). Het zijn een majoor en een sergeant. Beide zeggen dat de POD in deze kwestie weigert mee te werk. Moet nu ook nog de POD gaan saboteren!

1946 ----- 28 januari maandag.

VAN HOUTUM. 's Middags geeft iemand zich als getuige op voor de aanklacht tegen de beheerder van het pension Eljo-Zamy (in 1943 joden verraden). Intussen hebben zijn vrouw en zoon al bekend. Hij ontkent alles.

1946 ----- 11 februari maandag.

VAN HOUTUM. Alle machines van de Gazelle-fabriek in Dieren zijn in Duitsland teruggevonden. Ze zijn naar Nederland onderweg.

1946 ----- 14 februari donderdag.

VAN HOUTUM. Rauter arriveert weer in ons land. Ditmaal op weg naar de gevangenis. Daar zal over hem geoordeeld worden. Woeste Hoeve klaagt hem aan!

1946 ----- 20 februari woensdag.

VAN HOUTUM. Men behaalt bij de opsporing van de moordenaars van R. van Gerrevink enzovoort een groot succes. Een SD-er heeft bekend. Nu zoekt men naar zes SS-lieden (drie Hollanders). Daarvan is men de namen te weten gekomen uit een dagboek van een SS-man te Harskamp. Hij regelde na september 1944 de telefonie op het Apeldoornse Bos. Hij noteerde alle namen en uittreksels van telefoongesprekken. Het dagboek was in de voering van zijn broek genaaid.

1946 ----- 4 maart maandag.

VAN HOUTUM. In de afgelopen nacht zijn in Apeldoorn vijf distributieambtenaren van hun bed gelicht. Zij hebben zeer veel inlegvellen uit stamkaarten verwijderd en zich deze toegeëigend wanneer de eigenaren er niet extra naar vroegen. Zo zijn er vele gevallen dat burgers zogenaamde inlegvellen hebben verloren. Deze blijken echter door de ambtenaren te zijn verduisterd. Men krijgt door een inlegvel alle bonkaarten. Het is te hopen dat er nu meer zwendel aan het licht komt. In het bijzonder de distributie van fietsbanden (uitsluitend tegen een pond boter).

1946 ----- 8 maart vrijdag.

VNA HOUTUM. Te Woeste Hoeve vindt een herdenking plaats van de moord op 117 Nederlanders (een jaar gelden) door de overval op Rauter. Het is al zover bekend dat de aanslag door twee Apeldoorners werd gepleegd.

1946 ----- 12 maart dinsdag.

VAN HOUTUM. De POD in Apeldoorn is er in geslaagd de moordenaars van Dobbelman en Mees te arresteren. De daders behoren tot de Silbertannegroep. Dit was een speciaal moordcommando van SS-mannen die over het hele land moorden pleegden.

1946 ----- 8 april maandag.

VAN HOUTUM. Een Nederlandse infanteriedivisie is nu in Teuge ondergebracht. Bij het vliegveld Deelen zal een tankdivisie worden gestationeerd. Beide zijn er voor opleiding en bestemd voor Nederlands Indië.

1946 ----- 17 april woensdag.

VAN HOUTUM. Het stemt elke Apeldoorner tot genoegen dat juist op deze dag met de verkoop van het boek ´Ik draag U op' is begonnen. Het geeft een overzicht van het ondergrondse werk in onze gemeente en is met veel foto's verduidelijkt. Eén van de artikelen is door mijn broer geschreven. Het boek kost 10 gulden (helft voor NOS). Het wordt nog vrij goed verkocht.

1946 ----- 3 mei vrijdag.

VAN HOUTUM. 's Avonds om zes uur begint over heel Nederland een plechtige herdenking van de gevallenen in de oorlog. De herdenking in Apeldoorn begint om 7.20 uur bij een voorlopig monument bij de grote Kerk. Er worden daar zeer veel bloemen neergelegd. Daaronder kransen van meer dan honderd gulden. Vervolgens is er een plechtigheid in de Grote Kerk. Daarbij worden de namen van 138 gevallenen uit onze gemeente voorgelezen.

1946 ----- 4 mei zaterdag.
VAN HOUTUM. De vlag hangt de hele morgen tot 's middags één uur halfstok. Dit was voor de nacht verboden. 's Morgens om elf uur is er opnieuw over het hele land een minuut stilte. Tot dat moment staan twee agenten bij het monument in Apeldoorn stram in de houding. Voor Apeldoorn (in het bijzonder Ugchelen) vindt de plechtigheid 's middags om twee uur plaats op het kerkhof Heidehof. Gedurende de hele morgen hebben er op het marktplein vijf auto's gestaan waarin men bloemen kon leggen voor de Engelse graven in Ugchelen. De bloemisten op het marktplein hebben deze dag zeer veel verkocht. Om twee uur vindt op Heidehof ook een minuut stilte plaats. Daarna worden de bloemen uitgedeeld. De auto's raakten zo vol dat niet alleen de Ugchelse kinderen de bloemen kunnen dragen. Daardoor wordt de hulp ingeroepen van de honderden aanwezigen. Er gaat een kwartier mee heen voordat alle bloemen zijn uitgedeeld. Vervolgens spreekt de voorzitter van het Oorlogsgravencomité en verzoekt onder meer de graven van de geallieerde piloten te adopteren. Daarna hoort men de waarnemend burgemeester van Apeldoorn en een dominee. De menigte besluit met het zingen van het Engelse en Nederlandse volkslied. Vervolgens gaat men langs de graven en legt er de boeketten bloemen neer. De Engelse graven en ook die van de Nederlandse oorlogsslachtoffers zijn bedolven onder de bloemen. De stapels zijn decimeters dik. Vele kransen hebben linten met de woorden 'Hulde aan onze bevrijders', 'Nederland herrijst, Groeten aan onze vrienden'. Van velen maakt zich een ontroering meester als op de bevrijdingsdag. Zoiets zien we misschien nooit weer. Tijdens de plechtigheid staan aan de ingang van Heidehof twee agenten stram in de houding. 's Middags om drie uur vindt er nog een herdenking bij het monument in Apeldoorn plaats. Daarbij worden opnieuw veel boeketten neergelegd.

1946 ----- 23 december maandag.

VAN HOUTUM. Eindelijk is het zover. De verrader van Reinier Van Gerrevink (1 oktober 1944) en velen uit zijn verzetsgroep staat in Zutphen terecht. Het is een bewogen zitting die door een flinke rechter wordt voorgezeten. Men kan een speld horen vallen wanneer Narda van Terwisga haar relaas over het verraad en haar lijdensweg in het kamp Ravensbrück doet. Zij is namelijk de enige overlevende van de slachtoffers. De verdachte blijft ontkennen maar hoort de doodstraf tegen zich uitspreken. Hij valt voortdurend in de rede en wordt hierin gesteund door zijn broer en zuster vanaf de tribune. Deze verrader probeert bij het wegvoeren zijn woede op een oude bekende te koelen. Maar dit wordt nog tijdig tegengehouden. De verdachte wordt weer naar de gevangenis in Arnhem overgebracht. Daar moet hij op het uitvoeren van het vonnis wachten. De berechting in Nederland wordt steeds slapper. Het aantal uitgevoerde doodstraffen is sporadisch. Er is zelfs één geval dat een ter dood veroordeelde al acht maanden op voltrekking van het vonnis wacht.

1947 ----- 7 maart vrijdag.

VAN HOUTUM. 's Morgens vindt in Arnhem de berechting van de vrouw en zoon van de beheerder van het Pension Eljo-Zamy plaats. De man is wegens gebrek aan bewijs vrijgelaten. Zijn vrouw en zoon horen respectievelijk 8 en 15 jaar tegen zich eisen. Het grote jodenverraad van 1943 wordt bijna niet besproken. De getuigen (joden en agent D.) zijn namelijk dood. Deze rechtspraak berust op ander verraad waarvan slechts één geval uit Ugchelen (namelijk het vergiftigingsverschijnsel bij D.).

[Noot van de redactie: Een dagboek is bij uitstek persoonlijk. Het geeft feiten weer, maar ook indrukken, meningen en informatie uit de tweede hand. De wijze waarop de dagboekauteur de dingen ervaart en weergeeft, kan sterk afwijken van de manier waarop anderen diezelfde gebeurtenissen hebben ervaren. De weergave van de gebeurtenissen in het Ugchelse pension Eljo-Zamy door Van Houtum is anders dan de gang van zaken, volgens de documenten. Dit blijkt uit documenten van verschillende archieven die de kinderen en kleinkinderen van de beheerder van Eljo-Zamy en de vrouw van de beheerder hebben onderzocht. Naast Van Houtum’s versie willen we daarom ook hun versie onder uw aandacht brengen. Klik hier om deze te lezen.]

‍

1947 ----- 28 maart vrijdag.

VAN HOUTUM. Een steenhouwer uit Apeldoorn komt in opdracht van de vereniging Ugchelens Belang klaar met het bevestigen van een koperen plaat op de Ugchelse Kei. Het is een eenvoudige herdenking van die inwoners van Ugchelen die in hun strijd tegen de Duitser zijn gevallen. Van enige officiële inwijding is geen sprake. Deze plaat is namelijk een verkapping van het besluit op oorlogsmonumenten. De staat wenst namelijk één uniform monument in alle Nederlandse steden en dorpen. Op de gedenkplaat staan de namen van
- C. Brouwer, overleden 12 mei 1940 in Tiel (frontgevecht). Zie onder 26 juni 1940.
- G.P. Duuring, gefusilleerd 31 juli 1942 in Amsterdam (verzet). Zie onder 5 juli 1942.
- B.J.A. Huygen, gefusilleerd 12 april 1945 in Kruisjesdal (verzet). Zie onder 25 mei 1945.
- A. van Velsen, gefusilleerd 12 april 1945 in Kruisjesdal (verzet). Zie onder 26 mei 1945.‍

‍Bijlagen

Afkortingen en begrippen

AD: Arbeidsdienst.
AKU: Algemene Kunstzijde Unie te Arnhem.
ANP: Algemeen Nederlands Persbureau.
ANWB: Algemene Nederlandse Wielrijders Bond.
ARP: Antirevolutionaire Partij.
BAB: Bureau voor de Afvoer van de Burgerbevolking.
BARA: Bureau voor de Afvoer van het Regeringsapparaat.
BBC: British Broadcasting Corporation. Britse omroeporganisatie.
B en W: Burgemeester en Wethouders.
Bonnen/Bonkaarten: distributie/verdeling van schaarse goederen met bonnen. Bij voorbeeld als je suiker of kleren kocht moest je niet alleen betalen maar ook een bon inleveren. Vanaf 1941 kon je bijna niets meer kopen zonder bonnen. In de krant stond welke bonnen er in een bepaalde week of maand geldig waren.
BPM: Bataafse Petroleum Maatschappij (Shell)
BRUL: Comité voor Bevredigende Rechtspraak en Uitwijzing van Landverraders.
BS: Binnenlandse Strijdkrachten.
BVG: Burger Verzets Groep. Onbewapende groep voor de zogenaamde 'Kleine Sabotage'.
CCD: Crisis Controle Dienst.
CHU: Christelijk-Historische Unie.
CID: Centrale Inlichtingen Dienst.
EHBO: Eerste Hulp Bij Ongelukken.
FC: Falsificatie Commissie. Vervalsingcentrale. Gevestigd in Nijmegen en later verplaatst.
GDN: Geheime Dienst Nederland.
Geallieerden: zesentwintig landen die in 1942 een bondgenootschap vormden tegen Duitsland en zijn bondgenoten.
Gestapo: Geheime Staats Polizei.
HARK: hulporganisatie voor de geteisterde gebieden.
HBS: Hogere Burger School.
KP: Knokploegen. Kernploeg van actieve verzetsmannen die zich bezig hielden met overvallen op distributiekantoren en gevangenissen.
KDF: Kraft durch Freude. Welzijnsorganisatie van de Duitse krijgsmacht.
Kripo: Kriminalpolizei.
LBD: Lucht Beschermings Dienst.
LKP: Landelijke Knok Ploegen. Het hoofdkwartier was in Rotterdam.
LO: Landelijke Organisatie tot hulp aan onderduikers.
MG: Militair Gezag.
MH: Maatschappelijk Hulpbetoon.
Munitie: kogels voor geweren.
NAC: Nieuwe Apeldoornsche Courant.
NAD: Nederlandsche Arbeids Dienst.
NAF: Nederlandsche Arbeidsfront.
Nappers: Niet bij het Arbeids Proces ingeschakelden.
NAZI: afkorting van Nationaal-Socialistisch.
NBS: Nederlandsche Binnenlandsche Strijdkrachten.
NOS: steunfonds aan familieleden van gevallenen.
NSB: Nationaal-Socialistische Beweging. In 1931 opgericht. De leider was Anton Mussert. In januari had de NSB 1.000 leden en begin 1935 al 33.000. In april 1935 stemden al 295.000 mensen op de NSB en in 1937 ´nog maar´ 171.000
NSDAP: Nationalsozialistische Deutsche Arbeiter Partei.
NSF: Nationaal Steun Fonds.
NSNAP: Nationaal-Socialistische Nederlandsche Arbeiderspartij - Van Rappard. Een partij die volledige aansluiting bij Duitsland wilde.
NSVO: een NSB organisatie.
NU: Nederlandsche Unie.
NVB: Nederlandse Volks Beweging.
NVV: Nederlandse Vereniging van Vakverenigingen.
OD: Orde Dienst. Illegale organisatie waarvan vele officieren van het voormalige Nederlandse leger deel uitmaakten.
OKH: OberKommando des Heeres.
OKL: Ober Kommando der Luftwaffe.
OKW: OberKommando der Wehrmacht.
PBC: Persoons Bewijs Centrale te Amsterdam. Van hieruit werden de vervalsingen gedistribueerd.
PGEM: Provinciale Gelderse Electriciteits Maatschappij, nu NUON.
POD: Politieke Opsporings Dienst.
PTT: Post Telegraaf Telefoon [nu KPN].
PVC: Plaatselijke Verdelingscommissie. Daarin zijn de groot- en kleinhandelaren en de gemeente vertegenwoordigd en een vertegenwoordigster van de gebruikers.
RAF: Royal Air Force. Militaire luchtmacht van Engeland.
REME: een Nederlands legeronderdeel.
SA: Sturm Abteilung.
SD: Sicherheitsdienst: Veiligheidsdienst van de SS en het centrale orgaan van de centrale veiligheidsdienst van het rijk waartoe de Gestapo, de Kriminalpolizei en de SD.
SDAP: Sociaal-Democratische Arbeiders Partij.
Seyss-Inquart: geboren in Stannern bij Iglau in Moravië op 22 juli 1892 en na veroordeling opgehangen te Neurenberg op 16 oktober 1946.
SG: Secretaris Generaal.
SS: Schutz-Staffeln. Keurkorps van Hitlers NAZI-partij. Paramilitaire organisatie. De leden droegen zwarte uniformen. Velen van hen werkten in concentratiekampen.
Stengun: vuurwapen waarmee je naast schot voor schot ook snelvuur kunt geven. Soort lichte mitrailleur.
Tankgracht: een gegraven gracht dwars door het landschap als hindernis voor oprukkende tanks.
TBC: Tuberculose.
TN: Technische Noodhulp in Tivoli.
Tricot-fabriek: fabriek aan de Fabriekstraat waar vliegtuigmotoren werden gerepareerd.
V-1 en V-2: Vergeltungswaffen 1 en 2.
VDM: Volksdienst Deutsche Mittelstelle. Deze instelling staat direct onder Himmler en is ingedeeld bij de SS.
WA: Weerbaarheidsafdeling, knokploeg van de NSB. De leden droegen een zwart uniform met pet.
WHN: Winter Hulp Nederland.
Z-kaarten: registratie van de Nederlandse bevolking.

‍

Conflict Nieuwe Apeldoornsche Courant met NSB

(GAA/Archief burgemeester Pont doos 2 map 5)

INHOUD
- Ingezonden artikel "Onrecht" van M. aan de N.A.C.; 30 augustus 1940.
- Brief van de Persdienst N.S.B. kring Apeldoorn aan de Hoofdredactie van de N.A.C.; 6 augustus 1940.
- Brief van de Hoofdredacteur van de NAC aan de Persdienst N.S.B. kring Apeldoorn; 7 augustus 1940.

-----

DISTRIBUTIE - NIEUWS  30-07-1940

Onrecht.?
Wie het ongeluk heeft, zonder geld of goed op de wereld te staan en meent door eigen kennis en kracht vooruit te komen, leert in den strijd om het bestaan eerst goed de onwaarachtigheid de huichelarij en de ongerechtigheid van het menschdom kennen.
Onze maatschappij wemelt van officieele getolereerde misstanden, waaraan vrijwel door niemand aanstoot genomen wordt, laat staan een einde gemaakt.
Onder de vele sociale ongerechtigheden tiert ook het maatschaplijk kwaad der cumulatie en protectie rustig voort.
Door dit verderfelijke en onrechtvaardige systeem is het nog heden ten dage voor groote groepen hoofdarbeiders uit den burgerstand onmogelijk om zich, ondanks goede ontwikkeling en noeste vlijt op te werken tot een behoorlijk betaalde positie in de maatschappij.
Door het kwaad der cumulatie beschikken enkelen over twee soms driedubbele inkomens, terwijl tallooze andere werkers daardoor niet aan den slag kunnen komen, of een zoo miniem salaris ontvangen, dat geen behoorlijke basis aanwezig is voor de stichting van een gezin. Het Cumulatie systeem is daarom zoo afkeuringswaardig, omdat het de jonge werkers belet den natuurlijken drang van den mensch te volgen n.l. een gezin te stichten en kinderen groot te brengen.
Ook het protectie-systeem dient scherp veroordeeld te worden, omdat het personen aan functies en betrekkingen helpt, waarin zij krachtens vakkennis, opleiding en capaciteiten niet op hun plaats zijn. Titels, klinkende namen en aanbevelingen van min of meer hooggeplaatste personen, zijn de kruiwagens waarmede men op de begeerde plaatsen wordt gerold. Op vakkennis diploma's en capaciteiten wordt daarbij minder gelet.
In vele gevallen heeft deze kaste van bevoorrechten ook nog de gewoonte de capaciteiten van hun ondergeschikten op alle mogelijke manieren uit te buiten, de verkregen resultaten tot eigen roem aan te wenden en zoodra zij menen het werk meester te zijn, degenen die hen in het zadel geholpen hebben wegens bezuiniging gebrek aan werk of met een brevet van ongeschiktheid te verwijderen.
Dit is in vele gevallen de dank die de energieke maar rechtlooze "arbeiders met het boordje" krijgen.
Door de geweldige veranderingen, die thans op staatkundig, economisch en sociaal gebied plaatsgrijpen, hoopt dit soort arbeiders, dat er ook voor hen een einde kome aan dit systeem van rechtloosheid en uitbuiting.
Natuurlijk is het verre van ons te beweeren, dat sommige van de hierboven beschreven toestanden in de goede Gemeente Apeldoorn zouden voorkomen, maar desondanks zijn er nog snoodaards die meenen, dat de plaatselijke distributiedienst te dien opzichte niet geheel vrij uit gaat.
Mogelijk zijn er onder de lezers van Uw blad menschen, die mij hierover inlichtingen kunnen verschaffen.
Outsider. M., Apeldoorn.

-----

Persdienst N.S.B. Kringen 34 Apeldoorn en 81 Veluwe. Funct.: W.

Apeldoorn, 6 Augustus 1940
"de Wolfsangel" Waltersingel 85.

Aan de Hoofd-Redactie van de Nw.Apd.Crt. ALHIER.

Mijne Heeren,
Hedenavond was ten mijnent de Heer M., die mij inzage verstrekte van een dossier met diverse gegevens betreffende mistanden, welke hier ter plaatse blijken te bestaan bij de Plaatselijke Distributiedienst.
Genoemde Heer gaf mij o.m. ter inzage een ingezonden stuk, getiteld "ONRECHT" dat door hem vorige week Dinsdag ter opname in de Nw.Apd.Crt. werd ingezonden. Dit hebt U niet opgenomen, doch zooals bleek bij het persoonlijk onderhoud, dat de Heer M. op Zaterdag jl. met Uwen Heer R. had, door U zonder voorkennis noch toestemming van den Heer M. aan het Hoofd van den Pl. Distributiedienst was ingezonden. U deelde den Heer M. mede, dat U niet tot opname wenschte over te gaan, zeggende dat Gemeentelijke instellingen en officieele diensten niet aan critiek mochten worden blootgesteld, van wie ook. Wel wenschte U inzage te hebben van alle stukken, waarover de Heeren, die deze actie wenschen te voeren, beschikken, doch dat het dan nog aan U ter beoordeling zou staan of U deze wenschte te plaatsen of niet.
Dit is in het kort de geschiedenis tot zoover.
Het zal U duidelijk zijn, dat genoemde Heeren, die over behoorlijk gedocumenteerd materiaal beschikken, waaruit inderdaad blijkt dat bij den Plaatselijken Distributiedienst toestanden heerschen, die in een behoorlijk geordende maatschappij niet thuis behooren, niet van plan zijn in deze weigering Uwerzijds te berusten.
In dit verband zou ik U erop attent willen maken, dat het niet op Uw weg ligt te beoordeelen in hoeverre deze toestanden al dan niet juist zijn, doch nog veel minder ligt het op Uw weg om te trachten onder de tegenwoordige omstandigheden het openlijk aan de kaak stellen van onrecht, o.a. in den vorm van cumulatie, bevoordeeling van vriendjes en vriendinnetjes enz. tegen te houden of onmogelijk te maken. Wellicht dat dit onder het democratisch bewind voor 10 Mei gebruikelijk was, maar wellicht zal het ook tot U doorgedrongen zijn dat er in den sindsdien verloopen tijd in Nederland en óók in Apeldoorn het een en ander veranderd is en er binnen zeer afzienbaren tijd nog veel meer gaat veranderen.
Doel van dit schrijven is dan ook U beleefd doch dringend te verzoeken mij Uw standpunt in deze nader toe te lichten, d.w.z. mij te doen weten of U bij de aan den Heer M. gegeven weigering tot opname van diens eerste ingezonden stuk, wenscht te blijven volharden.
Zoo ja, dan zal het U duidelijk zijn dat ik als Hoofd van den Persdienst in Kringen 34 en 81 der NSB hierin niet zal berusten en als zodanig niet zal toestaan dat bestaand onrecht door Uw medewerking blijft bestaan, resp. er mij de noodige wegen openstaan om U tot andere gedachten te brengen.
Het ligt niet in mijn bedoeling U onaangenaam te zijn, maar onder de tegenwoordige omstandigheden meen ik van U te mogen verwachten een open oog en een open blad voor alle misstanden, welke aan het licht mochten komen, óók indien openbaarmaking daarvan onaangenaam mocht zijn voor bepaalde personen, die dit het liefst met den mantel der liefde bedekt zouden zien. Die tijd IS DEFINITIEF VOORBIJ en ik geloof dat U verstandig zoudt doen door zich hiervan terdege rekenschap te geven.
Het zal mij aangenaam zijn, alvorens ik tot verdere stappen in deze bij bevoegde instanties overga, spoedig hierop Uw antwoord te ontvangen.
In afwachting hiervan teeken ik, hoogachtend (W.)
Hoofd Persdienst N.S.B. Kringen 34 Apeldoorn en 81 Veluwe.

-----

Nieuwe Apeldoornsche Courant - Apeldoorn, 7 Augustus 1940

Den Heer W. Hoofd Persdienst N.S.B. Kringen 34 Apeldoorn en 81 Veluwe,
Waltersingel 85 Alhier.

Weled. Heer,
In antwoord op Uw schrijven d.d. 6 Augustus 1940 moge het volgende dienen:
Wanneer de heer M. 't aan U heeft doen voorkomen, alsof naar mijn opvatting gemeentelijke instellingen en officieele diensten niet aan critiek zouden mogen worden blootgesteld, dan is die voorstelling van zaken - zeer zacht uitgedrukt - onjuist. Die opvatting is mijnerzijds nimmer gehuldigd, noch redactioneel noch ten aanzien van de rubriek "Ingezonden Stukken". Ik kan dus in het onderhoud, waarbij Zaterdagmorgen de heer M. tegenwoordig was, nimmer mij in den zin, als door hem aangegeven, hebben uitgelaten.
Een andere vraag is, welke vraag voor geen enkele redactie een kwestie uitmaakt, of een redactie het recht heeft, zonder voorkennis van den schrijver, een ingezonden stuk ter inzage te geven aan de een of andere officieele instantie, waarop in het ingezonden stuk critiek wordt uitgeoefend.
We raken hier het beschikkingsrecht van een redactie.
De opvatting schijnt te bestaan, althans bij de heer M. c.s., dat een redactie verplicht is een ingezonden stuk op te nemen, zooals 't haar ter plaatsing aangeboden wordt. Zij heeft niet een onderzoek in te stellen naar de juistheid ervan, noch ligt 't op haar weg een officieele instantie gelegenheid te geven voor een onderschrift, waardoor eventueele misverstanden kunnen worden opgeheven.
Kortom, zij heeft alleen maar te aanvaarden, met ter zijde stelling van haar eigen inzichten, ten aanzien van de wijze, waarop de krant geredigeerd zal worden.
De schrijver van ingezonden stukken is koning en een redactie heeft niet anders te doen dan het ingezonden stuk eerbiedig te aanvaarden.
U houdt mij ten gegoede, maar dat beteekent de zaak op haar kop zetten. In de praktijk zou een dergelijke gedragslijn hierop neerkomen, dat de redactie van een krant gevoerd zou worden buiten de redactie. Daarop zou neerkomen de plaatsing van een serie ingezonden stukken, bedoeld als campagne, waarop in het onderhoud van Zaterdagmorgen gezinspeeld werd.
In dit verband moge ik opnieuw op een onjuiste voorstelling van zaken de aandacht vestigen, ik heb geen inzage gevraagd van alle stukken, waarover de Heeren, die de campagne wenschen te voeren, beschikken.
Ik heb alleen de wenschelijkheid betoogd, dat de heeren in een rustig uurtje, vooraf bepaald, zouden komen uiteenzetten, wat hun plan en hun grieven waren. Dan zou, aan de hand daarvan, kunnen worden beoordeeld, of er al of niet aanleiding zou zijn voor een serie ingezonden stukken, welke "wij - aldus de heeren van Zaterdagmorgen - zouden plaatsen".
Ik heb gevraagd wie die "wij" waren, doch op die vraag werd geen antwoord gegeven.
Zoo staat de zaak.
Ik kan U daarbij de verzekering geven, dat de redactie er niet aan denkt, tenzij zij door hoogere bevoegde instantie daar toe gedwongen wordt, een serie ingezonden stukken te aanvaarden, waarvan zij niet te voren in de gelegenheid is gesteld geworden die te beoordeelen. U houdt van duidelijke definities, wij ook.
Welnu: een redactie, welke zich haar verantwoordelijkheid bewust is, accepteert geen inmenging van derden, wanneer 't er om gaat vast te stellen, hoe de krant samengesteld zal worden.
De beslissing daarover berust bij de redactie.
In gevallen van twijfelachtigen aard vraagt zij het oordeel van haar Directie.
Die omstandigheid was in het geval - M. niet aanwezig.
U brengt de democratie in het geding en de periode van voor den tienden Mei.
't Is mij niet recht duidelijk wat een en ander met deze concrete gevallen te maken heeft.
Resumeerend moge het volgende worden opgemerkt:
Het ingezonden stuk van "Outsider" - M. - kan niet voor plaatsing in aanmerking komen.
Tot deze conclusie ben ik gekomen na het onderhoud, dat ik met de leiding van den Distributiedienst ter zake mocht hebben.
Wanneer de heer M. zich daardoor bezwaard gevoelt, dan kan hij nader overleg plegen met onze Redactie.
Ten aanzien van de "serie ingezonden stukken", waarvan het schrijven van den M. blijkbaar de inleiding moest vormen, handhaaf ik mijn opvatting, dat de redactie vooraf op de hoogte gesteld behoort te worden en bij haar beslissing berust over de opname.
Ik hoop duidelijk genoeg geweest te zijn in niet al te veel woorden.
Ten slotte een persoonlijk woord tot U.
U dreigt met "verdere stappen bij bevoegde instanties" en veronderstelt dat ik verstandig genoeg ben mij rekenschap te geven van het feit, dat de tijd van voor 10 Mei definitief voorbij is. Ik kan U dankbaar zijn voor deze voor mij vriendelijke veronderstelling.
Laat ik U overigens de verzekering mogen geven, dat ik mij zeer bewust ben van de veranderingen, welke bezig zijn zich te voltrekken. Maar dat beteekent geenszins, dat ik mij maar nederig buk voor wien zich als rechter over mij meent te moeten stellen. Voor mij geldt inderdaad het recht, maar dan Recht met een hoofdletter.
De beslissing van "bevoegde instanties" zie ik met belangstelling tegemoet.
Inmiddels, Hoogachtend,  [Get.] de Hoofd-Redacteur

‍

Incident Christelijke Hogere Burger School.

(GAA/Archief burgemeester Pont doos 1 map 13).

INHOUD
- Proces verbaal; 12 juni 1944.
- Politie verhoren; 12 Juni 1944.
- Lijst van in beslag genomen goederen en bestemming; 13 Juni 1944.
- Uit het Politie maandrapport van; 15 mei tot en met juni 1944.
- Brief van de Majoor van politie aan burgemeester Pont; 14 juni 1944.
- Brief van burgemeester Pont aan de Majoor van politie aan 16 juni 1944.
- Verslag van P.A. de Planque, directeur Chr. H.B.S; 23 juni 1944.
- Brief van burgemeester Pont aan Mr. J.M. Kan van Binnenlandse Zaken; 27 juni 1944.
- Brief van burgemeester Pont aan de Rijkscommissaris van de Provincie Gelderland; 27 juni 1944.
- Brief van burgemeester Pont aan Mr. J.W.M. des Tombe, Kantongerecht Zutphen; 28 Juni 1944
- Brief van Mr. J.M. Kan van Binnenlandse Zaken aan burgemeester Pont; 1 juli 1944.
- Brief van burgemeester Pont aan Mr. J.M. Kan van Binnenlandse Zaken; 4 juli 1944.

-----

Gemeente - Politie - Apeldoorn.

Proces-verbaal van: Het onder zich hebben en het demonstreren van Duitsch-vijandig propaganda materiaal.

P R O C E S - V E R B A A L.  Op den 12den Juni 1944, omstreeks 19.45 uur, reed ik: N. Opperluitenant der Gemeente Politie te Apeldoorn, per rijwiel over den openbaren weg, de Jhr. Molleruslaan tot de Deventerstraat. Op laatstbedoelde straat komende zag ik een grooten oploop van menschen achter een met twee paarden bespannen z.g. "Jan Plezier" loopen, in welk rijtuig zich een dertiental meisjes en jongens bevonden. Naast den koetsier op den bok, stond een grooten emmer met bloemen in de kleuren van de Nederlandsche vlag, Rood, wit en blauw, waarbij nog enkele boschjes bloemen in Oranje kleuren er tusschen. Ook waren de bloemen in oranjekleurig papier gewikkeld. Aan de andere zijde van den koetsier stond een grote mand, omgeven door een Oranje lint, waarin langs den geheelen rand vijf bos wortelen met de punten omhoog, waren gelegd. In het midden, tusschen deze wortelen waren twee of drie groote bloemkolen gezet met sjalotjes en sla. Op het oogenblik, dat ik bij deze vertooning kwam, bemoeide de Landwacht zich met dit geval en had al bevel gegeven aan den koetsier om naar het aan de Deventerstraat gelegen Bureau der Landwacht te rijden. Over den mand met bloemkool, worteltjes, sla en sjalotjes, werd een jas van één der inzittenden geworpen. Het aanwezige anti-publiek verkneukelde zich bij deze vertooning, hetgeen zeer goed merkbaar was aan de gedragingen en de opgewonden gezichten. Zelf begaf ik mij naar het Bureau van de Landwacht, waar de groepscommandant van de Landwacht K. overleg met mij pleegde, hoe hij in dezen zou handelen. Daar niet alleen de omstanders doch ook ikzelf, van oordeel was, dat deze jongelui op anti-Duitsche wijze demonstreerden, heb Ik aan K. verzocht, de inzittenden over te brengen naar het Politiebureau en hen daar op mijn last in bewaring te stellen. Dit is ook door den Landwacht oogenblikkelijk geschied.
Met het vorenstaande heb ik terstond den Heer Majoor-Korpschef J.F.de Buck in kennis gesteld, die de noodige maatregelen verder heeft getroffen.
De koetsier H., wonende te Apeldoorn, Deventerstraat 55, deelde mij mede, wel verwacht te hebben, dat een dergelijke vertooning niet goed zou afloopen.
Op 13 Juni 1944 werd mij door den Heer Burgemeester alhier telefonisch medegedeeld dat hij in dezen niet gekend was als Politiegezagsdrager, waarbij mij verzocht werd, den Kringleider B., den Opper-wachtmeester ten H. (die belast was met het onderzoek) en den landwachter v.d. R., bij hem te ontbieden in den loop van den voormiddag. Ook moest ik mij zelf bij hem melden. Ik heb dit mijn Korpschef medegedeeld, die hiervan niet op de hoogte was.
Waarvan door mij, Opperluitenant, op afgelegden Ambtseed is opgemaakt dit proces-verbaal.
GEZIEN: De Majoor van Politie: (get.) J.F. de BUCK.
Gesloten te Apeldoorn, den 13den Juni 1944. De Opperluitenant: (get.) N.  Afschrift aan Burgemeester, D.F. PONT

-----

P O L I T I E  V E R H O R E N   12 juni 1944  AFSCHRIFT, ORTSPOLIZEI APELDOORN.

Zu Lasten von:
1.  G.G. de Vries, wohnhaft in Apeldoorn, Jagersweg 29,
2.  T. Staargaard,  Deventerstaat 27,
3.  N.L. van Zijderveld,  Waltersingel 67,
4.  R.W. Strikwerda,  Waltersingel 103,
5.  A.L. Westers,  Mariastraat 19b,
6.  C.E. Geldhof,  Hazenlaan 2,
7.  W.H.J. Groenenberg,  2e Wormenscheweg 81,
8.  J. Luik,  Kostverloren 19,
9.  W.F. van de Giessen,  Postweg 17,
10. A.F. Davelaar,  Zwarte Kijkerweg 19,
11. N. van Berkel,  Zevenhuizenscheweg 77,
12. L. Koot,  Dennenlaan 20,
13. C. de Boer,  Langeweg 12.

PROTOKOLL. Uebertretung von Par-17 Verordnung Ordnungsschutz 1943 (nr.1/1Q43)
begangen in Apeldoorn Am 12. Juni 1944.

Am 12. Juni 1944, um etwa 21 uhr habe ich: ten H.:
Oberwachtmeister der Gendarmerie, detachiert beim Ortspolizei, Apeldoorn, im Auftrag des dienst-habenden Offiziers, weil eine Anzahl Mädchen und Knaben ich auf der öffentlichen Strasse, nämlich Deventerstraat demonstrativ benommen hatten: (sie fährte nämlich in einem Gefährt, ein z.g. Charabancs einen Korb Gemüse mit sich, enthaltend Blumenkohl, gelbe Rüben, Salat u.s.v., und Blumen in mehreren Farben. u.a. rots weiss, blau) eine weitere Untersuchung eingeleitet und als Zeugen verhort, die eine Erklärung gaben, wie hinter ihren Namen umschrieben:

1. B.:  52 Jahre alt, Kreisleiter N.S.B. wohnhaft Apeldoorn, Daendelsweg 27:
Am 12. Juni, ungefähr 19.30 Uhr sah ich, dass auf der öffentlichen Strasse, Ecke Regentesselaan -Deventerstraat in Apeldoorn einen mit 2 Pferden bespannenen Charabancs stand, aus dem einige Mädchen und Knaben stiegen. Auf dem Sitz neben dem Kutscher sah ich einen Korb mit verschiedenen Gemüsen, u.a. Blumenkohl, gelbe Rüben, Salat u.s.w. Der Korb war mit einem oranienroten Band versehen, während die Rüben über den Korb hinaushingen. Der Korb war nicht mit einem Kleidungsstück überdeckt. Ich habe mich auf den Weg gemacht zum N.S.B.Haus, wo ich horte, dass es Schüler der Chr. Oberrealschule in Apeldoorn waren, die lhre Prüfung bestanden hatten und jetzt einen Vergnügungsfahrt durch das Dorf machten. Darauf habe ich Kamerad R., diensthabender Kommandant der Landwacht gebeten, einzuschreiten und die Massnahmen zu treffen, die er notwendig urteilte. Genannter R. hat darauf die Knaben und Mädchen in das N.S.B.Gebäude in Apeldoorn, Deventerstraat abgeführt. Darauf sind dieselben, in Auftrag des Oberleutnants N. unter Schutz der Landwacht ins PolizeiAmt geführt.

2. v H.:  53 Jahre alt seine Berufes Mietkutscher, wohnhaft Apeldoorn, Deventerstraat 55.
Am 12. Juni 1944, etwa 19.30 Uhr kamen einige Schüler der Chr.Oberrealschule zu mir in den Stall, die mir zuvor bestellt hatten sie mit einen Gefährt langs der Hauser ihrer Lehrer zu fahren. Sie führten mit sich einen Korb mit verschiedenen Gemüsen, u.a. Blumenkohl, gelbe Rüben, Salat u.s.w. Diesen Korb stellten sie in den Wagen. Da das Fuhrwerk überbürdet war (er waren nämlich 13 Knaben und Mädchen, während der Charabancs nur 11 Personen platz bietet) mussten Sie Platzmangel wegen den Korb auf die Knien nehmen. Ich bin dann mit ihnen zur Sparkasse gefahren an der Ecke Regentesselaan-Deventerstraat in Apeldoorn. Als wir dort stille standen haben sie meiner Anweisung nach, unter die Haube hindurch, den Korb neben mir auf den Sitz gestellt und mit einem Mantel verdeckt. Meinen Urteil nach war dies notwendig, damit keiner sich an dem Inhalt des Korbes ärgern könnte. Hier sind sie ausgestiegen und sind in die Wohnung eines gewissen Staargaards gegangen, wo sie Bluems geholt haben. Als der Korb neben mir auf den Sitz gestellt wurde war sie nicht verdeckt, aber gleich darauf haben sie einen Mantel darüber geworfen, sodass die Umstehenden einen Moment sehr gut haben sehen können was sich in diesem Korb befand. Einige Mitglieder der Landwacht haben diese Knaben und Mädchen ins N.S.B.-Haus geführt.
3. S.:  16 Jahre alt, wohnhaft Apeldoorn, Jachtlaan 88.
Am 12. Juni 1944 habe ich die Abiturientenprüfung bestanden. Es war mir nicht bekannt, dass die Abiturienten eine Vergnügungsfahrt durch das Dorf machen würden und den Lehrern Geschenke machen vvürden. Man hat mich völlig von allen ausgeschlossen. Es ist meine Ueberzeugung, dass ich übergangen bin weil meine Eltern Mitglied der N.S.B. sind und ich Mitglied der Jeugdstorm bin. Ich erkläre, dass ich mich nicht zurückgezogen habe. Weiter erkläre ich, dass bei Aushändigung der Diplome der Direktor uns zugesprochen hat, worauf einer unser, ein gewissen Nelis van Berkel, wohnhaft Apeldoorn, Zevenhuizenschevveg 77, diese Ansprache beantwortet hat. Er endete mit den Worten, denen er einen besonderen Nachdruck beilegte: "Wir hoffen so bald wie nur möglich in einem freien Königreich der Niederlande leben zu dürfen"

Darauf wurden von mir als Verdächtigte verhört:
1. GEERT GERARD DE VRIES:
Geboren in Apeldoorn, den 1. Januar 1926, wohnhaft Apeldoorn, Jagersweg 29:
Am 12. Juni 1944 habe ich die Abiturientenprüfung bestanden. Wir beschlossen den Lehrern aus Dankbarkeit eine Ueberraschung darzubieten. Unter Bezugnahme auf die Zeitverhältnisse dachten wir hierbei an verschiedene Lebensmittel. Daazu hatten wir mehrere Ware zusammengebracht, u.a. Gemüse und zwar: Blumenkohl, gelbe Rüben, Salat, Schalotten u.s.w. und mehrere Lebensmittel. Die Gemüse haben wir in einen Korb gelegt. Da der Korb nicht besonders rein war, haben wir mit einem roten Papier umwickelt. Wir hatten von einem Mietkutscher an Deventerstr, einen Charabancs gemietet, womit wir die Wohnungen der Lehrer entlang fahren wollten und ihnen die Geschenke darzubieten. Da das Fahrwerk überbürdet war, konnte für den Korb kein Platz gefunden werden, weshalb einige unserer ihn auf die Knien gestellt hat. Wir sind dann bis zur Sparkasse gefahren, Ecke Regentesselaan-Deventerstraat Apeldoorn, wo ein gewisser Staargaard wohnt. Dort war er Halt und wir halen den Korb auf den Sitz neben dem Kutscher gestellt und mit einem Mantel verdeckt, sodass der inhalt nicht zu sehen war. Nachdem wir die Wohnung Staargaards verlassen hatten, sind wir wieder eingestiegen um weiter zu fahren. In diesen Augenblick wurden wir von 12 Mitgliedern der landwacht aufgefordert mitzugehen zum N.S.B.-Gebäude, welcher Forderung wir Folge geleistet haben. Später sind wir unter Schutz der Landwacht ins Polizeiamt Deventerstraat abgefürt.
Ich erkläre, dass wir keinen Augenblick daran gedacht haben jemand in seiner politischen Ueberzeugung zu kränken oder auf enigerlei Weise eine Kundgebung zu machen.

2. TINE STAARGAARD:
Geboren in Singapore, 4 Sept.1925., wohnhaft in Apeldoorn, Deventerstraat 27.
Am 12. Juni 1944 habe ich die Abiturientenprüfung bestanden. Es ist zur Gewohnheit geworden nach der Prüfung den Lehrern eine Ueberraschung zu bereiten. Wir hatten uns entschlossen eine Vergnügungsfahrt durch das Dorf zu machen und dan zusammen den Lehrern Geschenke darzubieten. Hierzu hatten wir verschiedene Iebensmittel zusammengebracht, und auch Blumen. In einem Korb hatten wir Bluemenkohl, gelbe Rüben, Schalotten und Salat. Wir hatten von einem Mietkutscher an Deventerstraat Ecke Trekweg einen Charabancs gemietet. Um etwa 19.30 Uhr (12.6.'44) sind wir ab dieser Adresse nach der Sparkasse, Ecke Regentesselaan-Deventerstraat in Apeldoorn gefahren. Der Gemüsekorb hatten wir in den Wagen auf unsere Knien, da weiter kein Platz war. Wir haben den Wagen verlassen und sind in die Wohnung meiner EItern gegangen wo wir Bluemen geholt haben. Bevor wir den Wagen verliessen, hatten wir den Korb neben dem Kutscher auf dem Sitz gestellt und sofort mit einen Mantel verdeckt. Als wir die Wohnung meiner Eltern verlassen hatten, sind wir wieder eingestiegen, aber bevor wir weiterfahren konnten haben Mitglieder der Landwacht uns angehalten und ins N.S.B.-Gebäude abgeführt: später vvurde wir dann ins Polizeiamt gebracht.
lch erkläre, dass wir nicht die Absicht einer politischen Kundgebung hatten.

3. NELLY LENY VAN ZIJDERVELD:
Geboren in Dordrecht, den 11.Aug.1926, im Hause wohnend ihrer noch lebendigen Eltern, Hendrik van Zijderveld und dessen Gattin Lens Jacoba Eekhout, wohnhaft in Apeldoorn., Waltersingel 67, die, lt. Verdächtigter Erklarung die elterliche Gewalt uber ihre minderjährige Tochter ausuben und dazu auch im Stande sind.
Am 12. Juni 1944 habe ich die Abiturientenprüfung bestanden. Wir hatten beschlossen zusammen eine Fahrt durch das Dorf zu machen und den Lehrern ein Geschenk darzubieten. Hierzu hatten Wir verschiedene Lebensmittel, u.a. auch Gemüse zusammengebracht. Um ungefähr 19.30 Uhr. (12.6.'44) sind wir von, Stall der Kutscher an Deventerstraat Ecke Trekweg mit einem Charabancs abgefahren. Wir hatten u.a. einen Korb mit Gemüsen, und zwar Blumenkohl, gelbe Rüben, Schalotten, Salat u.s.w. Der Korb war nicht besonders schön, weshalb wir ihn mit einem roten Band umwickelt haben. Während der Fahrt hat einer von uns den Korb auf den Knien gehalten, derselbe war dann aber nicht verdeckt. Wir sind nach der Sparkasse, Ecke Regentesselaan-Deventerstraat in Apeldoorn gefahren. Dort sind wir ausgestiegen und sind wir in die Wohnung Staargaards gegangen um dies und jenes zu holen. Bevor wir das Gefährt verliessen haben wir den Korb neben dem Kutscher auf den Sitz gestellt und sofort mit einen Mantel verdeckt. Als wir wieder in Wage Platz nahmen wollten wurde wir von der Landwacht festgenommen und ins N.S.B.-Gebäude gebracht: darauf wurden wir ins Polizeiamt abgeführt.
Ich erkläre, dass es kein Moment unsere Absicht gewesen ist jemand in seiner politischen Ueberzeugung zu kränken.  

4. RINDERTJE YTJE STRIKWERDA:
Geb.26.6.1925 in Franeker, wohnhaft Apeldoorn, Waltersingel 103.
Am 12.6.'44 habe ich die Abiturientenprüfung bestanden. Da es zur Gewohnheit geworden ist den Lehrer ein Geschenk anzubieten hatten wir beschlossen dieses Jahr in Hauptasche lebensmittel anzubieten. Zu diesem Zweck hatten wir einen Charabancs gemietet um diese Geschenke zusammen zu überhändigen. Um etwa 19.30 Uhr (12.6.'44) sind wir zu einen Mietkutscher gegangen, der Deventerstraat Ecke Trekweg wohnt und von dort bis zur Sparkasse gefahren an der Ecke Regentesselaan-Deventerstraat Apeldoorn. Vor der Wohnung Staargaard sind wir ausgestiegen und sind dort eingetreten. Als wir die Wohnung Staargaard verliessen und wieder einsteigen wollten wurden wir von der Landwacht aufgefordert mit zum N.S.B.-Haus zu gehen. Während der Fahrt führten wir einen Korb gefullt mit verschiedenen Gemüsen, und zwei  Blumenkohl, gelbe Rüben, Schalotten, Salat u.s.w. Der Korb war mit roten Papierstreifen verziert. Bevor wir die Wohnung Staargaards eintraten ist der Korb von uns neben dem Kutscher auf den Sitz gestellt und sofort mit einem Mantel verdeckt. Die Iandwacht hat uns vom N.S.B. Heim ins Polizeiamt geführt. Wir hatten nicht die Absicht jemand in seiner politischen Ueberzeugung zu kränken.

5. ALBERT LAURENS WESTERS:
Geb. in Apeldoorn, 28-10.1924, Wohnhaft Apeldoorn, Mariastraat 19b.
Im Monat Januar 1944 habe ich die Abiturientenprüfung schon bestanden. Da ich gehört hatte, dass die Abiturienten eine Fahrt durch das Dorf machen wollten, habe ich mich ihnen angeschlossen mit ihrem Misverständnis, und habe ich mich am 12.6.'44 um etwa 19.30 Uhr auf den Weg gemacht zu eines Mietkutscher an Deventerstraat Ecke Trekweg. Dort sind wir eingestiegen und nach der Sparkasse Ecke Regentesselaan-Deventerstraat gefahren. Im 'Wagen hatten sie einen Korb mit verschiedenen Gemüse, ich habe aber nicht beachtet was er war. Vor der Wohnung Staargaards sind wir ausgestiegen und sind eingetreten, wo wir Blumen abgeholt haben. Als wir zurückkamen und einstiegen, wurden wir von der Iandwacht verhaftet und ins N.S.B.-Heim gefürhrt, die uns wieder ins Polizeiamt gebracht haben. Ich habe nicht den Eindruck, dass sie in irgendeiner 'Weise demonstrieren wollten.

6. CORNELIS EVERHARDUS GELDHOF:
Geboren Grubbenvorst, 10.1.1925, Adresse: Apeldoorn, Hazenlaan 2.
Am 12.6.'44 habe ich die Abiturientenprüfung bestanden. Es ist zur Gewohnheit geworden dass die Abiturienten den lehrer ein Geschenk machen. Wir hatten verschiedene Lebensmittel versammelt, die wir zusamen bestellen Wollten. Um etwa 19.30 Uhr (12.6.44) haben wir uns auf den weg gemacht zu einem Mietkutscher an Deventerstraat Ecke Trekweg, Apeldoorn um in einem Charabancs eine Vergnügunsfahrt durch das Dorf zu machen und den Iehrern Geschenke zu machen. In einem Korb hatten wir verschiedene Gemüse, u.s. Bluemenkohl, gelbe Rüben u.s.w. Wir sind zur Sparkasse an dem Regentesselaaan-Deventerstraat gefahren. Dort sind wir ausgestiegen und die Wohnung Staargaards eingetreten. Während der Fahrt haben wir genannten Korb im Fahrwerk gehabt, aber nicht verdeckt. Bevor wir das Gefährt verliessen, ist genannter Korb auf den Sitz neben dem Kutsche gestellt und mit einem Mantel verdeckt. Als wir wieder einstiegen hat die Landwacht uns verhaftet und ins N.S.B.-Heim geführt: von dort hat man uns ins Polizeiamt in Apeldoorn abgeführt.
Ich erkläre dass wir keine politischen Absichten gehabt haben und keiner in seiner politischen Ueberzeugung haben kränken wollen.

7. WILLEM JAN HENDRIK GROENENBERG:
Geb.in Apeldoorn.22.6.1926, im Hause seiner Eltern wohnhaften Sohn, die lt.Verdächtigten Erklärung die elterliche Gewalt über ihn ausüben und dazu auch im Stande sind.
Am 12. Juni 1944 habe ich die Abiturientenprüfung bestanden. Da es zur Gewohnheit geworden ist, dass die Abiturienten den Lehrern ein Geschenk machen, hatten wir zusammen verschiedene Lebensmittel versammelt. Wir hatten uns entschlossen einen Charabancs zu mieten, eine Fahrt durch das Dorf zu machen und den Lehrern die Geschenke zu machen. 'Wir hatten in einem Korb Gemüse, u.a. Bluemenkohl, gelbe Rüben, Schalotten, Salat u.s.w. Es war ungefahr 19.30 Uhr am 12.6.'44 als wir uns zu einem Mietkutscher begaben, der an Deventerstraat Ecke Trekweg in Apeldoorn wohnte. Dort sind wir eingestiegen und zur Sparkasse gefahren an der Ecke Regentesselaan-Deventerstraat Apeldoorn. Den Korb mit Gemüsen hatten wir im Wagen, aber nicht verdeckt. Bevor wir ausgestiegen sind haben wir genannten Korb mit Gemüsen neben dem Kutscher auf den Sitz gestellt und mit einem Mantel verdeckt. Darauf sind wir in die Wohnung Staargaards gegangen, worauf wir wieder eingestiegen sind. Als wir wegfahren wollten, wurden wir von der Landwacht festgenommen en in N.S.B.-Heim geführt an der Deventerstraat in Apeldoorn. Darauf hat man uns ins Polizeiamt abgeführt.
Ich erkläre, dass wir nicht die Absicht gehabt haben in dieser Weise zu demonstrieren oder jemand zu kränken.

8. JAN LUIK:
Geb. Baekerland 28.5.1926, wohnhaft Apeldoorn Kostverlorenweg 15 nicht in Hause seines Vaters Frederik Luik (Mutter verstorben) wohnhaften, minderjährigen Sohn, der lt.Erklärung von Verdächtigtem die Elterliche Gewalt über ihn ausübt und dazu auch im Stande ist. Die Adresse des Vaters ist: Egtenerbrug, gemeente Emsterland.
Am 12.6.'44 Habe ich die Abiturientenprüfung bestanden. Wir hatten uns entschloszen den lehrern, wohnheitsgemäss einige Geschenke zu machen. Wir wollten an diesen Tag eine Fahrt durch das Dorf machen und den Lehrern die Geschienke darbieten.
Wir hatten in einem Korb Gemüse, und zwar Blumenkohl, gelbe Rüben, Schelotten, Salat u.s.w. Es war ungefähr 19.30 Uhr vom 12.6.'44 als wir zusammen zu einem Mietkutscher an Deventerstraat Ecke Trekweg in Apeldoorn gegangen sind. Dort sind wir in einem Charabancs gestiegen und zur Sparkasse an der Ecke Regentesselaan-Deventerstraat in Apeldoorn gefahren. Den Korb mit Gemüsen hatten wir im Wagen. Bevor wir ausstiegen hatten wir genannten Korb mit Gemüsen auf den Sitz neben dem Kutscher gestellt und mit einem Mantel verdeckt. Darauf sind Wir in die Wohnung Staargaards gegangen und sind denn später wieder eingestiegen. Als wir fahren wollten hat die Landwacht uns festgenommen und ins N.S.B.-Heim gebracht an der Deventerstraat. Von dort sind wir in Polizeiamt in Apeldoorn abgeführt.
Wir haben gar nicht daran gedacht in irgendeiner Weise uns demonstrativ zu benehmen.

9. WILLEM FREDERIK VAN DER GIESSEN:
Geb. in Rotterdam. 26.6.1923, Wohnsitz Apeldoorn, Postweg 17.
Am 12.6.'44 habe ich die Abiturientenprüfung bestanden. Wir hatten uns entschlossen eine Tour durch das Dorf zu machen an diesen Tag und den Lehrern ein Geschenk zu machen in Lebensmittel, und zwär Gemüse und auch Blumen. Wir sind an diesem Tag um ungefähr 19.30 zu einem Mietkutscher an der Deventerstraat Ecke Trekweg gegangen. Von dort sind wir mit einem Charabancs zur Sparkasse gefahren an der Deventerstraat Ecke Regentesselaan, Apeldoorn. Dort sind wir ausgestiegen und in die Wohnung Staargaards gegangen. Bevor wir das dem Gefährt ausgestiegen waren, haben wir genannten Korb mit Gemüsen, den wir während der Fahrt im Wagen hatten, auf den Sitz neben dem Kutsscher gestellt und mit einem Mantel absgedeckt. Als wir wieder eingestiegen waren, wurden wir von der Landwacht festgenommen und ins N.S.B.-Heim an der Deventerstraat geführt. Von dort sind wir von ihnen ins Polizeiamt abgeführt worden.
Wir haben gar nicht daran gedacht eine politische Kundgebung zu halten oder jemand damit zu kränken.

10. ANNA TITIA DAVELAAR:
Geb. in Oterleek. 20 Mei 1925. wohnhaft in Apeldoorn, Zwarte Kijkerweg 19.
Am 12.6.44 habe ich die Abiturientenprüfung bestanden. An diesem Datum sind wir um ungefähr 19.30 Uhr zu einem Mietkutscher gegangen an der Deventerstraat Ecke Trekweg in Apeldoorn. Von dort sind wir mit einem Charabancs zur Sparkasse gefahren am Regentesselaan Ecke Deventerstraat in Apeldoorn. Im Wegen hatten wir einen Korb mit verschiedenen Gemüsen und zwar Blumenkohl, gelbe Rüben, Salat, Schalotten u.s.w. und verschiedene Lebensmittel, bestimmt für die Lehrer. Bevor wir aus den Gefährt ausstiegen haben wir erwähnten Korb auf den Sitz neben dem Kutsch gestellt und mit einem Mantel abgedeckt. Wir sind darauf in die Wohnung Staargaards gegangen.
Als wir aus dessen Haus kamen und wieder eingestiegen waren, kam die Landwacht, die uns mitnahmen zum N.S.B.-Heim. Von dort wurden wir ins Polizeiamt abgefuhrt.
Von einer Kundgebung unsereseits ist gar nicht die Rede.

11. NELIS VAN BERKEL:
Geb. 14.12.1925., Apeldoorn, Adresse Apeldoorn, Zevenhuizenscheweg 77.
Am 12 Juni 1944 habe ich die Abiturientenprüfung bestanden. Wir hatten uns entschlossen einen Charabance zu mieten und eine Fahrt durchs Dorf zu machen: als Anerkenntnis wollten wir den Lehrern ein Geschenk derbieten. Am 12.6.1944, um etwa 19.30 Uhr sind wir zu einem Mietkutscher an der Deventerstraat, Ecke Trekweg in Apeldoorn, wo Wir einem Charabance gemiets haben. Wir hatten einen Korb mit Gemüsen, u.s. Blumenkohl, gelbe Rüben, Salat, Schalotten u.s.w. Wir sind dann zur Sparkasse gefahren am Regentesselaan-Deventerstraat. Dort haben wir den Kórb mit Gemüsen, den wir während der Fahrt im Wagen hatten, auf den Sitz neben dem Kutscher gestellt und mit einem Mantel verdeckt. Darauf sind wir ein Moment an die Wohnung Staargaards gegangen, worauf wir wieder eingestiegen sind. Als wir fahren wollten hat die landwacht uns festgenommen und zum N.S.B.-Heim gebracht. Von dort wurden wir ins Polizeiamt abgeführt.
lch gebe Ihnen die Versicherung, dasz wir weder politische noch demonstrative Absichten hatten.

12. LEONARDUS KOOT:
Geb. Kotaradja (N.O.I.) 17.4.1926, Adresse Apeldoorn, Dennenlaan 20.
Am 12.6.,44 habe ich die Abiturientenprüfung bestanden. Wir hatten uns entschlossen eine Fahrt durch das Dorf zu machen und den Lehrern bei ihnen zu Hause die von uns versammelten Lebensmittel, Gemüse und Blumen anzubieten. An diesem Datum sind wir zu einem Mietkutscher gegangen en der Deventerstraat Ecke Trekweg. Von dort sind wir einem Charabancs zur Sparkasse en der Deventerstraat Ecke Regentesselaan gefahren. Im Gefährt hatten wir einen Korb mit demüsen u.a. Bluemenkohl, gelbe Rüben Salat, Schalotten u.e.w. Den Korb hatten wir mit roten Papierstreifen versehen. Bei der Sparkasse haben wir diesen Korb auf den Sitz neben dem Kutscher gestellt und mit einem Mantel verdeckt. Nachdem wir ein Moment im Hause Staargaards verweilt hatten undwieder eingestiegen waren wurden wir von der Landwacht festgenommen und ins N.S.B.-Heim gebracht. Darauf sind wir ins Polizeiamt in Apeldoorn abgefuhrt. Ich erkläre, dass von einigerlei Kundgebung unsererseite nicht die Rede gewesen ist.

13. OETSKE DE BOER:
Geb.in Apeldoorn. 7.5.1927, im Hause ihrer lebendigen Eltern, Ids de Boer und dessen Ehefrau Oetske Storm, wohnhaften Tochter, die ihren Wohnsitz haben In Apeldoorn, Langeweg 12, die lt. Erklärung der Verdächtigte die elterliche Gewalt über ihre unmündige Tochter austüben und auch dazu im Stande sind.
Am 12.6.'44 habe ich die Abiturientenprüfung bestanden. Wir beschlossen eine Fahrt durchs Dorf zu machen und die Geschenke die wir den lehrern zugedacht hatten, bei ihnen zu Hause zu Uberhändigen.
Am 12.6.'44 etwa 19.30 Uhr sind wir zusammen zu einem Mietkutscher an der Deventerstraat Ecke Trekweg gegangen. Von dort sind wir mit einen Charabancs zur Sparkasse am Regentesselaan Ecke Deventerstraat in Apeldoorn gefähren. Im gefährt hatten wir einen Korb mit Gemüsen, [u.a. Blumenkohl, gelbe Rüben, Schalotten, Salat u.s.w.] mit roten Papierstreifen versehen.
Als wir vor der Sparkasse angelangt waren haben wir den erwähnten Korb auf den Sitz neben dem Kutscher gestellt und mit einem Mantel verdeckt. Darauf sind wir in die Wohnung Staargaards gegangen, wo wir Blumen geholt haben. Als wir die Wohnung Staargaards verliesen und wieder eingestiegen waren wurden wir von der Landwacht festgenomen und zum N.S.B.-Heim gebracht. Nachdem wir einige augenblicke dort verweilt hatten sind wir von ihnen zum Polizeiamt in Apeldoorn gefürt.
Ich erkläre, dass wir weder eine Kundgebung beabsichtigten noch jemand in seiner politischen Ueberzeugung haben kränken wollen.

Ich, Protokollant, erkläre, dass die Ortsgruppe der Landwacht Nederland im N.S.B.-Heim an der Deventerstrasse in Apeldoorn, ihren Sits hat.
Im Auftrag des Herrn Majors, Korpskommandeur der Ortspolizei in Apeldoorn sind die Verdächtigten, nachdem sie verhört sind, entlassen.
Wovon ich Amtseidlich diesen Protokoll habe abgefasst und gezeichnet, in Apeldoorn, den 17 Juni 1944.

Gesehen: Der Major der Ortspolizei, (get.) J.F. de BUCK
Der Oberwachtmeister, (get.) Onleesbaar.
Coll: Voor eensluidend afschrift, De Burgemeester der gemeente Apeldoorn, [get.] PONT

-----

Afschrift; APELDOORN, 13 Juni 1944.

Kring O.Veluwe Jachtlaan 88, Tel.2330
Op 12 Juni 1944 door de Landwacht in beslag genomen goederen, op verzoek van de Landwacht als volgt verdeeld aan zieken:
1 bloemkool, 2 bos peen, 2 eieren, 1/2 pond boter, roggetje en 1 pak havermout naar; E. Gruttoweg 1.
1 bloemkool, 1 bos peen en 1 roggetje naar; K. Molendwarstraat 26
1 bloemkool, 1 roggetje en koekjes naar; de V. Kooiweg 44
1 bos peen, 2 krop sla en prei naar; de J. Spreeuwenweg 23.
2 eieren, 3 krop sla en prei naar; F. Rembrandtlaan 13.
Naar Ziekenhuis voor Kmskes: P., K. en v.d. V., koekjes en bloemen.
1 fleschje bessensap en 1 blik fruit in bewaring voor a.s. kraamvrouw.
Zakje tabak en 2 fleschjes bier voor nachtdienst Landwacht.
Apeldoorn, 13 Juni 1944.
De Kringleidster N.S.V.O. O.Veluwe S.-B.

-----

Gemeente Apeldoorn.
Uit het Politioneel maandrapport over het tijdvak 15 Mei t/m 14 Juni 1944.

2. Politiek.
De spanning der laatste dagen, in verband met de invasie en den alarmtoestand vond daarin uiting, dat leerlingen der Chr. H.B.S. die geslaagd waren voor hun eindexamen zekere agitatie voerden, terwijl het optreden hiertegen van zekere zijde niet voldoende werd ondersteund.
De Landwacht hield nl. een Jan Plezier aan met 13 leerlingen, die op den bok een emmer met bloemen hadden geplaatst in de kleuren rood, wit, blauw en oranje, verpakt in oranje papier en linten, en een mand met sla, bloemkool, bloemkool, uitjes, omgeven door naar boven uitstekende worteltjes met om den mand een oranje-papieren lint. Het optreden der Landwacht, dat zeer correct was, werd ten deze als Gestapo-methode aangemerkt.

Opmerking van Pont in de kantlijn: Volslagen tendentieuze voorstelling van zaken!

-----

GEMEENTE - POLITIE van APELDOORN.

Aan den Heer: Burgemeester - Politiegezagsdrager der Gemeente, Apeldoorn.

Apeldoorn, 14 Juni 1944
Ingevolge Uw telefonische opdracht van hedenmorgen, heb ik de eer, UEdelachtbare te berichten, dat de goederen, die Maandagavond j.l. door de Landwacht in beslag werden genomen, van een groepje jongelui, die met een "Jan Plezier" door de stad reden, ter beschikking zijn gesteld van de N.S.V.O. te Apeldoorn, welke goederen door de leidster van deze organisatie zijn verdeeld onder de personen, vermeld op bijgaande afschriftenlijst.
De Majoor der Gemeente Politie: b.a. De Opperluitenant van Politie.

-----

Apeldoorn, 16 Juni 1944.

AAN den Majoor der Gemeente Politie te APELDOORN.
Hierdoor verzoek Ik U mij het procesverbaal, zoodra dit gereed is te doen toekomen inzake den rondrit ter gelegenheid van het eindexamen van enige jongelui van de Christelijke H.B.S. alhier, waarbij sprake zou zijn geweest van eenigerlei politieke demonstratie. Tevens zal ik daarbij ontvangen de fotografieën, welk naar ik verneem, gemaakt zouden zijn van de meegevoerde mand, derzelver inhoud en van de bloemstukken.
DE BURGEMEESTER van APELDOORN, [Get.]  Pont

-----

23 juni 1944, verslag van P.A. de Planque, directeur Chr. H.B.S.  Niet bepaald con Amore voldoe ik aan het verzoek, mijn zienswijze te willen geven aangaande het onverkwikkelijke en onheuse optreden van de Landwacht hier ter plaatse op Maandagavond, 12 Juni j.l., tegenover mijn leerlingen, die juist die middag geslaagd waren voor hun eindexamen H.B.S.-B. Ik, kan met volle overtuiging zeggen, dat de kinderen niet de minste blaam trof. Ze hadden hard gewerkt, zich een heel jaar lang elk genoegen ontzegd en wilden, om uiting te geven aan hun dankbaarheid, voor wat de docenten voor hen bij hun studie geweest waren, de leraarsgezinnen, die te Apeldoorn hun domicilie hebben, met een bezoek vereren. Ze hadden bloemen gekocht voor de vrouwen van hun leraren, geen boeketjes, die rood wit en blauw gekleurd waren, maar opzettelijk zeer onschuldige: 1 boeket rode rozen, 1 boeket rose en rode peretrums (een soort margrieten), 1 boeket witte Pioenrozen, 1 boeket witte asters, twee boeketten akeleiën (pastelkleurig), twee, boeketten lissen (blauw, geel en wit: rode bestaan niet). Daar één der geslaagden de zoon van een kweker is, hadden ze ook een hengselmand bij zich met allerlei groenten, in hoofdzaak sla, worteltjes en bloemkool. In de mand waren tevens verpakt: een half pond boter, vier eieren, een pak havermout, een paar pakjes tabak en nog enkele zeer onschuldige zaken, waarvan ik mij de naam niet meer herinner. Het hengsel van de mand was met vuurrood papier omwikkeld, om de korf, die niet nieuw meer was, een fleuriger aanzien te geven. De mand stond, toen het pleizierrijtuig van de Nutsspaarbank aan de Deventerstraat, waar een der vrouwelijke leerlingen woonde, vertrok, op de bok naast den koetsier, daar in het rijtuig zelf geen plaats meer was. Hij was opzettelijk met een mantel of doek overdekt.
De Landwacht bracht het rijtuig naar het Kringhuis der N.S.B. en deed daar de jongens en meisjes uitstappen. Toen ze daar een lokaal binnenkwamen, zei een der aanwezige heren: "Ga maar even zitten". Nauwelijks waren ze gezeten of daar kwam een landwachter, nl. degene die hen aangehouden had, binnen en zeide: "Sta op! wij zitten hier niet! Kennen jullie geen manieren? Wij zijn Nationaal Socialisten." Vervolgens kwam nog iemand binnen, vermoedelijk de heer B. Deze zei, jullie dachten vanavond eens te kunnen demonstreren jullie zijn op de Chr. H.B.S. en allen geslaagd, hé? Jullie worden naar het politiebureau gebracht, waar verder over jullie lot beslist zal worden". Eén der Jongens, die de hand in de zak had, kreeg te horen: "Hand uit de zak!" en een ander, die naar buiten keek: "Kijk voor je!" Vervolgens werden ze al vrij spoedig naar buiten geleid, waar ze twee aan twee, in de houding, en op een rij moesten gaan staan en waar de jongens de persoonsbewijzen werden afgenomen. De meisjes, waarvan er een schreide, behoefden pas bij het politiebureau hun persoonsbewijzen af te geven.
Ikzelf hoorde pas tegen tien uren, wat er met de jongelui gebeurd was. Ik haaste mij naar het politiebureau, stelde mij zo nauwkeurig mogelijk op de hoogte en voerde een langdurig telefoongesprek met de majoor der politie, die volhield, dat de jongelui met rood, wit, blauw en oranje gedemonstreerd hadden, dat ze 's nachts bleven opgesloten en de volgende dag naar Arnhem zouden worden overgebracht. Ik deelde hem zakelijk en niet onduidelijk mede, dat hij verkeerd was ingelicht en onverstandig en onpaedagogisch handelde, wanneer hij de kinderen, die niets misdaan hadden, langer vasthield. Aanvankelijk was hij niet te vermurwen, maar toen ik aanhield, meende ik enige aarzeling bij hem te bespeuren. Hij zou in elk geval de zaak nog eens bekijken.
De volgende dag, Dinsdagmiddag, begaf ik mij tegen halfvijf met de heer W. Eisberg, de leraar in de wiskunde, naar het Kringhuis. We werden daar ontvangen door iemand, die, wanneer ik zijn naam goed verstaan heb, v.d. S. heette. Ik vroeg hem zo bescheiden mogelijk of hij zo vriendelijk zou willen zijn er voor te zorgen, dat de jongelui terugontvingen, wat hun de vorige dag was afgenomen. Hij gaf een weigerend antwoord en beweerde, dat één en ander aan de armen was geschonken. Toen ik zonder stemverheffing mij liet ontvallen, dat het mij wilde voorkomen, dat de heren zich de bezittingen der leerlingen wederrechtelijk hadden toegeëigend, gaf hij geen antwoord. Maar toen ik vervolgens zeide, dat ik meende, dat we nog steeds in een goed Nederland woonden, werd hij driftig en voegde me toe: "Jullie, tuig, maakt er een mooi Nederland van, gvd! De leerlingen hebben, gvd, het bord (de lijst?), waarop de namen van 37 gesneuvelde Apeldoorners genoteerd staan, belachelijk gemaakt hier".
Toen ik opmerkte dat ik niet gewoon was zo bejegend te worden en dat ik mijn leerlingen zeker niet tot zo iets in staat achtte, wees hij ons de deur. Ik heb vanzelfsprekend de aantijging minitieus bij de leerlingen onderzocht. Niets is echter waar van de beschuldiging. De meesten hadden de namen niet eens gezien. De kinderen zouden er, afgezien van het immorele van zo iets, ook te bang voor geweest zijn.
Psychologisch zie ik het geval als volgt:
De eindexamenklas, die beschaafd en ingetogen was, nam zo goed als geen notitie van hun medeleerling S. de zoon van N.S.B.-ouders hier ter plaatse, die ik door en door ken. Niet het feit dat, de jongen een N.S.B.-er is en tot de Jeugdstorm behoort, had deze verwijdering gebracht, maar enkel en alleen zijn onsympathiek en geniepig karakter. Hij stelde zich tot taak, om op school uitlatingen van lerares en leraren op te vangen, die in politiek opzicht niet door de beugel konden. Door de leerlingen is hem nimmer iets onaangenaams toegevoegd. De leraren en ik hebben hem niet anders behandeld, dan zijn klasgenoten. Hij was een kranige jongen, vooral in de wis- en natuurkundige vakken en heeft de eer daarvoor ontvangen, ook bij de uitslag van het eindexamen, die hem zeker toekwam. Andere N.S.B.-kinderen waren en zijn geheel in het schoolverband opgenomen en worden door hun medescholieren als vrienden behandeld. Nimmer ontdekte ik enige verwijdering. Het feit nu, dat S. tengevolge van zijn typische karakter eigenschappen, die zo niet erfelijk, dan toch thuis sterk gevoed werden, geïsoleerd stond, alsmede de omstandigheid, dat de hele klas zonder hem in een jan-plezier de leraren wilden bezoeken - een gewoonte, die zich ieder jaar na de examens herhaalt - zullen iemand - ik vermoed de heer B. - op instigatie van de familie S. het initiatief hebben doen nemen, de leerlingen een lelijke poets te bakken. Maar al te zeer is dat gelukt. De kinderen, en niet minder hun ouders, hadden een ellendige avond, die ze niet makkelijk vergeten zullen. Ik persoonlijk betreur het ten zeerste dat dit geschieden moest in een tijd, waarin we zo ons best doen, om geen aanstoot te geven en het vredige Apeldoorn geen stof geven tot, geroddel en het uiten van gevoelens, die van bitterheid getuigen.
Ten slotte kan ik als directeur der school verzekeren, dat ik daarin gesteund door mijn personeel, alles doe wat ik kan, om zo stipt mogelijk na te komen, wat ik bij het tekenen van de loyaliteitsverklaring beloofd heb. Er heerst op onze school een meer dan goede discipline. Gaarne erken ik, dat we God niet dankbaar genoeg zijn kunnen -en ik spreek dit meermalen in mijn gebed op school uit- dat Hij ons nog steeds ons werk gelaten heeft en dat Hij ons zo bevoorrecht boven zo heel veel jongeren, die het in deze ontzettende tijd zo moeilijk hebben en hun scholen niet meer kunnen bezoeken.
De directeur der Chr. H.B.S.  (get.) P.A. de Planque. Apeldoorn, 23 Juni '44.
Coll: Voor eensluidend afschrift, De Burgemeester der gemeente Apeldoorn.

-----

BURGEMEESTER van APELDOORN

Apeldoorn, 27 Juni 1944.
AAN den Weledelgestrenge Heer den Heer Mr. J.M. Kan,
Hoofd van de afdeling Binnenlandsch Bestuur van het departement
van Binnenlandsche Zaken,

Zeer Geachte Heer Kan,
Volgens afspraak d.d. 26 dezer doe ik U hierbij toekomen afschrift der stukken, betrekking hebbende op de aanhouding der scholieren van de Chr. H.B.S. die zouden hebben gedemonstreerd en waarbij de Landwacht een rol heeft gespeelt.
Na gemaakt gebruik, ontvang ik deze stukken gaarne van U terug, tenzij U bijzondere interesse heeft ze te behouden.
Inmiddels heeft zich in de gemeente nog een ander geval voor gedaan, waarbij ook de Landwacht betrokken was, en waarover al een klacht is ingediend bij het Gewestelijk Arbeidsbureau alhier.
Mocht U ook hiervoor belangstelling hebben, dan wil ik U deze klacht gaarne in afschrift doen toekomen.
Inmiddels verblijf ik, met de meeste hoogachting,
uw dw., [get.]     D.F.Pont  BURGEMEESTER VAN APELDOORN

-----

Apeldoorn, den 27 Juni 1944

Persönlich !
An den Herrn Beauftragter beim Reichskommisar für die Provinz Gelderland,
Velperweg Arnheim.

Sehr geehrter Herr Beauftragter,
lm Anschluss an meinen Schreiben vom 20. d.Mts. beerhre ich mich, Ihrer Bitte entsprechend, Ihnen in der zu überreichen:
1. Protokoll vom 17 Juni 1944 wegen Übertretung von Par.17 Verordnung Ordnungsschutz 1943 (nr.1/1943) begangen in Apeldoorn am 12 Juni 1944,
2. Protokoll vom 13 Juni 1944, von dem Oberleutnant der Polizie N.,
3. Erklärung des Direktors der Christlichen Oberrealschule in Apeldoorn, Dr. P.A. Planque, vom 23 juni
 1944,
4. Bericht des Bürgermeister von Apeldoorn vom 26 Juni 1944, und
5. Mitteillung vom 13 Juni 1944 von der Führerin der N.S.V.O. O / Veluwe in Apeldoorn, über die beschlagnahmten Güter.
Ich traue, hiermit Ihrer Bitte so gut wie möglich entsprochen zu haben und erkläre mich gerne dazu bereit, zu jeder Zeit ergänzende Mitteilungen zu erteilen, welche Sie als Nützlich und notwendig urteile sollten.
Ich lenke ins besondere Ihre Aufmerksamkeit auf die Tatsache, dass die auf Anlage nr. 5 genannten Güter von Landwacht auf Befehl des hiesigen Polizeimajors verteilt worden sind, ohne dass hierfür um die Genehmigung der zuständigen Autoritäten gebeten worden ist. Obwohl dies an sich nicht ein sehr wichtiger Fall ist, beweist es, dass man von Polizei Seite nicht dazu bereit ist auf die angewendeten Methoden, wie im Falle Hotel "De Poort van Kleef" zu verzichten.
Weiter wird es Sie ungezweifelt auffallen, dass Kamerad vd S. sich mehrere Äusserungen, laut dem Bericht des Direktors der Oberrrealsschule, erlaubt hat. Ich glaube richtig zu handeln, indem ich auf diese Tatsache Ihre Aufmerksamkeit lenke, weil ich glaube zu wissen, dass sie diese Person, sobald er über Niederländische Nationaliteit verfügt, für eine Bürgermeisterstelle in Frage kommen lassen wollten.
hh. DER BÜRGERMEISTER VON APELDOORN,  (get.) D.F.Pont
Anlagen: 5

-----

Apeldoorn, 28 Juni 1944  Aan den Weledelgestrengen Heer den Heer Mr. J.W.M. des Tombe,
Ambtenaar O.M. Kantongerechten te Zutphen,

Zeer Geachte Heer des Tombe,
In aansluiting op het telefonisch onderhoud, dat ik gisteren met U mocht voeren, heb ik de eer U hierbij vertrouwelijk te doen toekomen afschrift van de stukken, welke ik aan den heer Beauftragten der Provincie Gelderland toezond en welke betrekking hebben op een incident, dat zich in deze gemeente heeft voorgedaan bij het rondrijden van jongelui, leerlingen der Chr. H.B.S. alhier, die voor hun eindexamen geslaagd waren.
Ik verzoek U, indien daartoe voor U termen aanwezig worden geacht, een strafvervolging in te stellen tegen den commandant van de Landwacht, casu quo tegen den Majoor van Politie alhier, wegens het feit, dat aan deze leerlingen toebehoorende goederen, zonder overleg met de daarvoor aangewezen autoriteiten, in beslag genomen zijn en aan derden verdeeld zijn.
Tenslotte sluit ik bij afschrift van een schrijven door mij gericht aan de Ortskommandant alhier, alsmede afschrift van diens antwoord. Dit betrof de in beslag genomen wijnvoorraden, die tegen absurd lagen prijs door of namens den Majoor van Politie aan de Ortscommandatur werden overgedragen, zonder dat hiertoe toestemming van de autoriteiten, welke zulks aangaat, was verkregen.
Ook in dit geval acht ik termen aanwezig tot het instellen eener strafvervolging tegen den Majoor van Politie, casu qua tegen de Opperluitenant der Politie N., alhier.
Gaarne zal ik van U vernemen, of, en zoo Ja: welk gevolg door U aan deze klachten zal worden gegeven.
Inmiddels verblijf ik, met de meeste hoogachting,
Uw dw., DE BURGEMEESTER VAN APELDOORN (get.) D.F. Pont

-----

DEPARTEMENT VAN BINNENLANDSCHE ZAKEN

AAN den Heer Burgemeester van AFELDOORN ( persoonlijk )

Bericht op schrijven van, 27 Juni 1944     afd. Kabinet.
APELDOORN, 1 Juli 1944
Betreffende, arrestatie scholieren  div. bijlagen.

Hooggeachte Burgemeester,
Van de mij bij nevenvermeld schrijven toegezonden stukken nam ik met groote belangstelling kennis.
De Landmacht is hier wel op zeer eigenaardige wijze opgetreden. Ik zal het zeer op prijs stellen van de in de laatste alinea bedoelde klacht eveneens te mogen kennis nemen.  
Met beleefde groeten en de meeste hoogachting,
uw (Mr. J.M. Kan).

-----

BURGEMEESTER van APELDOORN

Apeldoorn, 4 Juli 1944.

AAN den Weledelgestrenge Heer den Heer Mr. J.M. Kan,
Hoofd van de afdeling Binnenlandsch Bestuur van het
departement van Binnenlandsche Zaken, Apeldoorn.

Zeer Geachte Heer Kan,
Uw schrijven d.d. 1 dezer, met bijgesloten stukken betrekking hebbende op de aanhouding der scholieren van de Chr. H.B.S. alhier, - welke stukken ik U bij schrijven d.d. 27 Juni j.l. toezond - kwam in mijn bezit.
Gevolg gevend aan Uwen wensch doe Ik U hierbij afschrift toekomen van een klacht, ingediend bij het Gewestelijk Arbeidsbureau alhier door een ingezetene dezer gmeente, eveneens inzake het optreden der Landwacht. Gaarne zal Ik ook deze stukken na gemaakt gebruik van U terug ontvangen.
Inmiddels verblijf ik, met de meeste hoogachting,
Uw dw., DE BURGEMEESTER VAN APELDOORN (get.) D.F.Pont
[Handgeschreven aantekening van Pont:] Deze klacht heeft voornamelijk betrekking op den Arbeitseinsats Controledienst, een even mysterieuze organisatie als de Landwacht, over welke bevoegdheden evenmin iets bekend is. Zij maakt aanspraak op de uitgebreidste politioneele bevoegdheden op elk gebied.
Arrestaties beweert zij zonder nader onderzoek te kunnen verrichten, wanneer haar door derden een zoogenaamde asociale persoon wordt aangewezen, nog hedennacht geschiedde zulks hier.

‍

Razzia – Rees

(zie overigens het boek uit 2005 over Rees van de heer Disberg)

Verslag B. Zwerus van treinreis naar Rees via Bocholt [origineel in bezit van C.Tijink].

AAN den Heer B.Zwerus, geboren 2-6-1897 Langeweg 92 ALHIER.

L A S T G E V I N G.
Op last van den Beauftragte für die Provinz Gelderland, namens den "Wehrmachtbefehlshaber in den Niederlanden", draag ik U op zich op maandag, 7 augustus 1944, des voormiddags om 7.30 uur, te melden op het marktplein bij het gebouwtje van de visafslag.
U dient, indien mogelijk, een schop of spade mede te nemen. Verder moet U zorgen voor voeding voor den gehele dag.
Voor den duur van ongeveer twee weken zult U worden tewerkgesteld voor het verrichten van graafwerkzaamheden. Het loon, alsmede de vergoeding voor de medegebrachte gereedschappen zullen U nader worden bekendgemaakt.
Ik vestig er met klein Uw aandacht op, dat U onder alle omstandigheden aan deze lastgeving dient gevolg te geven en dat het niet nakomen van deze lastgeving door de Duitsche autoriteiten met de strengste maatregelen zal worden gestraft.

APELDOORN, den 1 Augustus 1944.
De Burgemeester van Apeldoorn, (getekend Pont) K. 5562. vD.

Op bevel van de Duitsche Weermacht worden volgens de Verordening van den Rijkscommissaris voor het bezette Nederlandsche gebied, No. 42/1941, betreffende de verplichting tot het verrichten van diensten en betreffende de beperking ten aanzien van het veranderen van betrekking en in overeenstemming met de Verordening No. 48/1942 alle mannen in den leeftijd van 17• tot 40 jaar (jaargangen 1905-1928) voor den arbeidsinzet opgeroepen.
Hiervoor moeten ALLE mannen van dezen leeftijd onmiddellijk na ontvangst van dit bevel met de voorgeschreven uitrusting op straat gaan staan.
Alle andere bewoners, ook vrouwen en kinderen, moeten in de huizen blijven totdat de actie ten einde is. De huisdeuren moeten geopend blijven. De mannen van de genoemde jaargangen, die bij een huiszoeking nog in huis worden aangetroffen, worden gestraft, waarbij hun particulier eigendom zal worden aangesproken.
Bewijzen van vrijstelling van burgerlijke of militaire Instanties moeten ter controle worden meegebracht. Ook zij, die in het bezit zijn van zulke bewijzen, zijn verplicht zich op straat te begeven.
Er moeten worden medegebracht: warme kleding, stevige schoenen, dekens, bescherming tegen regen, eetgerei, mes, vork, lepel, drinkbeker en boterhammen voor één dag.
De dagelijkse vergoeding bestaat uit goeden kost, rookartikelen en loon volgens het geldende tarief.
Voor de achterblijvende familieleden zal worden gezorgd.
Het is aan alle bewoners der gemeente verboden hun woonplaats te verlaten.
Op hen, die pogen te ontvluchten of weerstand te bieden, zal worden geschoten.

-----

IN MEMORIAM:

Bocholt-Harreveld 2 december 1944 - 17 mei 1945 (B.Zwerus geboren 2-6-1897)

(blz.I) Van Apeldoorn naar Bocholt (Duitsland)
Men schreef 2 December 1944: Het was voorzeker met klimmende angst voor ons Nederlandse volk dat deze vreselijke Winter tegemoet ging en voor ons als mannen in het bijzonder, die binnen die leeftijdsgrens in aanmerking kwamen, met de razzia's, door de bezetter opgepakt en meegesleurd te worden naar Duitsland.
Bij de eerste razzia in oktober waren al vele Apeldoornse mannen opgepikt en naar de IJssel of ergens elders gebracht om te werken aan de stellingen en loopgraven. Dit om straks de te verwachten "Vijanden" tegen te houden en zo al hun plannen te verijdelen!
Ook ik was aangewezen mee te gaan naar Dieren (hier hoop ik later terug te komen).
Op die bewuste morgen dan van de 2e December bij het opstaan dreigde er (blz.II) vreemde gebeurtenissen op handen te zijn. De wegen waren overal afgezet en niemand mocht de straat op. Tegen acht uur werd bij ons een "Bevel" door de bus gedaan. Het vermelde dat wij mannen ons gereed moesten houden en straks op straat noesten gaan staan, gepakt en bezakt in afwachtende houding!
Na onderhandeling met mijn huisgenoten de familie J. besloot ik een koffer te pakken met het weinige wat aan levensmiddelen nog voorhanden was. En tegen ongeveer 11 uur toog ik met mijn goede huisgenoot C.J. op weg naar de Markt. Veel was er op straat niet te zien, alleen wat mannen, met hetzelfde doel voor ogen als wij.
Het Marktplein, dat geheel was afgezet met wapens en gewapende macht, betraden wij met het gevoel 'nu zitten we in de muizenval' (blz.III) en komen er niet weer uit! Het was bevelen dit en bevelen dat en gestuur van 't ene einder naar het andere eind. Even een praatje met de een of de andere bekende, vooral over ons toekomstig lot, waarvan geen een iets zeker wist.
Een triest regentje begon druilend neer te vallen en deed nog het laatste restje moed tot beneden het vriespunt dalen! Enkele slachtoffers hadden hun speciale kleding aangetrokken menende daarmee van een reisje naar het Oosten van ons land en dan de grens over af te zijn. Onder deze figuranten verscheen ook de Heer K. [Knipscheer; één van de oprichters van de Monuta begrafenisonderneming] in plechtig begrafenisuniform. Hij meende door dit zo bij uitstek indruk makende kledingstuk van een dergelijk transport af te komen. (blz.IV) Doch ook DIT was niet bij machte het Duitse gemoed te vertederen. Ook hij moest mee naar de "Duitsche Heimat". Een onderdeel van dit beschreven gewaad zou de volgende morgen voor mij nog dienst doen en bijdragen mijn leven te redden (dus even geduld wat de verdere toelichting betreft).
Na wachten en verbeiden uur na uur was het ongeveer vijf uur toen wij gesommeerd werden in het gelid te gaan staan, ik meen 5 of 6 op een rij in een zeer lange stoet, werd het teken gegeven "op te rukken". Naar onze eerste halte en wel naar de school Kanaalstraat hoek Stationstraat. Ook deze pleisterplaats was gewapend van binnen en van buiten en ook dáár overviel ons de bekende "muizenval"-gedachte. Wat later ook wel terecht bleek...
Vele vrouwen en moeders verschenen aan de hekken - zo het ten minste (blz.V) vergund werd - om nog afscheid te nemen, misschien voor het laatst en om nog wat brood of iets anders af te geven.
Eindelijk tegen half acht werden wij opnieuw opgesteld en de korte reis naar het station afgelegd. Onder het mooie licht van de opkomende maan schreden wij zwijgend het stationsplein over en werden als willoze schapen in de donkere coupés van de trein geduwd, vervuld met weinig moed gevende gedachten........
Naast mij zaten 2 zoons van mijn Zuster en de twee gebroeders M. Al de andere personen in onze afdeling waren mij niet bekend. De gedachte werd ook door iemand geopperd als zouden wij naar Drente gaan "arbeiden". Doch dit bleek al spoedig, toen de noodlottige trein vertrok, misgerekend, want deze zette traag de koers naar Deventer in.
Niet veel werd er gesproken. Een ieder (blz.VI) was met dit gedwongen reisje nu niet bepaald ingenomen want de gevolgen zouden voor menigeen een treurig einde hebben en ook nog voor een zeker aantal de dood.
Onze trein naderde Deventer in de stilte van de zaterdagavond. Bij het heldere maanlicht konden wij duidelijk zien dat zover het oog kon zien alles blank stond en niets reikte dan water en nog eens water. Als uitgestorven en triest doemde de Koekstad voor ons op. De anders zo levendige provincie- en handelsstad geleek nu wel een uitgestorven burcht midden in de zee!
Met rupsensnelheid gleed de trein over de IJsselbrug, om even later het station binnen te rijden, streng bewaakt door de Duitsers die als met een dievenlantaarn langs de wagens paradeerden en de nodige bevelen gaven als er licht werd ontstoken voor een sigaret of pijp. (blz.VII) Vliegtuigen ronkten boven de stad dus alles heel stil en donker.
Eindelijk na zeer lang wachten zette onze trein zich in beweging richting Almelo. Het zal ongeveer 10 uur zijn geweest. Hier konden wij het zo erg gebombardeerde station van uit onze zitplaatsen (niemand mocht er even uit) in ogenschouw nemen. Hetzelfde lot hadden de stations van Almelo, Hengelo en Enschede getroffen.
Zo af en toe probeerde een of meer van onze medereizigers een "tukkie" te doen dat bij sommigen gelukte. Anderen waren van zins de langzaam leeg rakende magen wat bij te vullen uit de meest zuinige voorraad. Wie weet wanneer er voedsel zou verstrekt worden?
Tegen de ochtend naderden wij de Duitse grens en verdween het laatste stukje dierbare (blz.VIII) Vaderlandse bodem uit ons oog. Veel werd er niet gesproken in onze afdeling. Enkelen probeerden wat te slapen. Een ander trachtte een hartversterking naar binnen te werken. Weer anderen keken star en stil voor zich uit en trachtten in de toekomst te zien! Ook onze machinist scheen geen haast te hebben en liet af en toe zijn "paard" wat rust te gunnen, om wat op adem te komen, door te stoppen. Wat hiervan de reden was is ons nooit duidelijk geworden.
Het was Zondagmorgen 3 December. Wij naderden de Duitse stad Bocholt in Westfalen. Doch onze trein reed door, ongeveer een kilometer of 8 verder en bleef toen plotseling staan tegenover een dorp, ik meen dat het Weert was, dus geen station. Hier was het halt! Even later bleek dat er vliegtuigen in aantocht waren, luchtalarm weerklonk en niet lang daarna verschenen enige dood en verderf brengende "luchtmonsters", ongeveer een 6 of 8-tal. Haastig vlogen ze over ons heen, doch dadelijk keerden ze terug. Het was ongeveer 10 uur als het DODELIJK MOMENT ER WAS! Ramen rinkelden, hevige knallen weerklonken en een wolk van stof belette evengoed te zien wat er gebeurde. Wel zag ik, kort tevoren de Duitsers die op de treeplank stonden, de vlucht nemen het vrije veld in. Later hoorden wij dat er ook wat van dodelijk getroffen zijn.
Op eens voelde ik een klap tegen mijn rechter been doch voelde geen pijn en toen zag ik het bloed er langslopen. Meteen kroop ik onder de zitbank tegenover mij om wat meer beschut te zijn, maar rond ziende bemerkte ik dat mijn reisgenoten in paniekstemming uit de wagon renden. Ik meende nu toch hun voorbeeld te moeten volgen (blz.X) doch gelijk met de stap in de diepte voelde ik het gewonde been afbreken en machteloos viel ik op de grond. Ik kroop om beschut te zijn onder de trein. Doch gelijk was de aanval ten einde en verwijderden de vliegtuigen zich in de richting van waar zij kwamen. Hierop kroop ik er onder vandaan en zag eens rond hoe de toestand was. Een klein slagveld met gewonden. Overal lagen de arme slachtoffers, kermend en gillend om hulp roepende, maar er lagen ook stervenden.
Gelukkig was ik zeer kalm en behield mijn zelfbeheersing. Wel riep ik om hulp, waarop mij gezegd werd, dat ik dadelijk gehaald zou worden. Even geduld. Eerst dacht ik aan mijn beide neven M. en H., waar die waren en meteen verscheen M., die verzekerde dat ik zeer gewond was. Ik zei hem dadelijk te zoeken naar zijn broer wat hij direct ging (blz.XI) doen. Gelukkig bleek hij ook ongedeerd te zijn.
Onderwijl bloedde het been geweldig en viel mijn oog op een zwart voorwerp, een dik zwart koord met verzilverde einden. Dit was het bewuste onderdeel van het plechtige rouwgewaad van de Heer K.[Knipscheer]. Ik vroeg aan iemand dit aan te reiken om daarmee het been af te binden om doodbloeding te voorkomen. Uit curiositeit is dit koord nog in mijn bezit, wat voor zeker uitstekend dienst heeft gedaan. Waarvoor zulk een "plechtig sieraad "al geen dienst voor moest doen!
Na enige tijd kwamen een paar mannen met een grote plank. Ik werd daar op gelegd en over een beek naar de eerste de beste boerderij gedragen. Daar waren al meer slachtoffers beland. Onderwijl kwamen enkele bekende Apeldoorners bij mij, doch langzaam aan (blz.XII) begon de pijn aardig te komen.
Mijn twee neven verzocht ik flink een ieder aan een arm te trekken en beval de oudste mijn koffer uit de coupé te halen en het brood dat er in was straks mee te nemen. Onderwijl verscheen een oud Westfaals pastoortje, die ons een hand gaf en aan wie ik vertelde dat als ik zou sterven het bloed van Christus mijn enig vertrouwen was. Daarop zei hij volmondig "Dan is het goed met U" (OE!). Een dergelijk moment in 't leven, als elk masker afvalt, is geweldig en ik zou het niet gaarne gemist hebben, afgezien van de grote ellende van 't ogenblik.
Om een uur of drie kwamen een paar ziekenauto's uit de stad en werden vele patiënten vervoerd naar de hospitalen in Bocholt. Ik kwam terecht in het zogenaamde (blz.XIII) Casino, dat tot ziekenhuis was ingericht. Eerst werd ik in een grote hal gelegd waar ook een heel aantal Hollanders waren. Zij zaten aan een gemeenschappelijke tafel hun brood te eten wat keurig met gebed besloten werd.
Na lang wachten werden mij de kapotgeschoten en bebloede kleren uitgedaan en werd ik naar een operatiezaaltje gedragen. Ik herinner me dat een Duitser zei "Ik ben aalmoezenier, hindert dat?" Ik zei "wel neen". Hierop kwam ik onder narcose en weet ik niet wat er verder met mij gedaan is.
Toen ik weer bij kwam lag ik op een grote zaal in een keurig ledikant met nog meer gewonden. Daarvan kende ik G.Jolink en W.Uitenbogaard en de Heer Knipscheer. (blz.XIV) Hier was de verpleging uitstekend. Men kon haast niet geloven in een vijandelijk land te zijn. De volgende dag gingen er al weer enige terug naar Holland, doch ik ging pas de volgende dag mee.
Op die bewuste Maandag 4 December kregen wij bezoek van enige Apeldoornse heren waar onder de NSB-Burgemeester van Apeldoorn Dr. Pont en Dr. Slechte. Deze heren zouden spoedig zorgen dat wij weer in Holland kwamen. Nu daar waren wij wel voor te vinden. Op ons gemak waren wij allerminst.
Het luchtalarm was bijna niet stil. Dag of nacht, vliegtuigen cirkelden geregeld boven de stad wat de Duitse heren, die op zaal waren, steeds naar de "Keller" de wijk deed nemen en ons maar aan ons lot overlatend. Dat wekte van zelf bij ons een onprettig gevoel op. (blz.XV)
De Dinsdag brak aan, de patiënten werden weer keurig geholpen en mijn been lag nu in een gazen omhulsel. Het was zeer pijnlijk, vooral door de behandeling. Het eten was hier erg fijn, doch lust tot eten was gering want nu begon de wondkoorts een woordje mee te spreken.
In de middag kwam zelfs het lekkerste witte brood voor de dag met het nodige er op. Het was haast niet te geloven. Vlak voor ons vertrek kregen we een goed gekruid glas wijn. Dus wie zegt nu nog dat de Duitsers zulke slechte mensen zijn!! -----
Tegen vier uur tot half vijf werden wij gereed gemaakt voor onze reis naar Holland. Op draagbaren werden wij naar buiten gedragen in een hoge, dichte wagen met van achteren twee deuren met één paard er voor, meen ik, en (blz.XVI) met 6 à 7 gewonden erin. Een er van was nog in staat enigszins in zittende houding te reizen en zat aan ons voeteneind bij de deuren. Nadat deze gesloten waren ging het met trage gang de stad uit en de weg op naar de grens in de richting van Aalten.
Uren verstreken. Al spoedig viel de duisternis in. Af en toe werd er een woordje gewisseld met een der lotgenoten, voornamelijk om de moed niet kwijt te raken. Enkele begonnen te klagen over dorst wat geen wonder was. Af en toe werd ons rijdend hospitaal door de Duitsers aangehouden met een bits "Halt" en verder ging het weer. Maar afwachten waar wij zouden aanlanden.
Eindelijk tegen negen uur werden wij gewaar, dat ons vervoermiddel een laan op reed (blz.XVII) waar grind lag. En ja daar om plusminus half tien stopte het vehikel voor het Rooms-katholieke Sint Vincentius gesticht of klooster "Harreveld", eerder opvoedingsgesticht en nu als noodziekenhuis ingericht.
De deuren van onze wagen gingen open en een lichtstraal uit een handlantaarn bescheen ons en de "broeders" begonnen ons uit te laden. Eerst een gang door toen de trappen op naar een van de boven-afdelingen. Dit gebouw is zeer groot als men weet dat er in die vreselijke winter van 1944-1945 circa 800 mensen verpleegd werden, daarbij een 200-tal verplegend personeel. Dat is in totaal zo ongeveer een duizend personen. Misschien is het nog wel meer want ook de nevengebouwen lagen vol. "Harreveld" is (blz.XVIII) een klein dorp op zichzelf met behalve het grote hoofdgebouw met Kapel, vele bijbehorende werkplaatsen voor timmerlieden, schoenmakerij, eigen drukkerij, smederij enz. en een grote boerderij met bijbehorende gronden en weilanden. Veel heb ik er vanzelfsprekend niet van kunnen zien. Pas met Hemelvaartsdag zou ik voor het eerst weer buiten komen en de naaste omgeving aanschouwen.
Doch ter zake, boven gekomen werden wij op onze draagbaar op de grond gelegd en werden de namen genoteerd. Toen werden we de verschillende zalen opgedragen waar de bedden gereed waren en tevens voorzien was van een warme kruik. Dat deed zeer weldadig aan na zulk een lange reis van ongeveer 5 uur.
Op deze afdeling werkten Diaconessen uit Arnhem. (blz.XIX) Het was nu dus 5 December, Sint Nicolaas en daar op de late avond verscheen onze goede Sint omstuwd van paters, broeders, nonnetjes en ander personeel, een hele optocht. De heilige man richtte goede woorden tot ons en liet zwarte Piet wat lekkers ronddelen. Voorwaar wel een vreemd Sint Nicolaasfeest zover van huis, geheel in de vreemde onder alleen vreemde mensen en wonderlijke omstandigheden. Doch ik was ook dankbaar gestemd wetend de wonderlijke leiding en bescherming Gods, die ons niet in de steek liet en ook daar Zijn kinderen had die ons met Christelijke liefde verzorgde. Het was laat geworden, de lichten werden gedoofd en de eerste nacht op Harreveld ging in.
[einde handgeschreven schrift]

‍

Verslag Paleis Het Loo

RAPPORT

van P.C. Wiessner

betreffende de gebeurtenissen voor het uitbreken van de oorlog, tijdens de bezetting en na de bevrijding van het Koninklijk Paleis Het Loo te Apeldoorn.

1940 --- februari.

In verband met het veelvuldig overvliegen van Engelse en Duitse bommenwerpers worden voorzorgsmaatregelen getroffen om bij eventuele brand of bomschade alle waardevolle goederen uit het Koninklijk bezit in de kelders en gangen onder het Paleis in veiligheid te brengen. Hiervoor werden aangewezen de kelders en gangen onder de keukens. Deze gangen werden voorzien van extra versterkingen. Voor vensters en deuren werden zandbarricades gebouwd. In één van de kelders werd een stelling geplaatst waar de schilderijen konden worden opgesteld.
De kostbare porseleinen serviezen werden alle in kisten verpakt. Het zilver werd omschreven wat betreft merken en modellen en gefotografeerd. In de linnenkamers werden vijf grote linnenkisten volgepakt met waardevol linnen. Hieronder was het linnen uit de tijd van Anna Pauwlowna. Complete lijsten van het beschikbaar personeel werden opgesteld. Iedere groep van arbeiders zou in noodgeval belast worden met het verzamelen van een speciale afdeling goederen. Al deze voorbereidende werkzaamheden werden gedaan om in geval van nood de zekerheid te hebben dat in de kortst mogelijke tijd alle waardevolle goederen in veiligheid gesteld konden worden.

1940 --- 10 mei.

Zekerheid dat Duitse troepen onze grenzen hebben overschreden zodat onmiddellijk alle arbeidskrachten van de verschillende afdelingen worden verzameld. Om zeven uur 's morgens werd iedere groep, voorzien van alle gegevens betreffende de goederen, die hij in de kelders brengen moest, aan het werk gezet. Grote schilderijen worden uit de lijsten genomen en alles volgens het vooropgezette schema uitgevoerd. Op de avond van de 10e mei is voor een waarde van ongeveer 600.000,- gulden in veiligheid gebracht. In de komende nachten worden uit het Paleis ter beschikking gesteld van hulpposten van het Rode Kruis en Luchtbeschermingsdiensten, bedden, matrassen en dekens, onder andere aan de volgende posten: Berghorstweeshuis, Kinderziekenhuis Mary en Christelijke Hogere Burger School.
Van het Kinderziekenhuis Mary en post Chr. H.B.S. zijn alle goederen na gebruik terug ontvangen. Van het Berghorst Weeshuis zijn de meeste goederen verloren gegaan. Dat is zeer zeker toe te schrijven aan de N.S.B. Weesvader J.

1940 --- 12 mei.

Op deze dag meldt zich een Duits officier die zowel in het postkantoor als in het Paleis de telefooninstallatie controleert en buiten bedrijf stelt. Aan de koperslager J. Busser geef ik opdracht een loden bus te maken waarin ik 5 gouden voorwerpen deed die mij door Hare Majesteit de Koningin persoonlijk in bewaring werd gegeven. Deze bus werd 's avonds [of op 10 mei] om 10 uur in aanwezigheid van de Intendant Jonkheer van Suchtelen van de Haare achter het Oude Loo begraven.

1940 --- 13 juli.

Het Koninklijk bezit wordt verbeurd verklaard. Het beheer berust bij Baron Schröder en de S.S. Officier Dr. Bockamp. Dr. Bockamp maakt een afspraak met de Intendant voor een bespreking 's middags 4 uur. Hij komt echter reeds om 2 uur. Kennelijk om daarbij niet de Intendant maar mij alleen te kunnen spreken. Het was Dr. Bockamp bekend dat de Intendant niet in de plaats was en niet voor 4 uur aanwezig kon zijn. Zijn bedoeling was het volgende: door een buitengewoon vriendelijke houding papieren in handen te krijgen uit het schrijfbureau of de kasten uit de werkkamer van Hare Majesteit de Koningin. Het volkomen afwezig zijn van enig beschreven papier was voor bovengenoemde heer een grote tegenvaller.

1941 --- april t/m mei.

Troepen kwartieren zich op het Paleis in onder commando van Commandeur Friede. Zij bezetten de Oost- en Westvleugel. Deze bezetting is de schuld van de N.S.B. Weesvader J. Alle voorbereidingen waren getroffen om het Weeshuis onder te brengen in de villa Loudon (hoek Loseweg) en de Duitsers in het Berghorst Weeshuis. Een en ander met goedvinden en hulp van het Bestuur van het Berghorst Weeshuis. Door tegenwerking van J. mislukte dit plan echter.
Eind mei vertrokken deze troepen voor de aanval op Rusland en reserveerden zij het Paleis om hier weer hun intrek te nemen na in 4 weken Rusland verslagen te hebben. De toestand waarin zij het Paleis verlieten was droevig om te zien.

1941 --- juni.

Jonkheer W. Roëll bezoekt mij en roept mijn hulp in als radiotechnicus. Bij hem heeft zich gemeld onder de naam 'Smit' een jonge man van ongeveer 22 jaar. Hij had aan Jonkheer Roëll verteld in opdracht van de Inlichtingendienst als parachutist in Drenthe te zijn afgeworpen. Hij was in het bezit van een kortegolfzender en had opdracht een uitgebreide radiodienst op te bouwen. Als medewerker was hem als eerste aangewezen Jonkheer Roëll. Het verzoek van Jhr Roëll was thans of ik hieraan mijn medewerking wilde geven en zo ja, voor reparatie van de zender wilde zorgdragen.
Diezelfde avond bezocht ik ten huize van Jhr Roëll de zogenaamde Smit. Hij liet mij zijn vervalste stamkaart zien. De foto hierop bleek niet geheel in orde te zijn. Als geboorteplaats was hierop vermeld Ambarawa in Nederlands Oost Indië. Ik sprak hem daarop in het Maleis aan waarop hij mij niet antwoorden. Aangezien wij niet overtuigd waren werkelijk met een betrouwbaar persoon te doen hebben verzochten wij hem ons eerst iets naders van zichzelf te vertellen. Hij deelde ons daarop mee adelborst te zijn. Hierop maakte ik voor de volgende avond een afspraak voor een onderhoud tussen Jhr Roëll, Smit en een zeeofficier H. Haakman en mijzelf in mijn woning in het Paleis. Genoemde heer Haakman heeft daarop Smit getest en kon ons zekerheid geven dat zijn beweringen absoluut juist waren. De mij als volkomen betrouwbaar bekend staande radiozendamateur J. Meyer (Asselsestraat) werd thans in het complot opgenomen en de zender gerepareerd.
Smit verzekerde ons dat deze zender niet straalde zodat het voor de Duitse Opsporingsdienst onmogelijk was deze zender te peilen. Aangezien de heer Meyer en ik overtuigd waren dat dit onjuist was werd door ons een peilontvanger samengesteld. Smit kwam thans op vastgestelde tijd in de lucht en werd door ons in de kortst mogelijke tijd gelokaliseerd. Binnen enkele dagen verschenen dan ook Duitse peilwagens bij het Paleis en op de Wieselseweg. De bedoeling was om in het Paleis een zender onder te brengen. In verband met het steeds aanwezig zijn van de peilwagens werd besloten Smit naar de kustoever te brengen. Smit (H.S. uit Arnhem) viel in handen van de contraspionage. Daarop op 29 augustus 1942 vielen voor het Vaderland Jonkheer Roëll, Dr. During, Kees Vermaat, de heer Dam en Hans Somers.

1941 ----- 4 juni t/m 29 augustus 1942.

Tijdens deze periode speelde zich in het Paleis het volgende af.
Onder de vloer van de kleine eetzaal werd een ----- aantal ----- -- ----- verborgen van ongeveer 600 kilo. Alle fotonegatieven van het Koningshuis en alle vlaggen werden op der zolders zorgvuldig verstopt. Het zilveren toiletstel van Hare Majesteit de Koningin en de Friese gouden kap, beugeltjes enzovoort werden door mij overgebracht naar de heer G. Martinus (Kerkhof 3 in Zutphen). Een waardevol miniatuur en een klokje van Hare Koninklijke Hoogheid Prinses Juliana en een uitgebreide fotoverzameling werd bij de heer Stokhuizen (Hoofdstraat 166) ondergebracht. Een verzameling voorwerpen, afkomstig uit de nalatenschap van Hare Majesteit de Koningin Moeder [Emma] werd in bewaring genomen door de heer A. Hooiberg (Dellerweg Epe) enzovoort, enzovoort.

1941 ----- oktober.

Commissie van 5 Oberzahlmeisters bezoeken het Paleis onder aanvoering van Generaal Böseler, Chef-Intendant van de Wehrmachtsbefehlshaber. Deze Commissie bestaat uit Oberzahlmeister Reiber (N.S.), G., S. en W. Deze Commissie is belast met het in bezit nemen van alle goederen die zij geschikt acht bruikbaar te zijn voor de Wehrmacht. Tevens komt thans aan de orde de volgende vraag: moeten wij blijven en redden wat er te redden isof het gehele bezit in handen van de Duitsers en NSB-ers achter laten?
Waar wij reeds vergaande plannen hadden gemaakt om de persoonlijke goederen van Hare Majesteit de Koningin en alle historische schilderijen uit de handen van de vijand te houden en tevens door mijn aanwezigheid hier mogelijkheden geopend werden voor de berichtendienst, besloot ik geheel vrijwillig in dienst van het Rode Kruis van de Duitse Wehrmacht over te gaan. Het besluit bleek achteraf bezien volkomen juist te zijn geweest. Ik kwam tot grote schrik tot ontdekking dat zich in de werkkamer van de Particulier Secretaris van Hare Majesteit de Koningin nog een gedeelte van het geheim archief bevond. Het was door de aanwezigheid van de Commissie onmogelijk deze stukken uit het Paleis te verwijderen. Daarop vernietigde ik met toestemming van de Intendant en in zijn aanwezigheid deze stukken. Hij pleegde hierover overleg met Baron van Geen. De stukken, die in opdracht van Baron van Geen moesten behouden blijven, werden hem ter hand gesteld.

1942 ----- februari.

Aankomst van Stabarzt Dr. Rüge en Oberzahlmeister Clausen. Generaal Böseler bezoekt het Paleis met een staf van Duitse bouwkundigen en neemt zich de volgende verbouwingen voor:
1e. Rookzaal en wapenzaal zullen volkomen omgebouwd worden tot operatiezalen. Hiervoor zullen de vloeren uitgebroken moeten worden en het plafond uit de wapenzaal zou moeten komen te vervallen.
2e. De wanden tussen de kleine eetzaal en groene salon en tussen de groene salon en theesalon moesten worden weggebroken. Daardoor zou één grote zaal ontstaan.
3e. Vanuit de Fouriersgang zou een loopbrug gemaakt worden dwars door de kerk heen naar de grote eetzaal.
4e. De tussenmuur tussen Moirekamer en aansluitend badkamer zou worden weggebroken.
5e. De Commediezaal zou geheel worden verbouwd. Hierdoor kwamen 2 personeelskamers en het magazijn van de geweerkamer te vervallen.
6e. De oude huisknechtkamer met de daarbij aansluitende WC zou worden uitgebroken en ingericht worden als een grote toiletruimte.
7e. De badkamers in de houten gang moesten veranderd worden in een saunabad.
8e. Alle badkamers in de Oostvleugel worden veranderd in waskamers door het weghalen van de baden en het daarvoor in de plaats stellen van granieten wasbakken of vaste wastafels.
9e. Een schuilkelder voor ongeveer 500 personen zou gebouwd moeten worden met een aansluiting op het Paleis.
10e. De keukeninstallatie zal door het plaatsen van 4 kookketels in capaciteit opgevoerd worden tot ongeveer 1000 porties per dag.
11e. In de kelders werd een koelinstallatie aangebracht.
Al de eerste dag blijkt mij dat de Chef-Arzt Dr. Rüge geen Nationaal Socialist is. Hij verzekerde mij alles in het werk te zullen stellen om te voorkomen dat het Koninklijk Paleis door de voorgestelde bouwkundige veranderingen zijn historische waarde zal verliezen. Door de Duitse Staf worden als bouwkundige ingenieurs met de verbouwing belast de Hollandse Ingenieur Derksen en als Hoofdopzichter de Heer Bestebreurtje. Tot mijn groot geluk bleek mij dat beide heren volkomen goede vaderlanders waren. Het resultaat van samenwerking tussen Dr. Rüge, genoemde heren en mij was het volgende: het plan 1 tot en met 4 kwam volkomen te vervallen en het plan 5 tot en met 10 werden uitgevoerd.
Aangezien 1 tot en met 4 onoverkomelijke schade aan het historisch gedeelte van het Koninklijk Paleis zou teweeg hebben gebracht past hier een woord van dank aan genoemde heren. Het heeft heel wat moeite en kracht gekost om dit plan, waarop de Duitse bouwkundigen zich schijnbaar verlustigd hadden, ongedaan te maken. Tevens kreeg ik van Dr. Rüge toestemming om de kamers van Hare Majesteit de Koningin afgesloten te houden. Dit was voor ons wel een van de grootste redenen tot dankbaarheid. Ik zelf kreeg opdracht mijn in de voorkant van de oostvleugel gelegen woning te verlaten en mij te vestigen in de Parkwachterswoning. Later zou eerst blijken van hoeveel nut dit zou zijn. Tevens moesten de kantoren van de Intendance en Houtvesterijen het Paleis verlaten. Er werd echter toestemming gegeven alle kantoormeubels, materialen en machines mee te nemen.

1942 ----- 1 april.

Alle niet door de Weermacht in beslag genomen goederen werden thans overgebracht naar het Jachthuis Gortel, Het Oude Loo en de Koninklijke Stallen (koetshuizen).
Kunstverzamelaars van Hitler en Göring laten hun oog vallen op de vijf doeken uit de Audiëntiezaal. Dr. Rüge aan wie ik dit meldde weet Baron von Schröder over te halen deze in 1690 door de kunstschilder De Larisse geschilderde doeken aan hem ter beschikking te stellen zo ze opnieuw in de Audiëntezaal te plaatsen. Was dit niet gelukt dan was wel één van de meest waardevolle versiering uit het gebouw verloren gegaan.
S.S. neemt de Koninklijke Stallen in beslag en geeft ons 14 dagen tijd om alle goederen weg te voeren. De verhuizing neemt 5 weken in beslag. Besloten wordt het meest waardevolle onder te brengen in de oostvleugel van het Paleis Soestdijk, het Aardhuis, het Jachthuis Gortel en het Oude Loo. De oostvleugel van het Paleis Soestdijk zal ingericht worden als Staatsmuseum. Daardoor wordt voorkomen dat zich daarin bevindende voorwerpen naar het buitenland zullen kunnen worden vervoerd. Een gedeelte van de schilderijen, ongeveer 28 stuks worden naar het Paleis Noordeinde overgebracht en vandaar uit in een rijksschuilkelder geborgen. Uit het Koninklijk bezit worden verder het kasteel Schoppenweihe bij Colmar en verscheidene rijksbureaus in Berlijn ingericht. Daar wij volkomen georiënteerd zijn over plaats van aflevering en reeds het meubilair van brandmerken is voorzien is het mogelijk reeds veertien dagen na de bevrijding aan de Commissaris Generaal voor Economische belangen in Duitsland, Kolonel Posthumus Meyes (Emmalaan 4, Amsterdam) een volledig rapport met alle gegevens te doen toekomen.
De vleugel met elektrische pianolamp en pianokruk uit de salon van Hare Majesteit de Koningin werden naar het kamp Waalsdorp vervoerd. Twee bureaus en twee bureaustoelen uit de werkkamer van H.M. de Koningin werden naar Hilversum vervoerd. Hiervan zijn reeds twee bureaus, 1 bureaustoel en ongeveer 50 stoelen teruggevonden. Het radiotoestel van Zijne Koninklijke Hoogheid prins Bernhard en een ameublement zijn overgebracht naar Den Haag. Het 28-lamps radiotoestel is reeds teruggevonden. Veertien vloerkleden werden naar Arnhem overgebracht. Hiervan zal echter wel nooit iets van terug te vinden zijn.

1942 ----- 1 april tot september 1943.

Onder de leiding van Stabarzt Rüge heerst volkomen orde in het Paleis. De kleinste beschadigingen aan het Koninklijk bezit toegebracht, zowel door soldaten als officieren, wordt door hem streng gestraft.

1942 ----- 25 en 26 december, Kerstmis.

Het gehele personeel wordt op enkele dagen voor Kerstmis 's middags om 4 uur een Kerstfeest aangeboden waaraan het onmogelijk is te ontkomen omdat dit in werktijd werd gegeven. Het niet aanwezig zijn zou ontslag als gevolg hebben gehad. Door zijn uitgesproken niet-nationaalsocialistische houding wordt Dr. Rüge ten val gebracht. Nu breekt voor het Paleis een andere tijd aan. De nieuw benoemde chef arzt Dr. Kramer (Nationaal Socialist) krijgt een nieuwe Feldwebel (Nationaal Socialist) en een Oberschwester (N.S.). De kamers van Hare Majesteit de Koningin, die tot dit moment afgesloten zijn geweest, werden thans open gesteld en in gebruik genomen. De mentaliteit van de Duitse soldaten ging snel achteruit. Hierdoor waren we spoedig genoodzaakt meer personeel aan te stellen om de reparaties aan het meubilair en deuren in het gebouw te kunnen uitvoeren. Omdat ik in deze tijd over gegevens beschikte die mijns inziens zeer belangrijk waren zocht ik verbinding met de heer G.Rietberg, Barlheze, Zutphen. Bovengenoemde heer verzocht de heer O.Pruys, thans verbindingsofficier staf N.B.S. zich met mij in verbinding te stellen. De heer Pruys bezocht mij met de heer Nizo uit Oosterbeek en introduceerde tevens de Heer S.Dijkstra (Jan Niewoldt), lid van de K.P. Apeldoorn. Hiermee besprak ik alle bijzonderheden die voor hen van belang waren en verzocht ik hen mij in verbinding te brengen met die afdeling, die in staat was militaire gegevens voor Engeland over te brengen. Hij schakelde mij daarop in de groep van de Heer R.van Gerrevink. Door mij werden thans tekeningen vervaardigd van de munitiedepots Soeren bij Apeldoorn, Ellekom en het munitiedepots tussen Beekbergen en Woeste Hoeve. In mei 1944 verzocht ik de Heer Bestenbreurtje (Holl.Genie) mij in verbinding te brengen met een specialist op springstof gebied. Hij introduceerde daarop bij mij de Heer Jansen, Hoofdopzichter bij de Rijksgebouwendienst te Deventer, vroeger werkzaam bij de Genie. Hij maakte met mij een wandeling door het gehele Paleis. Hij deelde mij mee dat voor het volkomen vernietigen van het gehele gebouw minstens drie vrachtwagens springstof nodig zouden zijn. De volgende afspraak werd thans gemaakt. Iedere maandag zou de heer Jansen mij bezoeken en zodra er gevaar zou dreigen zouden mij 10 goed gewapende mensen ter beschikking worden gesteld. Daarmee zou ik zo mogelijk het Duitse springcommando buiten werking stellen. Deze 10 mannen zou ik in overleg met de Intendant onder brengen op de Koninklijke boerderij. Verder werden de volgende voorzorgsmaatregelen genomen. Door de Intendant werden mij bijlen, grote en kleine zagen, minimax brandblusapparaten ter beschikking gesteld. Deze goederen werden alle in mijn woning in het Paleis verborgen. Uit de magazijnen van de Duitsers liet ik pikhouwelen, brandhaken, breekijzers, vuurzwepen, zandhorren en emmers aanrukken en plaatsen op verschillende punten in het gebouw. Als lid van de plaatselijke O.D. besprak ik met de Heer Bleeker (Loolaan) dat zodra de Duitsers terugtrokken mij ongeveer 10 man ter beschikking zouden worden gesteld ter beveiliging van het Paleis en om diefstal van de zich daarin bevindende voorwerpen te voorkomen.
Daar de heer Jansen mij meedeelde ook gegevens naar Engeland te kunnen doorzenden werd door mij ook aan hem verzocht de tekeningen van de verschillende munitiedepots door te zenden. De Heer Dijkstra introduceerde bij mij de Heer K.Nieuwkamp, bekend onder de naam Oude Kees die mijn hulp inriep om hem van stafkaarten van de Provincie Gelderland te voorzien. Aangezien Jhr. van Suchtelen d/d Haare van het begin af op de hoogte van mijn illegaal werk was kon ik hierdoor zijn hulp inroepen en was ik in staat reeds dezelfde dag aan het verzoek van de Heer Nieuwkamp te voldoen.
Het Wehrmachtgenesungsheim wordt opgeheven en ingericht als Kriegslazarett. Oberstabarzt Kramer vertrekt en wordt vervangen door Stabarzt Klinge. De eerste Engelse soldaten worden ter verpleging opgenomen ongeveer 120. Vijf soldaten weten door middel van een brandslang te ontvluchten. Het totaal aantal patiënten stijgt tot 850.
De thans opgenomen patiënten behoren tot de totaal verwilderden. Gordijnen worden stuk gesneden om halsdoeken te maken. We vinden stoelen waarvan het leer van de zittingen is afgesneden en het geheel maakt een indruk van een verloren leger.
De eerste Engelse gewonden worden binnengebracht, dat wil zeggen men laat ze ongeveer 6 uur buiten liggen en helpt eerst de Duitse gewonden. Tegen de avond arriveert de Oberfeldarzt Sengeling. Die maakt aan deze onhoudbare toestand een einde. De Engelse gevangenen worden ondergebracht in de kamers van wijlen Hare Majesteit Koningin Emma, de Audiëntiezaal en de kamers van H.M. de Koningin.
Aangezien de gevangenen wel de beschikking over tabak hebben maar niet in het bezit zijn van pijpen doe ik moeite om deze te krijgen. Dat gelukt mij door hulp van de Heer Mouw (Kapelstraat). Verder contact is onmogelijk omdat ik mij niet in de afgesloten ruimten mag bevinden.
Waar de toestand thans de Engelsen zo dicht bij waren zeer verscherpt werd zien vele mensen zich genoodzaakt onder te duiken. In mijn woning in het Paleis duikt onder de Heer Jan Meyer (Asselsestraat Apeldoorn) en zeer begeerde prooi van de Sicherheits Dienst. Wij zijn zelfs genoodzaakt ook zijn vrouw een tijd op te nemen omdat de S.D. zijn zaak verbeurd verklaarde en men bang was voor represailles tegen zijn vrouw.
M.Stokhuyzen (Hoofdstraat 166 Apeldoorn) en Jan Polderman (2e Beukenlaan) zochten eveneens hun toevlucht bij mij en wel allen tot de bevrijding.

1944 ----- 2 oktober.

Grote razzia's hebben plaats. De Heer R.van Gerrevink ligt met vele anderen op hoeken van de straten. Ik sta thans voor de moeilijkheid onder te duiken en daarbij alles in de steek te laten of blijven met de kans ieder moment opgepakt te worden. Mijn vertrouwen in de Heer van Gerrevink, waar ik meermalen mee besproken had dat het Paleis voor alles ging deed mij besluiten te blijven. Achteraf bleek dit ook juist te zijn.

1944 ----- 3 oktober.

Op 3 oktober vinden velen een tijdelijke schuilplaats in het Paleis, zowel arbeiders van de tuin, boerderij, als particulieren.
In overleg met het Departement van Kunsten en Wetenschappen wordt besloten een gedeelte van de schilderijen, zich bevindende in het Aardhuis, over te brengen naar het Kasteel de Cannenburgh te Vaassen.

1944 ----- 4 december.

Wederom razzia's. Om 9.30 uur 's morgens krijg ik bericht dat ongeveer 10 mensen van de boerderij en tuinderij gepakt zijn en zich op de verzamelplaats Veenendaal op de Zwolseweg bevinden. Met de Heer Radstake begeef ik mij met een Rode Kruis wagen naar dit verzamelpunt en weten wij deze 10 mensen vrij te krijgen op de belofte dat wij 's middags om 3 uur 10 anderen zouden leveren. Daar wij er vanzelfsprekend niet over dachten dit te doen werden de Heer Radstake en ik om 3 uur onder gewapend geleide per Rode Kruis wagen naar de verzamelplaats gebracht. Het mocht ons echter gelukken vrij te komen. Het Paleis zelf bood in deze dagen onderdak en zelfs voedsel aan ongeveer 40 onderduikers. In mijn woning bevonden zich 's nachts ongeveer 20 man. Daaronder velen uit het personeel van de moestuin en boerderij.

1944 ----- 25/26 december Kerstmis.

Seiss Inquart viert Kerstmis met de gewonden in de grote eetzaal van het Koninklijk Paleis.

1945 ----- 11 april woensdag.

Algemeen overhaast vertrek van het Kriegslazarett naar Gouda. Iedereen sleept en draagt naar buiten om de wagens vol te laden. Dit laden vangt aan om ongeveer 5 uur en de laatste wagens vertrekken 's nachts om 2.30 uur. Men kan wel zeggen dat zij een algehele ruïne in het Paleis hebben achter gelaten. Alleen kon men niet spreken van moedwillige vernietiging zoals dit bij Duitsers gewoonte was. Deze zelfde nacht hebben ongeveer 40 terugtrekkende manschappen, dronken en wel, het Paleis betrokken. De volgende morgen vertrekken deze echter weer.

1945 ----- 12 april donderdag.

Op 12 april, ongeveer 12 uur, nemen Oberzahlmeister Schopps, Feldwebel Sommer en een verpleegster het beheer over het hospitaal op zich. Deze commissie neemt alle levensmiddelen, kolen, gereedschappen (keuken), bedden, dekens, linnen, porcelein, enzovoort in beslag en maakt een aanvang met het wegvoeren van deze goederen naar het Kriegslazarett St. Jozef (Deventerstraat) en het Gemeenteziekenhuis (Sprengenweg).

1945 ----- 13 april vrijdag.

De eerste granaten vallen in Apeldoorn. Al het personeel gaat naar huis zodat ik alleen met vorengenoemde Commissie in het Paleis achter blijf. 's Middags om 4 uur wordt het vervoer van goederen uit het Paleis stop gezet omdat de Anklaarseweg onder granaatvuur ligt. Thans hangt alles af van de samenwerking tussen Oberzahlmeister Schopps en mij hoe het Paleis onder de gevechten uit zal komen. Wij komen het volgende overeen. Geen enkele niet gewonde Duitse soldaat krijgt meer toegang tot het Paleis, gewonde soldaten alleen in uiterste noodzaak en dan wel ongewapend. Op alle wijze moet voorkomen worden dat terugtrekkende troepen het lazarett gebied passeren. Verder is Oberzahlmeister Schopps vanaf dit moment verantwoordelijk voor alle beschadigingen en vernielingen die in de tijd van zijn beheer zouden ontstaan. Op deze basis hebben wij 5 nachten en 4 dagen gewaakt en gewerkt om aan bovenstaande voorwaarden te kunnen voldoen. Verscheidene malen kwam het tot botsing met terugtrekkende troepen en waren het speciaal de politietroepen die moeilijkheden opleverden. 's Nachts trachten uitgeputte en vermoeide soldaten herhaaldelijk het Paleis binnen te dringen maar werden direct weer uit verwijderd. Door reeds deze voorzorgsmaatregelen is het mogelijk geweest het Paleis op dinsdagmorgen 17 april aan Luitenant Kolonel Britten over te geven met de mededeling dat er in en om het Paleis, behalve de Duitse Commissie, welke zich reeds in gevangenschap had overgegeven, geen Duitsers meer ophielden. En dat het gehele Paleis vrij was van tijdbommen of mijnen. Het mag een wonder heten dat het gebouw zonder inwendige vernielingen deze laatste oorlogsdagen is doorgekomen gezien het systeem wat door terugtrekkende Duitse troepen werd toegepast. De Commandant van het geschut dat bij de Koninklijke Boerderij was opgesteld kwam voor zijn vertrek nog bij mij op het Paleis met de mededeling dat hij nog over een goede partij granaten beschikte die hij speciaal voor het Paleis had gereserveerd. Door zijn overhaaste vertrek is het Paleis ook aan deze vernietiging ontkomen. Niet de minste hulp heb ik verder ontvangen van de plaatselijke O.D. Ook de heer Jansen uit Deventer had mij geen hulp gezonden, hetgeen achteraf onmogelijk bleek te zijn daar hij 14 dagen tevoren was doodgeschoten.

1945 ----- 16 april maandag.

's Maandags avonds 16 april om 10 uur bracht men het munitiedepot te Hoog Soeren tot ontploffing. Uit voorzorg waren alle ramen op haken gezet en bestond de glasschade van deze ontploffing alleen uit een gedeelte van de bovenlichten. Op een enkel raam na dat door granaatscherven werd getroffen heeft het Koninklijk Paleis van de gevechtshandelingen geen schade gehad.

1945 ----- 17 april dinsdag, BEVRIJDINGSDAG.

Om 8.30 uur meldde zich het mannelijk personeel van het Paleis bij de Portier en werden ze door mij voorzien van banden en gewapend met geweren, die ik van de Duitsers gestolen had, ter bewaking van het Paleis opgesteld.
Om 9 uur 16 werd de Hollandse driekleur gehesen.
10.15 uur Luitenant Kolonel Britten neemt de bewaking in het Paleis over en laat voor het Paleis en in het Park borden plaatsen waarop staat dat het aan ieder verboden is het Paleis te betreden of de gebouwen te beschadigen.
In de komende dagen wordt op last van Luitenant Kolonel Britten alle bedden, dekens, linnengoed, kleding, medicamenten, instrumenten enzovoort, eigendom van de Duitse Weermacht weggehaald.
Het Koninklijk Paleis is, wat het historisch gedeelte betreft, geheel behouden gebleven, wat de Oost- en Westvleugel betreft. Hier zijn alleen de badkamers omgebouwd.
Goederen: van het zilver is geen gram verloren gegaan. Alle waardevol porcelein is gered. Alle waardevolle schilderijen zijn behouden. Al het antiek meubilair en het grootste gedeelte van de vloerkleden en lopers zijn eveneens nog aanwezig, evenals alle kostbare klokken.
Over het linnen nog het volgende: 5 kisten met het meest waardevolle linnen zijn behouden. Van het overige linnen in de linnenkamers is het door de flinke houding van Mejuffrouw W.Hoeve en de medewerking van de firma Uit den Bogaard (Bouwhofweg Ugchelen) mogelijk geweest het paleislinnen onder het vuile wasgoed naar de wasserij te vervoeren. Daar werd dit in ijzeren vaten onder de grond begraven.
Dit rapport tracht in het kort een overzicht te geven over het bezettingstijdperk 1940-1945. Het ligt in mijn voornemen, zodra ik alle gegevens waarover ik nog kan beschikken heb verwerkt, een gedetailleerd verslag, gedocumenteerd door foto's en voorzien van cijfers betreffende de verbouwing gereed te maken.

Afdeling Spionage en sabotage

Juni 1941 - April 1942

-.-

Groep:
Jhr.Ir. W.Roëll, Houtvester. Gefusilleerd 29-8-1942
Hans Zomer
P.C.Wiessner, Koninklijk Park 1b, Apeldoorn
J.Meyer, Asselsestraat
G.P.Duuring, Gefusilleerd 31-7-1942
E.J.Damm, Gefusilleerd
K.Vermaat, Gefusilleerd 31-7-1942

Ondergetekende had reeds bij voorbaat afgesproken om bij iedere gelegenheid afbreuk aan de bezetter te doen, zodra daarvoor gelegenheid was.
Eind Juni 1941 's avonds ± 5 uur bezocht Jhr. Ir. W.G.Roëll mij en deelde mij mede dat er illegale arbeid te doen was en wel, spionage- en sabotagewerk.

Te zijnen huize had zich een jongeman gemeld, leeftijd ± 21 jaar die hem mededeelde in Drenthe te zijn afgeworpen. H21 jaar die hem mededeelde in Drenthe te zijn afgeworpen. Hij was gekleed in grijze broek, donker jasje en oude hoed. Zijn bagage bestond uit een koffertje, waarin een kleine zender 40-80 meter, en antenne-materiaal.

Hij verzocht Jhr. Roëll om zijn medewerking, het was de bedoeling een net van betrouwbare mensen over de Veluwe op te bouwen, waarbij hij dan door middel van zijn zender iedere dag op een afgesproken bepaalde tijd alle door de medewerkers verzamelde gegevens naar Engeland door zou geven.

Aangezien de Agent verder niets los wilde laten over zich zelf en geen enkel teken kon geven, waardoor het voor Jhr. Roëll vast stond met een betrouwbaar persoon te doen te hebben, rees de verdenking op een Duitse spion in huis te hebben, wiens bedoeling het was Jhr. Roëll buiten bedrijf te stellen.

Ons eerste werk was deze man te ondervragen, om zodoende zijn ware bedoelingen te doorgronden.

Ik verzocht eerst de zender te mogen zien en vertelde de Agent dat hij niet kon werken, omdat de zender kapot was. Na lang heen en weer praten kwamen wij te weten dat hij Adelborst was. Wij spraken toen het volgende af:

De volgende dag zou hij met Jhr. Roëll bij mij thuis komen, waar ik hem wilde laten testen door de Heer H.Haakman (Marine-officier), in die tijd werkzaam op het distributiebureau te Apeldoorn.

De Heer Haakman was direct voor dit testen te vinden en kon ons na ± 15 minuten gerust stellen en verzekerde ons dat de jonge man, volgens hem volkomen O.K. was. De Heer Haakman bood aan in de toekomst voor zijn distributiebescheiden te zorgen; er werd tevens zijn persoonsbewijs bij gekruisd, zodat deze aan iedere controle kon voldoen.

In de komende maanden kon ik steeds de distributiebescheiden bij de Heer Haakman afhalen. Verder werd van de hulp van de Heer Haakman geen gebruik gemaakt.

Nu werd door mij de Heer J.Meyer, Asselsestraat nr.24, Apeldoorn, meer bekend als amateur-zender P.A. O.M.U., verzocht zich bij de op te richten ploeg aan te sluiten.

De Heer Meyer repareerde de zender van de Agent, er werd besloten de eerste verbinding met Engeland tot stand te brengen vanuit het huis van Jhr. Roëll.

De groep werd verder aangevuld met Dr. Duuring, Damm en Kees Vermaat (radio-monteur werkzaam bij de Heer Meyer).

De Agent, die zo ons later bleek, Hans Zomer uit Arnhem te zijn, vertelde ons in Engeland opgeleid te zijn als telegrafist, verder technisch geen kennis van zenders te hebben en een zeer bijzondere zender te hebben, die niet gepeild kon worden.

Dit was voor de Heer Meyer en mij aanleiding om eerst een proefuitzending te houden. De Heren Meyer en Vermaat peilden van uit twee plaatsen de zender en stelden, zoals al wel gedacht was, direct de plaats van opstelling vast.

WAS HANS ZOMER VERKEERD VOORGELICHT OF WAS HET ZIJN VOLKOMEN ONBEKENDHEID MET RADIO?

Een en ander bleef voor ons een vraagstuk. Na enkele weken van werken werd bij het Paleis een peilwagen der bezetters waargenomen. Een officier meldde zich en vroeg ondergetekende te spreken.

Hij verklaarde dat er in het Paleis een geheime zender was opgesteld en dat ik, die ingeschreven stond als luisterpost van de 'VUKA' hiervan wel meer waist en beter de boel maar af kon geven, dan was alles in orde.

Ik verzekerde hem geen verstand van zenders te hebben, en het gehele paleis tot zijn beschikking stond om de zender te zoeken. Hij verzekerde mij dat ze mij in de gaten zouden houden en vertrok zonder in het paleis een onderzoek in te stellen.

Aangezien de peilwagen telkens weer opgemerkt werd, besloten wij de uitzendingen uit het huis van Jhr. Roëll direct te staken. Hans Zomer kreeg eerst onderdak bij de familie Damm.

Jhr. Roëll beraamde toen het plan Zomer over te brengen naar de kust. Als boodschapper trad toen op de tuinman van Jhr. Roëll.

Toen Hans Zomer vertrokken was, werd vanuit Apeldoorn steeds voor zijn distributiebescheiden gezorgd. Na zijn vertrek uit Apeldoorn heb ik Hans Zomer niet meer gezien.

Met Jhr. Roëll had ik dagelijks contact, daar Jhr. Roëll in Soestdijk bezig was goederen van waarde van het Koninklijk Huis in veiligheid te brengen en daar ik op het Loo dezelfde werkzaamheden verrichtte, pleegden wij daarover steeds overleg.

Enkele dagen voor de arrestatie van Jhr. Roëll hadden wij nog een bespreking, niet wetende wat ons boven het hoofd hing.

Toen er bericht kwam van arrestatie van Damm, During en Vermaat en daarop volgende arrestatie van Jhr. Roëll, zijn de Heer Meyer en ondergetekende enkele weken ondergedoken. Toen er na enkele weken niets gebeurde en geen verdere arrestaties volgden, hebben wij ons werk weer hervat.

Uit een en ander blijkt wel dat Jhr. Roëll een trouw vaderlander, een man zonder vrees of angst geweest is, die alles over had om de goede zaak te dienen.

Aan zijn moed om onze namen niet te noemen, hebben wij ons leven te danken en konden het reeds begonnen werk voortzetten.

Jhr. Roëll, de man die de naam van zijn oud geslacht zeer hoog heeft gehouden, die dikwijls zijn teleurstelling niet kon verbergen, dat alles wat gedaan werd om Engeland voor te lichten over de gebeurtenissen in Nederland, zelden resultaten te zien gaf, is een van de vele Nederlanders die vanaf het begin der bezetting overtuigd was van de ondergang van het Duitse Rijk.

Apeldoorn, 2 October 1951.

P.C.Wiessner,
Koninklijk Paleis,
Het Loo.

erslag Paleis Het Loo [archief museum Paleis Het Loo].

RAPPORT

van P.C. Wiessner

betreffende de gebeurtenissen voor het uitbreken van de oorlog, tijdens de bezetting en na de bevrijding van het Koninklijk Paleis Het Loo te Apeldoorn.

1940 --- februari.

In verband met het veelvuldig overvliegen van Engelse en Duitse bommenwerpers worden voorzorgsmaatregelen getroffen om bij eventuele brand of bomschade alle waardevolle goederen uit het Koninklijk bezit in de kelders en gangen onder het Paleis in veiligheid te brengen. Hiervoor werden aangewezen de kelders en gangen onder de keukens. Deze gangen werden voorzien van extra versterkingen. Voor vensters en deuren werden zandbarricades gebouwd. In één van de kelders werd een stelling geplaatst waar de schilderijen konden worden opgesteld.
De kostbare porseleinen serviezen werden alle in kisten verpakt. Het zilver werd omschreven wat betreft merken en modellen en gefotografeerd. In de linnenkamers werden vijf grote linnenkisten volgepakt met waardevol linnen. Hieronder was het linnen uit de tijd van Anna Pauwlowna. Complete lijsten van het beschikbaar personeel werden opgesteld. Iedere groep van arbeiders zou in noodgeval belast worden met het verzamelen van een speciale afdeling goederen. Al deze voorbereidende werkzaamheden werden gedaan om in geval van nood de zekerheid te hebben dat in de kortst mogelijke tijd alle waardevolle goederen in veiligheid gesteld konden worden.

1940 --- 10 mei.

Zekerheid dat Duitse troepen onze grenzen hebben overschreden zodat onmiddellijk alle arbeidskrachten van de verschillende afdelingen worden verzameld. Om zeven uur 's morgens werd iedere groep, voorzien van alle gegevens betreffende de goederen, die hij in de kelders brengen moest, aan het werk gezet. Grote schilderijen worden uit de lijsten genomen en alles volgens het vooropgezette schema uitgevoerd. Op de avond van de 10e mei is voor een waarde van ongeveer 600.000,- gulden in veiligheid gebracht. In de komende nachten worden uit het Paleis ter beschikking gesteld van hulpposten van het Rode Kruis en Luchtbeschermingsdiensten, bedden, matrassen en dekens, onder andere aan de volgende posten: Berghorstweeshuis, Kinderziekenhuis Mary en Christelijke Hogere Burger School.
Van het Kinderziekenhuis Mary en post Chr. H.B.S. zijn alle goederen na gebruik terug ontvangen. Van het Berghorst Weeshuis zijn de meeste goederen verloren gegaan. Dat is zeer zeker toe te schrijven aan de N.S.B. Weesvader J.

1940 --- 12 mei.

Op deze dag meldt zich een Duits officier die zowel in het postkantoor als in het Paleis de telefooninstallatie controleert en buiten bedrijf stelt. Aan de koperslager J. Busser geef ik opdracht een loden bus te maken waarin ik 5 gouden voorwerpen deed die mij door Hare Majesteit de Koningin persoonlijk in bewaring werd gegeven. Deze bus werd 's avonds [of op 10 mei] om 10 uur in aanwezigheid van de Intendant Jonkheer van Suchtelen van de Haare achter het Oude Loo begraven.

1940 --- 13 juli.

Het Koninklijk bezit wordt verbeurd verklaard. Het beheer berust bij Baron Schröder en de S.S. Officier Dr. Bockamp. Dr. Bockamp maakt een afspraak met de Intendant voor een bespreking 's middags 4 uur. Hij komt echter reeds om 2 uur. Kennelijk om daarbij niet de Intendant maar mij alleen te kunnen spreken. Het was Dr. Bockamp bekend dat de Intendant niet in de plaats was en niet voor 4 uur aanwezig kon zijn. Zijn bedoeling was het volgende: door een buitengewoon vriendelijke houding papieren in handen te krijgen uit het schrijfbureau of de kasten uit de werkkamer van Hare Majesteit de Koningin. Het volkomen afwezig zijn van enig beschreven papier was voor bovengenoemde heer een grote tegenvaller.

1941 --- april t/m mei.

Troepen kwartieren zich op het Paleis in onder commando van Commandeur Friede. Zij bezetten de Oost- en Westvleugel. Deze bezetting is de schuld van de N.S.B. Weesvader J. Alle voorbereidingen waren getroffen om het Weeshuis onder te brengen in de villa Loudon (hoek Loseweg) en de Duitsers in het Berghorst Weeshuis. Een en ander met goedvinden en hulp van het Bestuur van het Berghorst Weeshuis. Door tegenwerking van J. mislukte dit plan echter.
Eind mei vertrokken deze troepen voor de aanval op Rusland en reserveerden zij het Paleis om hier weer hun intrek te nemen na in 4 weken Rusland verslagen te hebben. De toestand waarin zij het Paleis verlieten was droevig om te zien.

1941 --- juni.

Jonkheer W. Roëll bezoekt mij en roept mijn hulp in als radiotechnicus. Bij hem heeft zich gemeld onder de naam 'Smit' een jonge man van ongeveer 22 jaar. Hij had aan Jonkheer Roëll verteld in opdracht van de Inlichtingendienst als parachutist in Drenthe te zijn afgeworpen. Hij was in het bezit van een kortegolfzender en had opdracht een uitgebreide radiodienst op te bouwen. Als medewerker was hem als eerste aangewezen Jonkheer Roëll. Het verzoek van Jhr Roëll was thans of ik hieraan mijn medewerking wilde geven en zo ja, voor reparatie van de zender wilde zorgdragen.
Diezelfde avond bezocht ik ten huize van Jhr Roëll de zogenaamde Smit. Hij liet mij zijn vervalste stamkaart zien. De foto hierop bleek niet geheel in orde te zijn. Als geboorteplaats was hierop vermeld Ambarawa in Nederlands Oost Indië. Ik sprak hem daarop in het Maleis aan waarop hij mij niet antwoorden. Aangezien wij niet overtuigd waren werkelijk met een betrouwbaar persoon te doen hebben verzochten wij hem ons eerst iets naders van zichzelf te vertellen. Hij deelde ons daarop mee adelborst te zijn. Hierop maakte ik voor de volgende avond een afspraak voor een onderhoud tussen Jhr Roëll, Smit en een zeeofficier H. Haakman en mijzelf in mijn woning in het Paleis. Genoemde heer Haakman heeft daarop Smit getest en kon ons zekerheid geven dat zijn beweringen absoluut juist waren. De mij als volkomen betrouwbaar bekend staande radiozendamateur J. Meyer (Asselsestraat) werd thans in het complot opgenomen en de zender gerepareerd.
Smit verzekerde ons dat deze zender niet straalde zodat het voor de Duitse Opsporingsdienst onmogelijk was deze zender te peilen. Aangezien de heer Meyer en ik overtuigd waren dat dit onjuist was werd door ons een peilontvanger samengesteld. Smit kwam thans op vastgestelde tijd in de lucht en werd door ons in de kortst mogelijke tijd gelokaliseerd. Binnen enkele dagen verschenen dan ook Duitse peilwagens bij het Paleis en op de Wieselseweg. De bedoeling was om in het Paleis een zender onder te brengen. In verband met het steeds aanwezig zijn van de peilwagens werd besloten Smit naar de kustoever te brengen. Smit (H.S. uit Arnhem) viel in handen van de contraspionage. Daarop op 29 augustus 1942 vielen voor het Vaderland Jonkheer Roëll, Dr. During, Kees Vermaat, de heer Dam en Hans Somers.

1941 ----- 4 juni t/m 29 augustus 1942.

Tijdens deze periode speelde zich in het Paleis het volgende af.
Onder de vloer van de kleine eetzaal werd een ----- aantal ----- -- ----- verborgen van ongeveer 600 kilo. Alle fotonegatieven van het Koningshuis en alle vlaggen werden op der zolders zorgvuldig verstopt. Het zilveren toiletstel van Hare Majesteit de Koningin en de Friese gouden kap, beugeltjes enzovoort werden door mij overgebracht naar de heer G. Martinus (Kerkhof 3 in Zutphen). Een waardevol miniatuur en een klokje van Hare Koninklijke Hoogheid Prinses Juliana en een uitgebreide fotoverzameling werd bij de heer Stokhuizen (Hoofdstraat 166) ondergebracht. Een verzameling voorwerpen, afkomstig uit de nalatenschap van Hare Majesteit de Koningin Moeder [Emma] werd in bewaring genomen door de heer A. Hooiberg (Dellerweg Epe) enzovoort, enzovoort.

1941 ----- oktober.

Commissie van 5 Oberzahlmeisters bezoeken het Paleis onder aanvoering van Generaal Böseler, Chef-Intendant van de Wehrmachtsbefehlshaber. Deze Commissie bestaat uit Oberzahlmeister Reiber (N.S.), G., S. en W. Deze Commissie is belast met het in bezit nemen van alle goederen die zij geschikt acht bruikbaar te zijn voor de Wehrmacht. Tevens komt thans aan de orde de volgende vraag: moeten wij blijven en redden wat er te redden isof het gehele bezit in handen van de Duitsers en NSB-ers achter laten?
Waar wij reeds vergaande plannen hadden gemaakt om de persoonlijke goederen van Hare Majesteit de Koningin en alle historische schilderijen uit de handen van de vijand te houden en tevens door mijn aanwezigheid hier mogelijkheden geopend werden voor de berichtendienst, besloot ik geheel vrijwillig in dienst van het Rode Kruis van de Duitse Wehrmacht over te gaan. Het besluit bleek achteraf bezien volkomen juist te zijn geweest. Ik kwam tot grote schrik tot ontdekking dat zich in de werkkamer van de Particulier Secretaris van Hare Majesteit de Koningin nog een gedeelte van het geheim archief bevond. Het was door de aanwezigheid van de Commissie onmogelijk deze stukken uit het Paleis te verwijderen. Daarop vernietigde ik met toestemming van de Intendant en in zijn aanwezigheid deze stukken. Hij pleegde hierover overleg met Baron van Geen. De stukken, die in opdracht van Baron van Geen moesten behouden blijven, werden hem ter hand gesteld.

1942 ----- februari.

Aankomst van Stabarzt Dr. Rüge en Oberzahlmeister Clausen. Generaal Böseler bezoekt het Paleis met een staf van Duitse bouwkundigen en neemt zich de volgende verbouwingen voor:
1e. Rookzaal en wapenzaal zullen volkomen omgebouwd worden tot operatiezalen. Hiervoor zullen de vloeren uitgebroken moeten worden en het plafond uit de wapenzaal zou moeten komen te vervallen.
2e. De wanden tussen de kleine eetzaal en groene salon en tussen de groene salon en theesalon moesten worden weggebroken. Daardoor zou één grote zaal ontstaan.
3e. Vanuit de Fouriersgang zou een loopbrug gemaakt worden dwars door de kerk heen naar de grote eetzaal.
4e. De tussenmuur tussen Moirekamer en aansluitend badkamer zou worden weggebroken.
5e. De Commediezaal zou geheel worden verbouwd. Hierdoor kwamen 2 personeelskamers en het magazijn van de geweerkamer te vervallen.
6e. De oude huisknechtkamer met de daarbij aansluitende WC zou worden uitgebroken en ingericht worden als een grote toiletruimte.
7e. De badkamers in de houten gang moesten veranderd worden in een saunabad.
8e. Alle badkamers in de Oostvleugel worden veranderd in waskamers door het weghalen van de baden en het daarvoor in de plaats stellen van granieten wasbakken of vaste wastafels.
9e. Een schuilkelder voor ongeveer 500 personen zou gebouwd moeten worden met een aansluiting op het Paleis.
10e. De keukeninstallatie zal door het plaatsen van 4 kookketels in capaciteit opgevoerd worden tot ongeveer 1000 porties per dag.
11e. In de kelders werd een koelinstallatie aangebracht.
Al de eerste dag blijkt mij dat de Chef-Arzt Dr. Rüge geen Nationaal Socialist is. Hij verzekerde mij alles in het werk te zullen stellen om te voorkomen dat het Koninklijk Paleis door de voorgestelde bouwkundige veranderingen zijn historische waarde zal verliezen. Door de Duitse Staf worden als bouwkundige ingenieurs met de verbouwing belast de Hollandse Ingenieur Derksen en als Hoofdopzichter de Heer Bestebreurtje. Tot mijn groot geluk bleek mij dat beide heren volkomen goede vaderlanders waren. Het resultaat van samenwerking tussen Dr. Rüge, genoemde heren en mij was het volgende: het plan 1 tot en met 4 kwam volkomen te vervallen en het plan 5 tot en met 10 werden uitgevoerd.
Aangezien 1 tot en met 4 onoverkomelijke schade aan het historisch gedeelte van het Koninklijk Paleis zou teweeg hebben gebracht past hier een woord van dank aan genoemde heren. Het heeft heel wat moeite en kracht gekost om dit plan, waarop de Duitse bouwkundigen zich schijnbaar verlustigd hadden, ongedaan te maken. Tevens kreeg ik van Dr. Rüge toestemming om de kamers van Hare Majesteit de Koningin afgesloten te houden. Dit was voor ons wel een van de grootste redenen tot dankbaarheid. Ik zelf kreeg opdracht mijn in de voorkant van de oostvleugel gelegen woning te verlaten en mij te vestigen in de Parkwachterswoning. Later zou eerst blijken van hoeveel nut dit zou zijn. Tevens moesten de kantoren van de Intendance en Houtvesterijen het Paleis verlaten. Er werd echter toestemming gegeven alle kantoormeubels, materialen en machines mee te nemen.

1942 ----- 1 april.

Alle niet door de Weermacht in beslag genomen goederen werden thans overgebracht naar het Jachthuis Gortel, Het Oude Loo en de Koninklijke Stallen (koetshuizen).
Kunstverzamelaars van Hitler en Göring laten hun oog vallen op de vijf doeken uit de Audiëntiezaal. Dr. Rüge aan wie ik dit meldde weet Baron von Schröder over te halen deze in 1690 door de kunstschilder De Larisse geschilderde doeken aan hem ter beschikking te stellen zo ze opnieuw in de Audiëntezaal te plaatsen. Was dit niet gelukt dan was wel één van de meest waardevolle versiering uit het gebouw verloren gegaan.
S.S. neemt de Koninklijke Stallen in beslag en geeft ons 14 dagen tijd om alle goederen weg te voeren. De verhuizing neemt 5 weken in beslag. Besloten wordt het meest waardevolle onder te brengen in de oostvleugel van het Paleis Soestdijk, het Aardhuis, het Jachthuis Gortel en het Oude Loo. De oostvleugel van het Paleis Soestdijk zal ingericht worden als Staatsmuseum. Daardoor wordt voorkomen dat zich daarin bevindende voorwerpen naar het buitenland zullen kunnen worden vervoerd. Een gedeelte van de schilderijen, ongeveer 28 stuks worden naar het Paleis Noordeinde overgebracht en vandaar uit in een rijksschuilkelder geborgen. Uit het Koninklijk bezit worden verder het kasteel Schoppenweihe bij Colmar en verscheidene rijksbureaus in Berlijn ingericht. Daar wij volkomen georiënteerd zijn over plaats van aflevering en reeds het meubilair van brandmerken is voorzien is het mogelijk reeds veertien dagen na de bevrijding aan de Commissaris Generaal voor Economische belangen in Duitsland, Kolonel Posthumus Meyes (Emmalaan 4, Amsterdam) een volledig rapport met alle gegevens te doen toekomen.
De vleugel met elektrische pianolamp en pianokruk uit de salon van Hare Majesteit de Koningin werden naar het kamp Waalsdorp vervoerd. Twee bureaus en twee bureaustoelen uit de werkkamer van H.M. de Koningin werden naar Hilversum vervoerd. Hiervan zijn reeds twee bureaus, 1 bureaustoel en ongeveer 50 stoelen teruggevonden. Het radiotoestel van Zijne Koninklijke Hoogheid prins Bernhard en een ameublement zijn overgebracht naar Den Haag. Het 28-lamps radiotoestel is reeds teruggevonden. Veertien vloerkleden werden naar Arnhem overgebracht. Hiervan zal echter wel nooit iets van terug te vinden zijn.

1942 ----- 1 april tot september 1943.

Onder de leiding van Stabarzt Rüge heerst volkomen orde in het Paleis. De kleinste beschadigingen aan het Koninklijk bezit toegebracht, zowel door soldaten als officieren, wordt door hem streng gestraft.

1942 ----- 25 en 26 december, Kerstmis.

Het gehele personeel wordt op enkele dagen voor Kerstmis 's middags om 4 uur een Kerstfeest aangeboden waaraan het onmogelijk is te ontkomen omdat dit in werktijd werd gegeven. Het niet aanwezig zijn zou ontslag als gevolg hebben gehad. Door zijn uitgesproken niet-nationaalsocialistische houding wordt Dr. Rüge ten val gebracht. Nu breekt voor het Paleis een andere tijd aan. De nieuw benoemde chef arzt Dr. Kramer (Nationaal Socialist) krijgt een nieuwe Feldwebel (Nationaal Socialist) en een Oberschwester (N.S.). De kamers van Hare Majesteit de Koningin, die tot dit moment afgesloten zijn geweest, werden thans open gesteld en in gebruik genomen. De mentaliteit van de Duitse soldaten ging snel achteruit. Hierdoor waren we spoedig genoodzaakt meer personeel aan te stellen om de reparaties aan het meubilair en deuren in het gebouw te kunnen uitvoeren. Omdat ik in deze tijd over gegevens beschikte die mijns inziens zeer belangrijk waren zocht ik verbinding met de heer G.Rietberg, Barlheze, Zutphen. Bovengenoemde heer verzocht de heer O.Pruys, thans verbindingsofficier staf N.B.S. zich met mij in verbinding te stellen. De heer Pruys bezocht mij met de heer Nizo uit Oosterbeek en introduceerde tevens de Heer S.Dijkstra (Jan Niewoldt), lid van de K.P. Apeldoorn. Hiermee besprak ik alle bijzonderheden die voor hen van belang waren en verzocht ik hen mij in verbinding te brengen met die afdeling, die in staat was militaire gegevens voor Engeland over te brengen. Hij schakelde mij daarop in de groep van de Heer R.van Gerrevink. Door mij werden thans tekeningen vervaardigd van de munitiedepots Soeren bij Apeldoorn, Ellekom en het munitiedepots tussen Beekbergen en Woeste Hoeve. In mei 1944 verzocht ik de Heer Bestenbreurtje (Holl.Genie) mij in verbinding te brengen met een specialist op springstof gebied. Hij introduceerde daarop bij mij de Heer Jansen, Hoofdopzichter bij de Rijksgebouwendienst te Deventer, vroeger werkzaam bij de Genie. Hij maakte met mij een wandeling door het gehele Paleis. Hij deelde mij mee dat voor het volkomen vernietigen van het gehele gebouw minstens drie vrachtwagens springstof nodig zouden zijn. De volgende afspraak werd thans gemaakt. Iedere maandag zou de heer Jansen mij bezoeken en zodra er gevaar zou dreigen zouden mij 10 goed gewapende mensen ter beschikking worden gesteld. Daarmee zou ik zo mogelijk het Duitse springcommando buiten werking stellen. Deze 10 mannen zou ik in overleg met de Intendant onder brengen op de Koninklijke boerderij. Verder werden de volgende voorzorgsmaatregelen genomen. Door de Intendant werden mij bijlen, grote en kleine zagen, minimax brandblusapparaten ter beschikking gesteld. Deze goederen werden alle in mijn woning in het Paleis verborgen. Uit de magazijnen van de Duitsers liet ik pikhouwelen, brandhaken, breekijzers, vuurzwepen, zandhorren en emmers aanrukken en plaatsen op verschillende punten in het gebouw. Als lid van de plaatselijke O.D. besprak ik met de Heer Bleeker (Loolaan) dat zodra de Duitsers terugtrokken mij ongeveer 10 man ter beschikking zouden worden gesteld ter beveiliging van het Paleis en om diefstal van de zich daarin bevindende voorwerpen te voorkomen.
Daar de heer Jansen mij meedeelde ook gegevens naar Engeland te kunnen doorzenden werd door mij ook aan hem verzocht de tekeningen van de verschillende munitiedepots door te zenden. De Heer Dijkstra introduceerde bij mij de Heer K.Nieuwkamp, bekend onder de naam Oude Kees die mijn hulp inriep om hem van stafkaarten van de Provincie Gelderland te voorzien. Aangezien Jhr. van Suchtelen d/d Haare van het begin af op de hoogte van mijn illegaal werk was kon ik hierdoor zijn hulp inroepen en was ik in staat reeds dezelfde dag aan het verzoek van de Heer Nieuwkamp te voldoen.
Het Wehrmachtgenesungsheim wordt opgeheven en ingericht als Kriegslazarett. Oberstabarzt Kramer vertrekt en wordt vervangen door Stabarzt Klinge. De eerste Engelse soldaten worden ter verpleging opgenomen ongeveer 120. Vijf soldaten weten door middel van een brandslang te ontvluchten. Het totaal aantal patiënten stijgt tot 850.
De thans opgenomen patiënten behoren tot de totaal verwilderden. Gordijnen worden stuk gesneden om halsdoeken te maken. We vinden stoelen waarvan het leer van de zittingen is afgesneden en het geheel maakt een indruk van een verloren leger.
De eerste Engelse gewonden worden binnengebracht, dat wil zeggen men laat ze ongeveer 6 uur buiten liggen en helpt eerst de Duitse gewonden. Tegen de avond arriveert de Oberfeldarzt Sengeling. Die maakt aan deze onhoudbare toestand een einde. De Engelse gevangenen worden ondergebracht in de kamers van wijlen Hare Majesteit Koningin Emma, de Audiëntiezaal en de kamers van H.M. de Koningin.
Aangezien de gevangenen wel de beschikking over tabak hebben maar niet in het bezit zijn van pijpen doe ik moeite om deze te krijgen. Dat gelukt mij door hulp van de Heer Mouw (Kapelstraat). Verder contact is onmogelijk omdat ik mij niet in de afgesloten ruimten mag bevinden.
Waar de toestand thans de Engelsen zo dicht bij waren zeer verscherpt werd zien vele mensen zich genoodzaakt onder te duiken. In mijn woning in het Paleis duikt onder de Heer Jan Meyer (Asselsestraat Apeldoorn) en zeer begeerde prooi van de Sicherheits Dienst. Wij zijn zelfs genoodzaakt ook zijn vrouw een tijd op te nemen omdat de S.D. zijn zaak verbeurd verklaarde en men bang was voor represailles tegen zijn vrouw.
M.Stokhuyzen (Hoofdstraat 166 Apeldoorn) en Jan Polderman (2e Beukenlaan) zochten eveneens hun toevlucht bij mij en wel allen tot de bevrijding.

1944 ----- 2 oktober.

Grote razzia's hebben plaats. De Heer R.van Gerrevink ligt met vele anderen op hoeken van de straten. Ik sta thans voor de moeilijkheid onder te duiken en daarbij alles in de steek te laten of blijven met de kans ieder moment opgepakt te worden. Mijn vertrouwen in de Heer van Gerrevink, waar ik meermalen mee besproken had dat het Paleis voor alles ging deed mij besluiten te blijven. Achteraf bleek dit ook juist te zijn.

1944 ----- 3 oktober.

Op 3 oktober vinden velen een tijdelijke schuilplaats in het Paleis, zowel arbeiders van de tuin, boerderij, als particulieren.
In overleg met het Departement van Kunsten en Wetenschappen wordt besloten een gedeelte van de schilderijen, zich bevindende in het Aardhuis, over te brengen naar het Kasteel de Cannenburgh te Vaassen.

1944 ----- 4 december.

Wederom razzia's. Om 9.30 uur 's morgens krijg ik bericht dat ongeveer 10 mensen van de boerderij en tuinderij gepakt zijn en zich op de verzamelplaats Veenendaal op de Zwolseweg bevinden. Met de Heer Radstake begeef ik mij met een Rode Kruis wagen naar dit verzamelpunt en weten wij deze 10 mensen vrij te krijgen op de belofte dat wij 's middags om 3 uur 10 anderen zouden leveren. Daar wij er vanzelfsprekend niet over dachten dit te doen werden de Heer Radstake en ik om 3 uur onder gewapend geleide per Rode Kruis wagen naar de verzamelplaats gebracht. Het mocht ons echter gelukken vrij te komen. Het Paleis zelf bood in deze dagen onderdak en zelfs voedsel aan ongeveer 40 onderduikers. In mijn woning bevonden zich 's nachts ongeveer 20 man. Daaronder velen uit het personeel van de moestuin en boerderij.

1944 ----- 25/26 december Kerstmis.

Seiss Inquart viert Kerstmis met de gewonden in de grote eetzaal van het Koninklijk Paleis.

1945 ----- 11 april woensdag.

Algemeen overhaast vertrek van het Kriegslazarett naar Gouda. Iedereen sleept en draagt naar buiten om de wagens vol te laden. Dit laden vangt aan om ongeveer 5 uur en de laatste wagens vertrekken 's nachts om 2.30 uur. Men kan wel zeggen dat zij een algehele ruïne in het Paleis hebben achter gelaten. Alleen kon men niet spreken van moedwillige vernietiging zoals dit bij Duitsers gewoonte was. Deze zelfde nacht hebben ongeveer 40 terugtrekkende manschappen, dronken en wel, het Paleis betrokken. De volgende morgen vertrekken deze echter weer.

1945 ----- 12 april donderdag.

Op 12 april, ongeveer 12 uur, nemen Oberzahlmeister Schopps, Feldwebel Sommer en een verpleegster het beheer over het hospitaal op zich. Deze commissie neemt alle levensmiddelen, kolen, gereedschappen (keuken), bedden, dekens, linnen, porcelein, enzovoort in beslag en maakt een aanvang met het wegvoeren van deze goederen naar het Kriegslazarett St. Jozef (Deventerstraat) en het Gemeenteziekenhuis (Sprengenweg).

1945 ----- 13 april vrijdag.

De eerste granaten vallen in Apeldoorn. Al het personeel gaat naar huis zodat ik alleen met vorengenoemde Commissie in het Paleis achter blijf. 's Middags om 4 uur wordt het vervoer van goederen uit het Paleis stop gezet omdat de Anklaarseweg onder granaatvuur ligt. Thans hangt alles af van de samenwerking tussen Oberzahlmeister Schopps en mij hoe het Paleis onder de gevechten uit zal komen. Wij komen het volgende overeen. Geen enkele niet gewonde Duitse soldaat krijgt meer toegang tot het Paleis, gewonde soldaten alleen in uiterste noodzaak en dan wel ongewapend. Op alle wijze moet voorkomen worden dat terugtrekkende troepen het lazarett gebied passeren. Verder is Oberzahlmeister Schopps vanaf dit moment verantwoordelijk voor alle beschadigingen en vernielingen die in de tijd van zijn beheer zouden ontstaan. Op deze basis hebben wij 5 nachten en 4 dagen gewaakt en gewerkt om aan bovenstaande voorwaarden te kunnen voldoen. Verscheidene malen kwam het tot botsing met terugtrekkende troepen en waren het speciaal de politietroepen die moeilijkheden opleverden. 's Nachts trachten uitgeputte en vermoeide soldaten herhaaldelijk het Paleis binnen te dringen maar werden direct weer uit verwijderd. Door reeds deze voorzorgsmaatregelen is het mogelijk geweest het Paleis op dinsdagmorgen 17 april aan Luitenant Kolonel Britten over te geven met de mededeling dat er in en om het Paleis, behalve de Duitse Commissie, welke zich reeds in gevangenschap had overgegeven, geen Duitsers meer ophielden. En dat het gehele Paleis vrij was van tijdbommen of mijnen. Het mag een wonder heten dat het gebouw zonder inwendige vernielingen deze laatste oorlogsdagen is doorgekomen gezien het systeem wat door terugtrekkende Duitse troepen werd toegepast. De Commandant van het geschut dat bij de Koninklijke Boerderij was opgesteld kwam voor zijn vertrek nog bij mij op het Paleis met de mededeling dat hij nog over een goede partij granaten beschikte die hij speciaal voor het Paleis had gereserveerd. Door zijn overhaaste vertrek is het Paleis ook aan deze vernietiging ontkomen. Niet de minste hulp heb ik verder ontvangen van de plaatselijke O.D. Ook de heer Jansen uit Deventer had mij geen hulp gezonden, hetgeen achteraf onmogelijk bleek te zijn daar hij 14 dagen tevoren was doodgeschoten.

1945 ----- 16 april maandag.

's Maandags avonds 16 april om 10 uur bracht men het munitiedepot te Hoog Soeren tot ontploffing. Uit voorzorg waren alle ramen op haken gezet en bestond de glasschade van deze ontploffing alleen uit een gedeelte van de bovenlichten. Op een enkel raam na dat door granaatscherven werd getroffen heeft het Koninklijk Paleis van de gevechtshandelingen geen schade gehad.

1945 ----- 17 april dinsdag, BEVRIJDINGSDAG.

Om 8.30 uur meldde zich het mannelijk personeel van het Paleis bij de Portier en werden ze door mij voorzien van banden en gewapend met geweren, die ik van de Duitsers gestolen had, ter bewaking van het Paleis opgesteld.
Om 9 uur 16 werd de Hollandse driekleur gehesen.
10.15 uur Luitenant Kolonel Britten neemt de bewaking in het Paleis over en laat voor het Paleis en in het Park borden plaatsen waarop staat dat het aan ieder verboden is het Paleis te betreden of de gebouwen te beschadigen.
In de komende dagen wordt op last van Luitenant Kolonel Britten alle bedden, dekens, linnengoed, kleding, medicamenten, instrumenten enzovoort, eigendom van de Duitse Weermacht weggehaald.
Het Koninklijk Paleis is, wat het historisch gedeelte betreft, geheel behouden gebleven, wat de Oost- en Westvleugel betreft. Hier zijn alleen de badkamers omgebouwd.
Goederen: van het zilver is geen gram verloren gegaan. Alle waardevol porcelein is gered. Alle waardevolle schilderijen zijn behouden. Al het antiek meubilair en het grootste gedeelte van de vloerkleden en lopers zijn eveneens nog aanwezig, evenals alle kostbare klokken.
Over het linnen nog het volgende: 5 kisten met het meest waardevolle linnen zijn behouden. Van het overige linnen in de linnenkamers is het door de flinke houding van Mejuffrouw W.Hoeve en de medewerking van de firma Uit den Bogaard (Bouwhofweg Ugchelen) mogelijk geweest het paleislinnen onder het vuile wasgoed naar de wasserij te vervoeren. Daar werd dit in ijzeren vaten onder de grond begraven.
Dit rapport tracht in het kort een overzicht te geven over het bezettingstijdperk 1940-1945. Het ligt in mijn voornemen, zodra ik alle gegevens waarover ik nog kan beschikken heb verwerkt, een gedetailleerd verslag, gedocumenteerd door foto's en voorzien van cijfers betreffende de verbouwing gereed te maken.

Afdeling Spionage en sabotage

Juni 1941 - April 1942

-.-

Groep:
Jhr.Ir. W.Roëll, Houtvester. Gefusilleerd 29-8-1942
Hans Zomer
P.C.Wiessner, Koninklijk Park 1b, Apeldoorn
J.Meyer, Asselsestraat
G.P.Duuring, Gefusilleerd 31-7-1942
E.J.Damm, Gefusilleerd
K.Vermaat, Gefusilleerd 31-7-1942

Ondergetekende had reeds bij voorbaat afgesproken om bij iedere gelegenheid afbreuk aan de bezetter te doen, zodra daarvoor gelegenheid was.
Eind Juni 1941 's avonds ± 5 uur bezocht Jhr. Ir. W.G.Roëll mij en deelde mij mede dat er illegale arbeid te doen was en wel, spionage- en sabotagewerk.

Te zijnen huize had zich een jongeman gemeld, leeftijd ± 21 jaar die hem mededeelde in Drenthe te zijn afgeworpen. H21 jaar die hem mededeelde in Drenthe te zijn afgeworpen. Hij was gekleed in grijze broek, donker jasje en oude hoed. Zijn bagage bestond uit een koffertje, waarin een kleine zender 40-80 meter, en antenne-materiaal.

Hij verzocht Jhr. Roëll om zijn medewerking, het was de bedoeling een net van betrouwbare mensen over de Veluwe op te bouwen, waarbij hij dan door middel van zijn zender iedere dag op een afgesproken bepaalde tijd alle door de medewerkers verzamelde gegevens naar Engeland door zou geven.

Aangezien de Agent verder niets los wilde laten over zich zelf en geen enkel teken kon geven, waardoor het voor Jhr. Roëll vast stond met een betrouwbaar persoon te doen te hebben, rees de verdenking op een Duitse spion in huis te hebben, wiens bedoeling het was Jhr. Roëll buiten bedrijf te stellen.

Ons eerste werk was deze man te ondervragen, om zodoende zijn ware bedoelingen te doorgronden.

Ik verzocht eerst de zender te mogen zien en vertelde de Agent dat hij niet kon werken, omdat de zender kapot was. Na lang heen en weer praten kwamen wij te weten dat hij Adelborst was. Wij spraken toen het volgende af:

De volgende dag zou hij met Jhr. Roëll bij mij thuis komen, waar ik hem wilde laten testen door de Heer H.Haakman (Marine-officier), in die tijd werkzaam op het distributiebureau te Apeldoorn.

De Heer Haakman was direct voor dit testen te vinden en kon ons na ± 15 minuten gerust stellen en verzekerde ons dat de jonge man, volgens hem volkomen O.K. was. De Heer Haakman bood aan in de toekomst voor zijn distributiebescheiden te zorgen; er werd tevens zijn persoonsbewijs bij gekruisd, zodat deze aan iedere controle kon voldoen.

In de komende maanden kon ik steeds de distributiebescheiden bij de Heer Haakman afhalen. Verder werd van de hulp van de Heer Haakman geen gebruik gemaakt.

Nu werd door mij de Heer J.Meyer, Asselsestraat nr.24, Apeldoorn, meer bekend als amateur-zender P.A. O.M.U., verzocht zich bij de op te richten ploeg aan te sluiten.

De Heer Meyer repareerde de zender van de Agent, er werd besloten de eerste verbinding met Engeland tot stand te brengen vanuit het huis van Jhr. Roëll.

De groep werd verder aangevuld met Dr. Duuring, Damm en Kees Vermaat (radio-monteur werkzaam bij de Heer Meyer).

De Agent, die zo ons later bleek, Hans Zomer uit Arnhem te zijn, vertelde ons in Engeland opgeleid te zijn als telegrafist, verder technisch geen kennis van zenders te hebben en een zeer bijzondere zender te hebben, die niet gepeild kon worden.

Dit was voor de Heer Meyer en mij aanleiding om eerst een proefuitzending te houden. De Heren Meyer en Vermaat peilden van uit twee plaatsen de zender en stelden, zoals al wel gedacht was, direct de plaats van opstelling vast.

WAS HANS ZOMER VERKEERD VOORGELICHT OF WAS HET ZIJN VOLKOMEN ONBEKENDHEID MET RADIO?

Een en ander bleef voor ons een vraagstuk. Na enkele weken van werken werd bij het Paleis een peilwagen der bezetters waargenomen. Een officier meldde zich en vroeg ondergetekende te spreken.

Hij verklaarde dat er in het Paleis een geheime zender was opgesteld en dat ik, die ingeschreven stond als luisterpost van de 'VUKA' hiervan wel meer waist en beter de boel maar af kon geven, dan was alles in orde.

Ik verzekerde hem geen verstand van zenders te hebben, en het gehele paleis tot zijn beschikking stond om de zender te zoeken. Hij verzekerde mij dat ze mij in de gaten zouden houden en vertrok zonder in het paleis een onderzoek in te stellen.

Aangezien de peilwagen telkens weer opgemerkt werd, besloten wij de uitzendingen uit het huis van Jhr. Roëll direct te staken. Hans Zomer kreeg eerst onderdak bij de familie Damm.

Jhr. Roëll beraamde toen het plan Zomer over te brengen naar de kust. Als boodschapper trad toen op de tuinman van Jhr. Roëll.

Toen Hans Zomer vertrokken was, werd vanuit Apeldoorn steeds voor zijn distributiebescheiden gezorgd. Na zijn vertrek uit Apeldoorn heb ik Hans Zomer niet meer gezien.

Met Jhr. Roëll had ik dagelijks contact, daar Jhr. Roëll in Soestdijk bezig was goederen van waarde van het Koninklijk Huis in veiligheid te brengen en daar ik op het Loo dezelfde werkzaamheden verrichtte, pleegden wij daarover steeds overleg.

Enkele dagen voor de arrestatie van Jhr. Roëll hadden wij nog een bespreking, niet wetende wat ons boven het hoofd hing.

Toen er bericht kwam van arrestatie van Damm, During en Vermaat en daarop volgende arrestatie van Jhr. Roëll, zijn de Heer Meyer en ondergetekende enkele weken ondergedoken. Toen er na enkele weken niets gebeurde en geen verdere arrestaties volgden, hebben wij ons werk weer hervat.

Uit een en ander blijkt wel dat Jhr. Roëll een trouw vaderlander, een man zonder vrees of angst geweest is, die alles over had om de goede zaak te dienen.

Aan zijn moed om onze namen niet te noemen, hebben wij ons leven te danken en konden het reeds begonnen werk voortzetten.

Jhr. Roëll, de man die de naam van zijn oud geslacht zeer hoog heeft gehouden, die dikwijls zijn teleurstelling niet kon verbergen, dat alles wat gedaan werd om Engeland voor te lichten over de gebeurtenissen in Nederland, zelden resultaten te zien gaf, is een van de vele Nederlanders die vanaf het begin der bezetting overtuigd was van de ondergang van het Duitse Rijk.

Apeldoorn, 2 October 1951.

P.C.Wiessner,
Koninklijk Paleis,
Het Loo.