Jodenvervolging
Toen de Duitsers in mei 1940 ons land binnenvielen, voelden de Nederlandse joden én de joodse vluchtelingen uit Duitsland zich bedreigd. Terecht, want alle Duitse maatregelen werden geleidelijk ook in ons land van kracht, zoals het ontslag van joodse ambtenaren en leraren in november 1940. Het geweld tegen de joden begon hier in oktober 1941 na een vechtpartij in Amsterdam waarbij een N.S.B.'er om het leven kwam.
Honderden joden werden opgepakt en gedeporteerd naar Mauthausen, waar de meesten binnen enkele maanden stierven. De gettovorming begon in 1942 en vanaf 3 mei 1942 moesten alle joden een ster dragen. In juli 1942 was het eerste transport van joden naar Auschwitz. Die transporten, meestal via Westerbork, duurden tot september 1944.
Van de 140.000 joden die Nederland telde, zijn er in de oorlog 106.000 vermoord.
Apeldoorn
In Apeldoorn was het niet anders dan in de rest van Nederland. Op 22 november 1940 werd de leraar Frans van de Koninklijke H.B.S. en het gymnasium, dr. J.S. Wijler, ontslagen, omdat hij jood was. (Zie Gedenksteen familie Wijler)
In de nacht van 1 op 2 augustus 1941 staken N.S.B.’ers de Apeldoornse synagoge aan de Paslaan in brand. (Zie pagina Brand in de synagoge).
De eerste dertien joden werden opgepakt in oktober 1941; ook de plaatselijke politie was bij deze operatie betrokken. De dertien jonge mannen gingen op transport naar Mauthausen; binnen een maand waren ze allemaal dood. (Zie Holocaustmonument synagoge)
Vanaf de tweede helft van 1942 volgden meer arrestaties door een 'jodenploeg' onder leiding van een commissaris van politie. In minder dan een jaar tijd haalde deze ploeg ongeveer 200 joden uit hun huizen of van hun onderduikadres. Niet zelden waren de joden door Nederlanders aangegeven. (Zie Gedenkzuil joodse begraafplaats).
De nazi's lieten de joodse inrichting voor geesteszieken ‘Het Apeldoornsche Bosch’ echter met rust. Tot 21 januari 1943. Op die dag werd de inrichting in een langdurige, gruwelijke operatie ontruimd. Ongeveer 1300 mensen, verpleegden en een deel van het personeel gingen meteen op transport naar de vernietigingskampen. De rest van het personeel en de laatste andere joodse burgers werden naar Westerbork gebracht en vandaar naar diezelfde kampen. (Zie Monument slachtoffers Het Apeldoornsche Bosch)
Gedenkstenen Joods Apeldoorn
In augustus 2018 zijn de eerste Gedenkstenen gelegd ter nagedachtenis aan Apeldoornse Joden die tijdens de oorlog zijn weggevoerd en omgebracht. Elk individu wordt herdacht in de vorm van een kleine zwarte natuursteen die wordt aangebracht in het trottoir voor de plek waar hij of zij gewoond heeft.
Lees hier meer over deze gedenkstenen.
Film 'Een Joodse vluchteling in Apeldoorn'
Studenten van het roc Rijn IJssel in Arnhem hebben in 2020 op initiatief van de werkgroep Herdenken en gedenken van de Stichting Bevrijding '45 een documentaire over Wolfgang Kotek gemaakt. Kotek vluchtte als joods jongetje in 1938 uit Duitsland. Hij verbleef op diverse adressen in Apeldoorn. Met Wolfgang Kotek maakte de filmploeg een reis langs die plekken en daarmee een reis door Apeldoorn in de oorlogsjaren. Klik hier om deze film te bekijken.
